Surxondaryo viloyati Iqlimi, suvlari, tuproqlari va hayvonot dunyosi 7-sinf - География - Учебники (по школьные предметы)

Surxondaryo viloyati Iqlimi, suvlari, tuproqlari va hayvonot dunyosi 7-sinf

Загружено в:

06.02.2023

Скачано:

0

Размер:

3217.5 KB

7-sinf geografiya darsligi asosida 57-mavzu: Iqlimi, suvlari, tuproqlari va hayvonot dunyosi

Iqlimi. Surxondaryo vodiysining iqlimi quruq subtropik. Lekin atrofidagi tog‘larga ko‘tarilgan sari iqlim o‘zgaradi. Okrugning tekislik qismida yoz serquyosh, issiq va quruq, tog‘ga tomon harorat pasayib boradi. Qish qisqa va iliq, lekin atrofidagi tog‘larda sovuqroq bo‘ladi.

Yozda okrugning tekislik qismi juda isib ketadi. Iyulning o‘rtacha harorati Denovda +28,2°C, Sherobodda +32,1°C ga yetadi. Yozda havo harorati Termizda +50°C ga ko‘tarilganligi kuzatilgan (1914- yil 21- iyulda). Bu respublikamizda qayd qilingan eng yuqori haroratdir. Qish okrugning tekislik qismida iliq bo‘lib, yanvarning o‘rtacha harorati Sherobod va Termizda +2,8°C ga teng.

Lekin atrofidagi tog‘larning 2500—3000 m balandliklarida yanvarning o‘rtacha harorati –6°C dir. Ba’zan qishda sovuq havo massalari tog‘lardan o‘tib, tekislik qismi haroratini pasaytirib yuboradi. Shunday kezlarda havo harorati –20 –25°C gacha pasayadi. Surxondaryo okrugida yog‘inlar notekis taqsimlangan. Okrugning janubidagi tekisliklarga eng kam yog‘in (yiliga 133— 230 mm) tushadi.

Lekin tog‘ yonbag‘irlari bo‘ylab ko‘tarilgach, yog‘in miqdori ortib, 500—600 mm ga yetadi. Hisor tog‘larining janubiy yonbag‘irlariga 800 —900 mm gacha yog‘in tushishi mumkin, yillik yog‘inning ko‘p qismi qishda (46—48 foiz) va bahorda (43—44 foiz) yog‘adi. Kuz oylariga yillik yog‘inning 8—10 foizi, yozga esa atigi 1—2 foizi to‘g‘ri keladi.

Suvlari. Surxondaryo tabiiy geografik okrugida uzunligi 20 km dan ortiq bo‘lgan 35 ta daryo mavjud. Bu daryolar ichida eng kattalari Surxondaryo va Sheroboddaryo hisoblanadi. Surxondaryo To‘polondaryo bilan Qoratog‘ daryolarining qo‘shilishidan vujudga keladi.

To‘polondaryo Surxondaryoning eng katta va eng sersuv irmog‘i, Hisor tog‘ining eng baland qismidan Qorasuv nomi bilan boshlanib, G‘ova irmog‘ini qo‘shib olgach, To‘polondaryo nomini oladi. Uning uzunligi 124 km bo‘lib, qormuzlarning erishidan to‘yinadi. Uning o‘rtacha yillik suv sarfi sekundiga 54,6 m3, eng ko‘pi sekundiga 470 m3 , eng kami 5,7 m3. Qoratog‘daryosi Hisor tog‘ining 4200 m balandlikdagi janubiy yonbag‘ridan shu nom bilan boshlanadi. Uning uzunligi 100 km atrofida. Qoratog‘ daryosi qor-muzlarning erishidan to‘yinadi, binobarin, eng ko‘p suvi may — iyun oylariga to‘g‘ri keladi. Uning o‘rtacha yillik suv sarfi sekundiga 23 m3, maksimal suv sarfi sekundiga 239 m3, minimal 2,5 m3 .

Surxondaryo To‘polon bilan Qoratog‘ daryolarining qo‘shilgan yeridan Amudaryogacha 196 km. Shu masofada o‘ng tomondan Sangardak va Xo‘jaipok irmoqlarini qo‘shib oladi. Surxondaryo, asosan, qor-muzlarning erishidan to‘yinib, o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi Qorovultepa qishlog‘i yonida sekundiga 70,2 m3 ni tashkil etadi, eng katta suv sarfi sekundiga 600 m3 , eng kami sekundiga 0,1 m3 .

Sheroboddaryo Boysun tog‘i va uning davomi hisoblangan Ko‘hitang tog‘ining sharqiy yonbag‘ridan boshlanuvchi Irg‘oyli va Qizilsoy daryolari qo‘shilishidan vujudga keladi. U Sherobod shahridan quyida Qorasuvdaryo deb yuritiladi. Uning uzunligi 186 km bo‘lib, o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi sekundiga 7,5 m3. Sheroboddaryo qor-yomg‘ir suvlaridan to‘yinganligi tufayli eng ko‘p suvi aprel — may oylarida oqadi. Yerosti suvlari har xil davr yotqiziqlari orasida uchraydi. Paleogen va neogen davri yotqiziqlari orasidagi 140—150 m chuqurlikdan chuchuk suv chiqadi. Bo‘r davri yotqiziqlari orasidagi 1000 —2000 m chuqurlikdan chiquvchi mineral shifobaxsh suv harorati +60 +70°C ga yetadi. Surxondaryo tabiiy geografik o‘lkasida suv ta’minotini yaxshilash maqsadida Janubiy Surxon (suv sig‘imi 800 mln m3 ), Uchqizil (suv sig‘imi 16 mln m3 ) suv omborlari qurilgan.

