Tabiiy geografik jarayonlar. 10 - sinf - География - Учебники (по школьные предметы)

Tabiiy geografik jarayonlar. 10 - sinf

Загружено в:

07.10.2019

Скачано:

0

Размер:

5227.3466796875 KB

Tabiiy geografik jarayonla r 10-sing Geografiya darsligi asosida 13 § - mavzu

Reja: 2 3 4 Tabiiy geografik jarayonlar 1 Nurash DeflyatsiyaEroziya

Tabiiy geografik jarayonlar deb, Yerning tashqi (ekzogen) kuchlari va inson xo‘jalik faoliyati ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlarga aytiladi. Tabiiy geografik jarayonlar tog‘ jinslarining yemirilishida, tog‘ jinslari fizik holatining o‘zgarishida, yer yuzasi relyefining shakllanishi va o‘zgarishida, atmosfera hodisalari rivojlanishida namoyon bo‘ladi.01 0102 11 1B

Tabiiy omillar, o‘z navbatida, ikki katta guruhga bo‘linadi: Yerning ichki kuchlari bilan bog‘liq va tashqi kuchlar bilan bog‘liq bo‘lgan omillar. Yerning ichki kuchlari endogen ( yunoncha «endo» – ichki , «genos» – kelib chiqish ) kuchlar deb ataladi. Ular ta’sirida vulqonlar otiladi, zilzilalar, tektonik harakatlar sodir bo‘ladi. Bunday jarayonlar endogen yoki geologik jarayonlar deb ataladi.

Tashqi omillar ekzogen (yunoncha «ekzo» – tashqi, «genos» – kelib chiqish) omillar yoki kuchlar deb ataladi. Tashqi kuchlar ta’sirida vujudga keladigan jarayonlar ekzogen jarayonlar yoki tabiiy geografik jarayonlar deb ataladi. Ekzogen jarayonlarga nurash, eroziya, abraziya, deflyatsiya, surilma, karst, sel, qor ko‘chkisi kabi hodisalar kiradi.

Nurash deb, haroratning o‘zgarishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizmlar ta’sirida tog‘ jinslarining yemirilishiga aytiladi. 1. Fizik nurash 2. Kimyoviy nurash 3. Organik nurashNurash uch turga ajratiladi:

Fizik nurash, asosan, harorat va namlikning o‘zgarishi natijasida sodir bo‘ladi. Kunduzi havo haroratining ko‘tarilib ketishi natijasida tog‘ jinslarida darzlar hosil bo‘lib, ular bo‘laklarga bo‘linib ketadi. Ammo tog‘ jinslarining kimyoviy tarkibi o‘zgarmaydi. Fizik nurash cho‘llarda va qoyali tog‘larda keng tarqalgan. Kimyoviy nurash deb, havo, suv ta’sirida tog‘ jinslarining yemirilishi va kimyoviy o‘zgarishiga aytiladi. Kimyoviy nurash ta’sirida barqaror minerallar hosil bo‘ladi. Organik nurash deb, tog‘ jinslarining organizmlar (o‘simlik, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar) ta’sirida yemirilishiga aytiladi.

Eroziya (lotincha «erosio» – yemirish, yuvilish) deb tog‘ jinslari va tuproqning oqar suvlar ta’sirida yuvilishiga aytiladi. Eroziya yuzalama va chiziqli turlarga bo‘linadi. Yuzalama eroziya jarayoni tog‘ yonbag‘irlarida keng tarqalgan. Uning oqibatida tog‘ yonbag‘irlaridagi jinslar yuvilib, pastga tushadi.

Abraziya (lotincha «abrasio» – qirish, qirtishlash) deb, okean, dengiz va ko‘l qirg‘oqlarining to‘lqinlar tomonidan yemirilishi va tekislanishiga aytiladi. Abraziya natijasida okean va dengiz, ko‘l qirg‘oqlarida tekisliklar hosil bo‘ladi. Respublikamizdagi yirik ko‘llar va suvomborlarining qirg‘oqlarida abraziya jarayonini kuzatish mumkin.

Deflyatsiya (lotincha “deflatsio” – puflash) – tog‘ jinslarining shamol ta’sirida yemirilib, maydalangan zarralarning boshqa joylarga ko‘chishi. Deflyatsiya qurg‘oqchil o‘lkalarda, ayniqsa, qumli cho‘llarda kuchli bo‘ladi.

Sel – tog‘ vodiylari, soylar va jarlardan qisqa vaqt ichida juda katta tezlik bilan oqib keluvchi tosh aralash loyqa suv oqimi. Sellar tog‘li o‘lkalarda jala yog‘ishi natijasida yuzaga keladi.

Karst deb, suvda yaxshi eriydigan tog‘ jinslarining yer usti va osti suvlari ta’sirida eritilib, oqizib ketilishiga va yerostida turli xil bo‘shliqlar (g‘orlar)ning, yer yuzasida esa o‘pirilmalar va chuqurliklar hosil bo‘lishiga aytiladi.

Surilma deb , tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ta’sirida yonbag‘ir bo‘ylab pastga surilib tushishiga aytiladi. Surilmalar, asosan, tog‘li o‘lkalarda sodir bo‘ladi. Ko‘pincha suvli va suv o‘tkazmaydigan gilli qatlamlar ustma-ust joylashgan tik yonbag‘irlarda ro‘y beradi.

Antropogen omillarga insonning turli xil xo‘jalik faoliyati kiradi:

Yerlarni o‘zlashtirib, haydash va sug‘orish natijasida eroziya jadallashadi. Bunday jarayonga irrigatsiya eroziyasi deyiladi.

Похожие

Geografik baholash. 10 - sinf

Geografik prognoz. 10 - sinf

Tabiiy geografik o‘lkalari (Afrika) 6-sinf

Tabiiy geografik o‘lkalari (Afrika) 6-sinf

Qashqadaryo tabiiy geografik okrugi 7-sinf