Mashinasozlik va uning tarmoqlari 8-sinf - География - Учебники (по школьные предметы)

Mashinasozlik va uning tarmoqlari 8-sinf

Загружено в:

27.02.2023

Скачано:

0

Размер:

1883 KB

8-sinf geografiya darsligi asosida 19-mavzu: Mashinasozlik va uning tarmoqlari

11-dars mavzusidan mashinasozlikning yalpi sanoat mahsulotidagi salmog‘ini aniqlang. Mashinasozlik majmuasi - iqtisodiyotning barcha sohalari uchun mashina va asboblar ishlab chiqaruvchi , aholini televizor , muzlatkich singari xilma - xil iste ’ mol buyumlari bilan ta ’ minlovchi sanoat tarmoqlari uyg ‘ unligidir . Mashinasozlik mamlakat iqtisodiyotining ustuvor majmuasi hisoblanadi (40-rasm). Chunki iqtisodiyotning hech bir tarmog‘i ma shinalar bilan ta’minlanmay turib rivojlana olmaydi. Hozirgi zamon mashinasini tayyorlash uchun ko‘p miqdorda metall, plastmassa, bo‘yoqlar, rezina, gazlama, yog‘och-taxta kerak bo‘ladi.

Mashinalar minglab detallardan tayyorlanadi. Bu qadar xilma-xil detal- larni bittagina zavodda yasash noqulay va samarasizdir. Shu sababli mashinasozlikda detallar yasashga ixtisoslashish , ya’ni tayyor mahsulotning ayrim detallari va qismlarini yasash keng rivojlangan. Binobarin, mashinalar uchun ayrim detallarni ishlab chiqaruvchi ko‘pdan ko‘p mashinasozlik zavodlari bir-biri bilan, shuningdek, metall, plastmassa, rezina va hokazolarni yetkazib beruvchi (boshqa tarmoq) korxonalari bilan ishlab chiqarish aloqalari bo‘lishini, ya’ni kooperativlashishlarin talab qiladi.

Ammo bunday ishlab chiqarishni transportsiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Shu sababli mashinasoz lik tarmoqlarini joylashtirishda qulay transport magistrallarining mavjudligi, albatta, hisobga olinadi. Mashinasozlik korxonalari uchun malakali ishchi va ilmiy-texnik mutaxassislar yetarli bo‘lishi ke rak. Shu sababli mashina sozlik korxonalarini joylashtirishda iste’molchining yaqinligi va metallurgiya bazasi ham hisobga olinadi. Mashinasozlik buyumlari murakkab dastgohlar vositasida, yuqori malakali mehnat evaziga yaratiladi.

O‘rta hisobda har bir mashinaning tannarxi unga sarflangan xomashyo - metall tannarxidan yuzlab marta ortiq bo‘ladi (41-rasm).

Mashinasozlikning turli tarmoqlari bir xil miqdorda metall ishlatmaydi. Agar bir dona mashinani yasash uchun ko‘p metall (yoki boshqa material ko‘p) kerak bo‘lsa, bunday mashinasozlikni ko‘p metall yoki ko‘p mate rial talab qiluvchi mashinasozlik deyiladi. Kon va metallurgiya asbob-uskunalari, temiryo‘l vagonlarini ishlab chiqarish bunga misol bo‘ladi.

Shunday qilib, sarf qilinadigan material va malakali mehnat miqdori, xom ashyo hamda tayyor mashinalarni tashish sharoiti mashinasozlik zavodlarini: a) transport magistrallari; b) malakali kadrlar; d) iste’molchilar; e) yirik metal lurgiya korxonalari mavjud yerlarda joylashtirish tamoyillarini belgilab beradi. O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun an’anaviy ixtisosli sohalar hisoblangan paxta, pilla, kanop yetishtirish va ularni qayta ishlash qo‘l mehnatini ko‘p talab qiladi. Shu sababli qishloq xo‘jaligining ixtisoslashgan sohalarini mexanizatsiyalashni ta’minlovchi, ya’ni yer haydash, ekin ekish va ishlov berish, hosilni yig‘ib olish hamda tayyor xomashyoni qayta ishlashda qo‘llanadigan mashina va asboblar ishlab chiqaradigan qishloq mashinasozligi tarmoqlari vujudga keldi.

Toshkentdagi « Toshqishloqmash », « O ‘ zbekqishloqmash » va Chirchiqdagi « Chirchiqqishloqmash » kabi zavodlar qishloq xo ‘ jaligi mashinasozligining asosiy korxonalaridir . Bu zavodlar paxtachilik uchun traktor seyalkalari , kultivatorlar , g ‘ o ‘ zapoya yuladigan , ko ‘ rak teradigan va chuviydigan , o ‘ g ‘ it aralashtiradigan , qishloq xo ‘ jaligi zararkunandalarini yo ‘ qotishda zaharli moddalarni purkaydigan mashinalar ishlab chiqaradi . 1994-yilda O‘zbek-Isroil qo‘shma korxonasida paxta teradigan mashinaning yangi modeli yaratildi (42-rasm).

