Quyi Zarafshon Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf - География - Учебники (по школьные предметы)

Quyi Zarafshon Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf

Загружено в:

06.02.2023

Скачано:

0

Размер:

1645 KB

7-sinf geografiya darsligi asosida 59-mavzu:Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi

Iqlimi. Quyi Zarafshon okrugi qisqa va beqaror qish bilan, quruq, seroftob, jazirama yoz bilan tavsiflanadi. Qishda okrug hududiga shimoldan sovuq, quruq shamollarning esishi tufayli hamma qismida yanvarning o‘rtacha harorati 0°C dan past bo‘ladi. Quyi Zarafshon okrugiga yozda shimoli g‘arbdan nam havo massalari esib tursa-da, lekin haroratning yuqoriligi tufayli yog‘in yog‘maydi.

Quyi Zarafshon okrugi O‘zbekistonning eng issiq hududlaridan hisoblanib, yillik o‘rtacha harorati +14,2 +15°C, iyulning o‘rtacha harorati +28 +29,6°C, yanvarning o‘rtacha harorati Qorako‘lda +0,4°C, Shofirkonda +1,5°C hisoblanadi. Okrugda ba’zan qishda Sibir antisiklonining kirib qolishi va Arktika havo massasining u bilan bir davrga to‘g‘ri kelishi tufayli harorat –20 – 25°C gacha pasayadi. Aksincha, yozda havo qizib, eng yuqori harorat +44 +45°C ga ko‘tariladi.

Quyi Zarafshon okrugida sovuq bo‘lmaydigan davr 204— 214 kun davom etib, vegetatsiya davridagi haroratlar yig‘indisi 5000°C ga yetadi. Bunday iqlimiy sharoitda ingichka tolali paxta, shirin- shakar mevalar, poliz ekinlarini yetishtirish mumkin. Quyi Zarafshon okrugida yog‘inlar hudud va fasllar bo‘yicha notekis taqsimlangan. Buxoro va Qorako‘l vohalariga bir yilda 100—200 mm yog‘in tushadi.

Yillik yog‘inni 100 foiz desak, 44 —48 foizi bahorga, 36—44 foizi qishga, 2—3 foizi yozga to‘g‘ri keladi. Eng ko‘p yog‘in mart — aprel oylariga, eng kam yog‘in iyul — avgust oylariga to‘g‘ri keladi. Quyi Zarafshon okrugida qor har yili yog‘adi, lekin uzoq turmay (5—10 kungacha) erib ketadi. Qorning qalinligi 5 sm atrofida bo‘ladi.

Suvlari. Quyi Zarafshon okrugining suv manbayi Amudaryo va Zarafshon hisoblanadi. Okrug hududida Zarafshon daryosining suvlari Shofirkon, Vobkent, Romitan, Shohrud va boshqa magistral kanallar orqali sug‘orishga sarflanib, tabiiy o‘zandan faqat sizot suvlari oqadi, xolos. Ilgari Zarafshon suvi Quyi Zarafshon okrugidan oqib o‘tib, Amudaryoga 20 km yetmasdan qumlarga shimilib ketar edi.

Quyi Zarafshon okrugi hududiga kelguncha Zarafshon daryosining suvi O‘rta Zarafshon okrugida ishlatilishi tufayli Buxoro va Qorako‘l vohasiga suvi to‘la yetib kelmaydi. Shu sababli yerlarni sug‘orishni yaxshilash, aholini suv bilan ta’minlash maqsadida uzunligi 268 km bo‘lgan Amu-Buxoro magistral kanali qurildi. Amu-Buxoro kanalidan keladigan suvdan sug‘orishda foydalanishdan tashqari To‘dako‘l va Quyimozor suv omborlari ham to‘ldirilib turibdi.

Buxoro va Qorako‘l vohasida vujudga kelgan zovur suvlarini sug‘oriladigan hududdan chetga chiqarib tashlash oqibatida Sho‘rko‘l, Qorako‘l, Parsanko‘l, Moxonko‘l, Qoraqir kabi ko‘llar vujudga keldi. Quyi Zarafshon okrugida yerosti suvlari relyefga bog‘liq holda hudud bo‘yicha bir xil joylashgan emas. Okrug sharqidagi balandroq bo‘lgan yerlarning grunt suvlari nisbatan chuchuk va yaxshi siljiydi.

Okrugning janubi g‘arbida, Buxoro va Qorako‘l vohalarida grunt suvi yuza (2 —3 m) bo‘lib, sho‘r, ichishga yaroqsiz. Bo‘r davri yotqiziqlari orasida bosimli yerosti suvlari mavjud bo‘lib, sho‘r emas, binobarin, ulardan ichimlik suvi sifatida foydalanish mumkin. Quyi Zarafshon okrugining 1000 — 1500 m chuqurliklarida issiq mineral suvlar mavjud bo‘lib, ulardan davolanishda foydalanilmoqda.

Quyi Zarafshon okrugida yerusti tuzilishi, yotqiziqlar tarkibi va yerosti suvlarining xususiyatlariga bog‘liq holda turli xil tuproqlar tarqalgan. Okrugda sur-qo‘ng‘ir, qumoq, taqir, sho‘rxok, o‘tloq kabi tuproqlar eng ko‘p tarqalgan. Quyi Zarafshon okrugining chetlaridagi qumliklarga (Qizilqum, Sandiqli qumligi) tutashgan qismlarida qumoq va qumli tuproqlar tarqalgan.

Buxoro va Qorako‘l vohasining chetlarida taqir tuproqlar joylashgan bo‘lsa, pastqam grunt suvi yuza bo‘lgan qismida sho‘rxok tuproqlar mavjud. Quyi Zarafshon okrugining ichki qismida sug‘oriladigan o‘tloq, o‘tloq-alluvial tuproqlari joylashib, ularga ishlov berish tufayli tabiiy xususiyatini o‘zgartirib, o‘tloq-voha tuprog‘iga aylangan.

O‘simliklari. O‘simliklari ham tabiiy unsurlarga bog‘liq holda bir xil tarqalgan emas. Okrugni o‘rab olgan qumli cho‘llarda, asosan, juzg‘un, quyonsuyak, cherkaz, iloq o‘ssa, Buxoro vohasining sharqida, Qorako‘l vohasining janubi sharqidagi kichik marza qumliklarida juzg‘un, quyonsuyak, selen, oq saksovul, shuvoq, iloq kabilar mavjud. Qorako‘l vohasi janubida joylashgan harakatdagi qumliklarda quyonsuyak, oq saksovul, cherkez, juzg‘un, erkaksimon iloq o‘sadi. Okrugning giðsli cho‘llarida partek, shuvoq, tatr (yer tezak), boyalish mavjud.

Quyi Zarafshon okrugida eng ko‘p tarqalgan o‘simlik turi shuvoq hisoblanadi. Shuvoq, asosan, sur-qo‘ng‘ir tuproq tarqalgan yerlarda uchraydi. Buxoro va Qorako‘l vohalarining qadimiy sug‘oriladigan taqirli tuproqlar tarqalgan qismida shuvoq, tatr, boyalish kabi o‘simliklar o‘ssa, biroz sho‘rlashgan qismida tatr, yantoq, qora saksovul, bir yillik sho‘ra uchraydi.

Zarafshon daryosining qadimiy qayirlarida, deltasida, ko‘llar atrofida to‘qay o‘simlik turlari bo‘lib, ular turang‘il, jiyda, tol, lox, qamish, chingil, yantoq, yulg‘un kabilardir. Okrugda antropogen omillar ta’sirida to‘qayzorlar maydoni kamayib ketmoqda. Shu sababli ayrim joylarda qo‘riqlanadigan to‘qayzorlar tashkil etish zarur

Hayvonlari. Quyi Zarafshon okrugi hayvonlari cho‘lga xos bo‘lgan vakillar bilan tavsiflanib, jazirama, quruq, seroftob yozga moslashgan. Okrugda kalamush, yumronqoziq, qo‘shoyoq, kaltakesak, echkemar va ilonlar uchraydi. Shuningdek, cho‘l qismida tulki, bo‘ri, jayron, tipratikan, jayra, bo‘rsiq, to‘qaylarda chiyabo‘ri, to‘ng‘iz, to‘qay mushugi, qirg‘ovul kabilar yashaydi.

To‘dako‘l, Quyimozor kabi suv havzalari hamda ko‘llarda o‘rdak, g‘oz va baliqlar yashaydi. Okrugning cho‘l qismida hasharotlardan qoraqurt va falanga uchraydi. Quyi Zarafshonda kamayib ketayotgan ayrim hayvonlarni muhofaza qilib, ko‘paytirish uchun „ Jayron ekomarkazi “ parvarishxonasi tashkil etilgan. Bu yerda xalqaro „ Qizil kitob “ga kirgan jayronlar muhofaza etiladi.

Похожие

Quyi Amudaryo Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf

Mirzacho'l Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf

Qizilqum Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf

Ustyurt Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf

Chirchiq-Ohangaron Iqlimi, suvlari, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi 7-sinf