Davlatning iqtisodiyotdagi roli 9-sinf - Экономика - Учебники (по школьные предметы)

Davlatning iqtisodiyotdagi roli 9-sinf

Загружено в:

15.02.2022

Скачано:

0

Размер:

2825.5 KB

9-sinf iqtisodiy bilim asoslari darsligi asosida 14-mavzu:Davlatning iqtisodiyotdagi roli

FAOLLASHTIRUVCHI SAVOL VA TOPSHIRIQLAR Yuqoridagi chizmada davlat tomonidan soliq stavkasi oshirilishi natijasida mamlakat iqtisodiyotida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar tasvirlangan. Siz soliq stavkasi kamaytirilgan holatda mamlakat iqtisodiyotida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni taxmin qiling va sharhlang.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat o‘zining iqtisodiy siyosatini ma’muriy yo‘l bilan emas, balki bozor mexanizmi orqali amalga oshiradi. Jumladan, davlatning budjet-soliq (fiskal) va pul-kredit (monetar) siyosatlarini farqlash qabul qilingan. Ma’lumki, davlat budjetining daromad qismi, asosan, soliqlardan, xarajat qismi davlat ehtiyojlari uchun zarur tovar va xizmatlar sotib olish xarajatlari va aholiga to‘lanadigan transfert xarajatlaridan iborat bo‘ladi.

Davlatning budjet-soliq (fiskal) siyosati asosida xuddi shu soliqlar, davlat xarajatlari va transfert to‘lovlari miqdorini o‘zgartirish yordamida yalpi talab va yalpi taklif hajmiga ta’sir qilish yotadi. Masalan, agar soliqlar oshirilsa, aholi va firmalar ixtiyorida kamroq pul qoladi. Bu holatda tovar va xizmatlarga bo‘lgan yalpi talab kamayadi. Bu holat tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning kamayishiga, aholining ish bilan ta’minlanganlik darajasining pasayishiga olib keladi.

Aksincha, agar soliqlar kamaytirilsa, aholi va firmalar ixtiyorida ko‘proq pul qoladi. Bu holatda tovar va xizmatlarga bo‘lgan yalpi talab oshadi. Bu esa, o‘z navbatida, tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning ko‘payishiga, aholining ish bilan ta’minlanganlik darajasining oshishiga olib keladi. Xuddi shu kabi, agar davlat soliqlarga tegmasdan o‘z xarajatlarini yoki transfert to‘lovlarini oshirsa, tovar va xizmatlarga bo‘lgan yalpi talabi oshadi. Bu esa, o‘z navbatida, tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning ko‘payishiga, aholining ish bilan ta’minlanganlik darajasining oshishiga yoki in fla tsiya da rajasining oshishiga olib keladi.

Aksincha, agar soliqlar o‘zgarishsiz qolib, davlat xarajatlari yoki transfert to‘lovlari kamaytirilsa, tovar va xizmatlarga bo‘lgan yalpi talab kamayadi. Bu esa tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning kamayishiga, aholining ish bilan ta’minlanganlik darajasining pasayishiga yoki inflatsiya darajasining pasayishiga olib keladi. Ko‘pchilik hollarda, davlat bir vaqtning o‘zida ham davlat xarajatlarini, ham soliqlar stavkasini o‘zgartirish bilan iqtisodiyotni barqarorlashtirishga urinadi.

Davlatning budjet-soliq (fiskal) siyosati — davlat budjetining daromad va xarajat qismlarini o‘zgartirish yordamida iqtisodiyotni tartibga solish. Yalpi talab — mamlakatda ma’lum vaqt davomida sotib olinishiga ehtiyoj va imkoniyat bo‘lgan tovar va xizmatlarning umumiy qiymati. Yalpi taklif — mamlakatda ma’lum vaqt davomida ishlab chiqarilishi va bozorga chiqarilishi imkoniyati bo‘lgan tovar va xizmatlarning umumiy qiymati

Davlat budjeti kamomadining miqdori mamlakatda ishlab chiqarilgan bir yillik yalpi mahsulot hajmining 2—3 foizi miqdorida bo ‘lishi normal holat hisoblanadi. Lekin kamomad hajmi haddan tashqari oshib ketganda, uni kamaytirish chora- tadbirlari ko‘rilishi lozim bo‘ladi. Davlat budjetining kamomadini quyidagi yo‘llar bilan kamaytirishi mumkin: 1. Davlat xarajatlarini kamaytirish; 2. Qo‘shimcha daromad manbalarini topish; 3. Tovar va xizmatlar bilan ta’minlanmagan, ortiqcha pulni muomalaga chiqarish; 4. O‘z fuqarolaridan, firmalardan, chet el hukumatlari, xalqaro bank va moliyaviy muassasalaridan qarz olish.

Davlat o‘zining pul-kredit siyosatini markaziy bank orqali olib boradi. Ma’lumki, markaziy bank va tijorat banklari birgalikda mamlakatning ikki pog‘onali bank tizimini hosil qiladi. Markaziy bank davlatga tegishli bo‘lib, u orqali davlat mamlakatda muomaladagi pul massasini tartibga solib turadi. Markaziy bankning vazifalaridan biri ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar qiymatiga mos miqdordagi pulni muomalaga chiqarishdan iboratdir. Muomalaga pul chiqarish pul emissiyasi deb ataladi. Qog‘oz pul va tanga ko‘rinishdagi naqd pullarni faqat markaziy bank chiqaradi va tarqatadi.

Pul massasi — mamlaka tdagi muomalada bo ‘lgan jami pul mablag‘lari yig‘indisi. Davlatning pul-kredit (monetar siyosati) — mamlakatda muomalada bo‘lgan pul massasini va kredit foiz stavkasini tartibga solish orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirish. Pul emissiyasi — davlat tomonidan muomalaga pul chiqarish. Tijorat banklari esa bu pulni o‘z mijozlari — firma va aholiga yuqoriroq foiz stavkasida qarzga beradi. Shu tariqa, ikki pog‘onali kredit tizimi vujudga keladi. Bu holatda, agar davlat muomaladagi pul miqdorini kamaytirib, inflatsiyaning oldini olmoqchi bo‘lsa, markaziy bankning tijorat banklariga beradigan qarzlarining foiz stavkasi oshiriladi.

O‘z-o‘zidan tijorat banklari ham mijozlariga beradigan qarzlari foiz stavkasini oshiradi. Natijada, tijorat banklari mijozlari, firma va aholi yuqori foiz stavkali qarzlarni olmay qo‘ya boshlaydi. Muomaladagi pul miqdori kamaya boshlaydi. Mablag‘ yo‘qligi tufayli tadbirkorlar faoliyati ham susaya boshlaydi. Aksincha, agar davlat muomaladagi pul miqdorini oshirib, tadbirkorlarni mablag‘ bilan ta’minlab, ularning faolligini oshirmoqchi bo‘lsa, markaziy bank qarzlarining foiz stavkasi kamaytiriladi.

Markaziy bank muomaladagi pul miqdorini tijorat banklarining zaxira normalarini belgilash orqali ham nazorat qilib borish imkoniyatiga ega. Tijorat banklarining mablag‘lari ikki qismdan iborat bo‘lib, birinchisi bank ixtiyorida bo‘lgan mablag‘lar bo‘lsa, ikkinchisi banklarning zaxira mablag‘laridir. Tijorat banklarining zaxira mablag‘lari muomaladagi pul massasini nazorat qilish va pul muomalasini tartibga solish maqsadida markaziy bankda jamg‘arib qo‘yiladigan mablag‘laridan iborat bo‘ladi.

Tijorat banklari barcha mablag‘larining qancha qismini (qancha foizini) zaxiraga olib qo‘yishlari ham markaziy bank tomonidan belgilanadi va bu ko‘rsatkich banklarning zaxira normasi deb yuritiladi. Markaziy bank tijorat banklarining zaxira normalarini oshirish yoki kamaytirish orqali ham muomaladagi pul miqdorini kamaytirib yoki oshirib, tartibga solib turish imkoniyatiga ega.

Masalan, agar markaziy bank tijorat banklari zaxira normasining miqdorini oshirsa, kreditga beriladigan mablag‘ miqdori kamayadi. Natijada, muomaladagi pul miqdori kamaya boshlaydi. Aksincha, agar markaziy bank zaxira normasini kamaytirsa, tijorat banklarini kreditga berishi mumkin bo‘lgan mablag‘lari miqdori oshadi, muomalaga ko‘p pul chiqariladi. Ko‘rib turganingizdek, zaxira normasining o‘zgarishi ham davlatning bank tizimi orqali iqtisodiyotga, xususan, inflatsiyaning oldini olish, narxlarni jilovlab turish va tadbirkorlikni rivojlantirish masalalariga ta’sir o‘tkazish uchun xizmat qiladi.

Bankning zaxira mablag‘i — bankning zaxira sifatida markaziy bankda saqlashi lozim bo‘lgan pul mablag‘i. Bankning zaxira normasi — markaziy bank tomonidan belgilanadigan, bank zaxira mablag‘ining jami mablag‘iga nisbatan foiz miqdori.