Tuproqlari. Surxondaryo tabiiy geografik okrugining okean sathidan 500 m balandlikkacha bo‘lgan joylarida och bo‘z tuproq tarqalgan. Yerosti suvlari yer betiga yaqin bo‘lgan joylarda sho‘rlashgan bo‘z tuproq uchraydi. Surxondaryo va Sherobod daryolarining qayirlarida alluvial-o‘tloq va botqoq tuproqlar uchrasa, janubiy qismidagi qum massivlarida qumli va qumloq tuproqlar uchraydi.

Okrugning 500 m dan 1200 m balandlikkacha bo‘lgan qismida oddiy va to‘q tusli bo‘z tuproqlar tarqalgan. Bunday tuproqlar ko‘p joylarda o‘zlashtirilib, madaniy bo‘z tuproqqa aylantirilgan. Surxondaryoning 1500—2500 m dan balandda bo‘lgan tog‘ yonbag‘irlarida tog‘-jigarrang tuproqlar tarqalgan bo‘lib, tarkibidagi chirindi 4—6 foizga boradi. 2500 m dan yuqorida yaylov mintaqasi boshlanib, tog‘-o‘tloq, o‘tloq, o‘tloq-botqoq tuproq uchraydi.

O‘simliklari. Okrugning 500 m balandlikkacha bo‘lgan qismida cho‘l mintaqasiga oid o‘simliklardan rang, iloq, qo‘ng‘irbosh, no‘xatak, shuningdek, shuvoq va boshqa o‘simliklar o‘sadi. Yirik daryo qayirlarida to‘qay o‘simliklari mavjud. Yerosti suvlari yer betiga yaqin bo‘lgan joylarda sho‘ralar o‘sadi. Surxondaryo vodiysining janubiy qismidagi qumloqlarda juzg‘un, qum ilog‘i, quyonsuyak kabi o‘simliklar uchraydi. Adirda ko‘proq efemer o‘simliklar hamda shuvoq, kavrak, qo‘ziquloq, bir yillik astragal, javdar, bug‘doyiq kabilar mavjud. Shuningdek, adirlarda butasimon o‘simliklardan itburun, bodom, zirk kabilar ham o‘sadi. Surxondaryo tog‘larida (1500—2500 m) bug‘doyiq, javdar, tipchoq, yovvoyi arpa, shirach; qurg‘oqchil va toshloq yerlarda astragul o‘sadi.

Butalardan bodom, irg‘ay, itburun, zirk, daraxtlardan archa, zarang, xandonpista, yong‘oq, do‘lana, terak kabilar o‘sadi. Surxondaryo okrugining sharqida joylashgan Bobotog‘ o‘zining xandonpistalari bilan mashhurdir. Surxondaryo okrugining 2500 m dan baland qismida yaylov mintaqasi joylashib, unda subalp va alp o‘tloqlari mavjud. Surxondaryo vodiysida quruq subtropik iqlim tufayli anor, anjir, xurmo, shakarqamish, sitrus va boshqa issiqsevar mevali daraxtlar va mevalar yetishtiriladi. Jumladan, Denov subtropik o‘simliklar maskanida issiq mamlakatlarda o‘suvchi daraxt va mevalar yetishtirilmoqda.

Hayvonot dunyosi. Surxondaryo tabiiy geografik okrugida bo‘ri, tulki, bo‘rsiq, kiyik, tog‘ takasi, tog‘ qo‘yi, Hindiston maynasi, qaldirg‘och, kemiruvchilardan kalamush, qo‘shoyoq, yumronqoziq yashaydi. To‘qaylarida to‘qay mushugi, qirg‘ovul, yovvoyi cho‘chqa, chiyabo‘ri, tulki, g‘oz, o‘rdak uchraydi. Sudralib yuruvchilardan o‘qilon, Turkiston kapcha iloni, gekkon kaltakesagi bor. Bulardan tashqari, yana jayra, tasqara, chil va kakliklar ham yashaydi.

Surxondaryo okrugi tabiatini, xususan, Amudaryo to‘qayzorlarini va Ko‘hitang tog‘ landshaftini himoya ostiga olish uchun Surxondaryo qo‘riqxonasi tashkil etilgan. Bu qo‘riqxona ikki qismdan iborat. Birinchi qismi Payg‘ambarorol qo‘riqxonasini o‘z ichiga oladi. Unda to‘qay landshafti hamda o‘simliklardan baland bo‘yli qamishzorlar, ilonpechak, yovvoyi jiyda, tol va teraklar; hayvonlardan xongul, to‘ng‘iz, tulki, to‘qay mushugi, chiyabo‘ri, quyon, tojdor tustovuq, ilon va boshqalar himoya qilinadi.

Qo‘riqxonaning ikkinchi qismi sobiq Ko‘hitang buyurtmaxonasi hududini o‘z ichiga olib, tog‘ landshafti hamda morxo‘r, Buxoro tog‘ qo‘yi, burgut himoya ostiga olingan. Shuningdek, qo‘riqxona hududida Zarautkamar arxeologik yodgorligi ham joylashgan.

Похожие

Farg'ona viloyati Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf

Qashqadaryo Iqlimi, suvlari, tuproqlari va hayvonot dunyosi 7-sinf

Mirzacho'l Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf

Qizilqum Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf

Ustyurt Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf