Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish 9-sinf - Экономика - Учебники (по школьные предметы)

Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish 9-sinf

Загружено в:

15.02.2022

Скачано:

0

Размер:

2933.5 KB

9-sinf iqtisodiy bilim asoslari darsligi asosida 20-mavzu: Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish

Ma’lumki, mamlakatning muayyan yildagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari (YaIM, YaMM, SIM, SMM va MD) o‘sha yilda amalda bo‘lgan narxlarda hisoblanadi. Bu ko‘rsatkichlarning qaralayotgan yildagi joriy narxlarda hisoblangan qiymati nominal qiymat deb yuritiladi. Lekin ma’lumki, narxlar yildan yilga o‘zgarib turadi. Shuning uchun mamlakatning turli yillardagi ko‘rsatkichlari o‘zaro taqqoslanayotganda, ularning real qiymatidan foydalaniladi.

Aytaylik, 2015—2018- yillarda mamlakatdagi narx-navo 1,5 baravarga oshgan, ya’ni bu davrdagi narxlarning oshish indeksi 1,5 ga teng bo‘lib, 2015- yildagi YaIMning nominal qiymati — 19,35 trln shartli pul birligi (shpb), 2018- yildagi YaIMning nominal qiymati esa 36,84 trln shpbni tashkil qilgan bo‘lsin.

Bu ko‘rsatkichlarni o‘zaro taqqoslash uchun ularni bir xil narxlarda hisoblash lozim bo‘ladi. Buning uchun 2015- yildagi narxlar asos qilib olinadi. Bu narxlarda 2015- yilgi YaIM qiymati berilgan. Endi 2018- yildagi YaIMni 2015- yildagi narxlarda hisoblaymiz. Buning uchun 2018- yildagi YaIMning nominal qiymatini narxlarning oshish indeksiga bo‘lsak kifoya. Hosil bo‘lgan qiymat — 24,56 trln shpb 2018- yilgi YaIMning 2015- yilga nisbatan real qiymatidan iborat bo‘ladi.

Shundan so‘ng, 2015- yilgi YaIM nominal qiymati va 2018- yilgi real qiymati o‘zaro taqqoslanadi va 2018- yilda 2015-yilga nisbatan YaIM qiymati 24,56 : 19,35 = 1,27 baravar oshgan degan xulosaga kelinadi. Umuman olganda, joriy yildagi iqtisodiy ko‘rsatkichning biror yilga nisbatan real qiymatini topish uchun uning nominal qiymati bu davrdagi narxlarning umumiy o‘sish indeksiga bo‘linadi.

Bozor iqtisodiyotining ikki asrlik tarixi unga to‘lqinsimon rivojlanish xos ekanligini tasdiqladi. Ma’lum bo‘lishicha, bozor iqtisodiyoti hukm surgan davla tlardagi iq tisodiy faollik ma ’lum davrlarda o‘sib, so‘ng esa pasayib, davriy ravishda tebranib turar ekan. Mamlakat iqtisodiyotining bir marta tebranishiga — bir marta o‘sib, so‘ng pasayishiga ketgan vaqt iqtisodiy davr deb ataladi. 20.1- chizmadagi iqtisodiy davrni olib qaraydigan bo‘lsak, u iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy pasayish oraliqlaridan iborat bo‘lib, M nuqta bu davrdagi iqtisodiy faollikning eng yuqori nuqtasi (cho‘qqisi), N nuqta esa eng quyi nuqtasidan iborat ekanligini ko‘rishimiz mumkin.

Iqtisodiy ko‘rsatkichning nominal qiymati – bu uning joriy narxlarga nisbatan hisoblangan qiymati. Iqtisodiy ko‘rsatkichning real qiymati — biror asos qilib olingan yildagi narxlarga nisbatan hisoblangan qiymati. Iqtisodiy davr — mamlakat iqtisodiyotining bir marta tebranishiga — bir o‘sib, so‘ng pasayishiga ketgan vaqt.

Agar iqtisodiy rivojlanishning kattaroq davrini ko‘zdan kechiradigan bo ‘lsak, 20.2- chizmada tasvirlangan hola tni ko ‘rishimiz mumkin. Ta’kidlash joizki, bu holatda iqtisodiy faollik tebranib tursa-da, umuman olganda, iqtisodiyotda ko‘tarilish — o‘sish kuzatilayapti. Iqtisodiyotda kamida olti oy davomida real YaIMning kamayishi kuzatilsa, bu iqtisodiy pasayishdan dalolat beradi.

Davla tning eng muhim vazi falaridan biri mamlaka tda iq tisodiy o‘sishni ta’minlab turishdan iborat. Chunki aholi soni o‘sib, ularning ehtiyojlari kundan — kunga oshib boradi. Demak, borgan sari ko‘proq tovar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish lozim bo‘ladi. Bunday sharoitda davlat mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlarini yuksaltirishi, ya’ni iqtisodiy o‘sishini ta’minlashi lozim bo‘ladi.

Iqtisodiy o‘sish deb, mamlakatda muttasil ravishda yalpi mahsulot ishlab chiqarish hajmining oshib borishiga aytiladi. Iqtisodiy o‘sish darajasini bir necha usullarda hisoblash mumkin. Odatda, iqtisodiy o‘sish — mamlakatdagi real YaIMning o‘sish darajasi bilan o‘lchanadi. Yuqorida ko‘rilgan misolda 2015—2018- yillari YaIM ning real qiymati 1,27 marta oshgan bo‘lib, bu — mamlakatda ko‘rib chiqilayotgan davrda iqtisodiy o‘sish kuzatilganligidan dalolat beradi.

Ba’zida iqtisodiy o‘sish — YaMMning o‘sish darajasi bilan yoki aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan real YaMM ning (yoki YaIMning) oshish darajasi bilan ham o‘lchanadi. Iqtisodiy o‘sishga ikki xil: ekstensiv va intensiv yo‘llar bilan erishish mumkin. Ekstensiv o‘sishga qo‘shimcha miqdordagi ishlab chiqarish resurslarini ishlab chiqarishga jalb etish bilan erishiladi. Buning uchun yangi yerlar o‘zlashtiriladi, ko‘plab miqdorda foydali qazilmalar va mehnat resurslari ishlab chiqarishga jalb etiladi. Intensiv o‘sish bor resurslardan samarali foydalanish orqali ta’minlanadi.

Rivojlanayotgan davlatlarning o‘zi yana ikkiga — daromadlar darajasi o‘rtacha va past bo‘lgan davlatlarga bo‘linadi. Bu davlatlar iqtisodiyoti asosan xom ashyo eksporti va qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan. O‘zbekiston daromadlar darajasi o‘rtacha bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Daromadlar darajasi past bo‘lgan mamlakatlarda ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarflanadigan sarmoya (investitsiyalar)lar juda kam bo‘ladi. Natijada mehnat unumdorligi pastligicha qoladi. Ishlab chiqarish hajmi kamayib, o‘sib borayotgan aholi daromadlari borgan sari kamayaveradi

Mamlakat aholisining turmush darajasi iqtisodiy rivojlanganlik darajasini yaqqolroq ko‘rsatadi. Chunki u nafaqat aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaMM(YaIM) qiymati bilan, balki yana qator ko‘rsatkichlar asosida o‘lchanadi. Aholining turmush darajasi kishi boshiga ko‘proq moddiy ne’mat yaratishgagina emas, balki topilgan daromadni qanday va qayerga ishlatilishiga ham bog‘liq. Aytaylik, bir mamlakatda katta miqdorda YaMM(YaIM) yaratilsa, ammo uning ko‘p qismi harbiy maqsadlarga sarflansa, bu mamlakat aholisining turmush darajasida qanday ijobiy o‘zgarish bo‘lishi mumkin?

Turli mamlakatlar aholisining turmush darajasi o‘zaro qator iqtisodiy va ijtimoiy ko‘rsatkichlar yordamida taqqoslanadi. Har yili Birlashgan Millatlar Tashkilotining “ Inson taraqqiyoti to‘g‘risidagi ma’ruza ” sida bu ko‘rsatkichlar haqida ma’lumot berib boriladi.

Aholining turmush darajasini taqqoslashda, asosan, quyidagilar hisobga olinadi: 1) aholining savodxonlik darajasi; 2) ko‘rsatilayotgan tibbiy xizmat darajasi; 3) aholining sog‘lomlik darajasi: 4) umr ko‘rish davomiyligi; 5) shahar aholisining soni; 6) uy-joy bilan ta’minlanganlik darajasi; 7) oilalarning madaniy-maishiy tovarlar: televizor, telefon, shaxsiy kompyuter, internet tarmog‘i, muzlatkich kabi tovarlar bilan ta’minlanganlik darajasi; 8) ta’limga ajratilayotgan xarajatlar miqdori; 9) inson huquqlarining ka fola tlanganlik darajasi; 10) jinoyatchilik darajasi; 11) sog‘liqni saqlashga ajratilgan xarajatlar miqdori; 12) atrofmuhitning himoyalanganligi va boshqalar. Dunyoda aholi turmush darajasi ko‘rsatkichlari bo‘yicha yuqori o‘rinlarni Kanada, Fransiya, Norvegiya, AQSH, Islandiya, Finlandiya, Niderlandiya, Yaponiya, Yangi Zelandiya va Shvetsiya kabi davlatlar egallab kelmoqda.