Suv omborlari, kanallar qurilishi va ularni loyqadan tozalashda, suvni yuqoriga ko‘tarishda, umuman, irrigatsiyada qo‘llaniladigan mashinalar ishlab chiqaruvchi irrigatsiya mashinasozligi ham agrosanoat majmuasi ehtiyojiga ko‘ra vujudga keldi. Irrigatsiya mashinasozligining markazi Andijon viloyati hisoblanadi. Paxtachilik rivojlangani sayin traktorlarga, paxta tashiydigan mashina va mexanizmlarga ehtiyoj orta bordi. Shuning uchun Toshkent traktor zavodi - TTZda universal traktorlar, paxtani qop-qanorsiz tashishga mo‘ljallangan ag‘darma tirkamalar ishlab chiqarila boshlandi.

Toshkent, Andijon, Samarqand va Kattaqo‘rg‘onda paxta tozalash hamda yog‘ sanoati uchun mashina va uskunalar ishlab chiqaruvchi mashinasozlik zavodlari joylashgan. Milliy iqtisodiyotda, ayniqsa, qishloq xo‘jaligida mashina va mexanizmlar ko‘plab qo‘llanilayotganidan ularga ehtiyot qismlar yetkazib beradigan hamda sozlaydigan korxonalar deyarli barcha viloyatlarda barpo etilgan. Samarqanddagi « Paxtamash » zavodi ehtiyot qismlar ishlab chiqaradigan korxonalarning eng yirigidir. Bog‘dorchilik, uzumchilik va polizchilikda qo‘llaniladigan mashina va moslamalar « O‘rta Osiyoqishloqmash » birlashmasida ishlab chiqarilmoqda.

O‘tgan asrning o‘rtalaridan boshlab elektrotexnika sanoati alohida tarmoq tarzida shakllandi. O‘ndan ortiq elek trotexnika zavodlari ishladi. EHM ish lab chiqaradigan « Algoritm » zavodiga asos solindi. EHM uchun mikroelek- tronika elementlari, mikro sxemalar, masofadan turib boshqarish sistemalari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradigan « Zenit » zavodi ishga tushirildi. 1990-yilda konsern « O‘zeltex sanoat » uyush-masiga aylantirildi.

Uyushma tarkibida 50 dan ortiq korxona faoliyat ko‘rsatmoqda. Uyushma korxonalari bilan Rossiya, Turkiya, Janubiy Koreya, AQSH, Singapur va boshqa mamlakatlar firmalari hamkorligida 20 dan ortiq qo‘shma korxonalar tashkil etildi. Radioelektronika va elektrotexnika respublika mashinasozlik majmuasining jadal rivojlanuvchi, istiqbolli tarmog‘i (43-rasm). Mamlakatimizda oltin, kumush, mis, rux, kremniy, volfram, kaolin, kvars qumi, uran xomashyosi kabi nodir ruda konlari hamda yetarlicha ishchi kuchi mavjudligi tarmoqning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.

Hozirgi vaqtda mashina sozlik tarmoqlarida 100 mingga yaqin kishi mehnat qilmoqda. To‘qimachilik sanoatining yuksalishi xomashyogagina bog‘liq bo‘lmay uni zamonaviy to‘quv dastgohlar, asbob-uskunalar bilan ta’minlashga ham bog‘liqdir. Bunday jihozlarni « O‘zbek to‘qimachilikmash » birlashmasida ishlab chiqariladi. Birlashma korxonalari Toshkent, Qo‘qon, Jizzax sha- harlarida joylashgan. Kimyo va neft-kimyo mashinasozligi 1941-yilda tashkil topgan. Uning yirik korxonasi Chirchiq shahridagi «O‘zbek kimyomash» zavodi dastavval kimyo, mikrobiologiya, selluloza-qog‘oz sanoati korxonalari uchun uskuna-jihoz ishlab chiqarar edi.

Hozirda kimyo uskunalari, turbokompressorlar, ventilatorlar, nasoslar ishlab chiqarmoqda. Toshkent « Kompressor » zavodida qo‘shma kompressor stansiyalar ishlab chiqariladi. Namanganda esa neft va gaz quduqlari uchun jihozlar ishlab chiqariladi. Kommunal xo‘jaligi mashinasozligi tarmog‘ida Samarqand liftsozlik zavodi ishlamoqda. Zavodda yo‘lovchi va yuk liftlari, yog‘ochga ishlov beradigan stanoklar ishlab chiqariladi. Mashinasozlik korxonalarining istiqboli va hududiy joylashuvini inson omili belgilaydi. Qishloq aholisini ish bilan ta’minlash maqsadida mashina qismlarini ishlashga ixtisoslashgan kichik korxonalar qishloqlarda barpo etilmoqda.

O‘tgan asr o‘rtalarigacha O‘zbekiston mashinasozligi faqatgina qishloq xo‘jaligi mashinalari ishlab chiqargan va ularni ta’mirlash hamda paxtani qayta ishlovchi korxonalarga mashina va uskunalar yetkazib bergan edi. Endilikda esa mashinasozlik majmuyining yarmigina agrosanoat majmuasi bilan bog‘liq. Keyingi davrlarda O‘zbekiston mashinasozligida an’anaviy tarmoqlarni rivojlantirish bilan bir qatorda oz metall va ko‘p mehnattalab tarmoqlar jadal rivojlandi. Natijada ko‘p tarmoqli mashinasozlik tarkib topdi.

Похожие

Sanoat tarmoqlari geografiyasi . 9 - sinf

Jahon xo‘jaligi tarmoqlari geografiyasi . 9 - sinf

Elektroenergetika 8-sinf

Avtomobilsozlik 8-sinf

Dehqonchilik 8-sinf