Tabiatda va texnikada ishqalanish 7-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Tabiatda va texnikada ishqalanish 7-sinf

Загружено в:

23.02.2022

Скачано:

0

Размер:

1219 KB

7-sinf fizika darsligi asosida 35-mavzu: Tabiatda va texnikada ishqalanish

Ishqalanishning ahamiyati Tabiatda va texnikada ishqalanish katta ahamiyatga ega. Ishqalanish foydali yoki zararli bo‘lishi mumkin. Ishqalanish foydali bo‘lganda uni oshirishga, zararli bo‘lganda esa kamaytirishga harakat qilinadi.

Ishqalanish bo‘lmaganda nima bo‘lishini tasavvur qilib ko‘raylik. Ishqalanish bo‘lmaganda odamlar ham, hayvonlar ham yerda yura olmas edilar. Yurayotganimizda oyoqlarimiz bilan yerdan turtilamiz. Ishqalanish kam bo‘lgan muz ustida yurish qiyinligini bilasiz.

Ishqalanish bo‘lmaganda edi, buyumlar qo‘limizdan sirpanib tushib ketardi. Vagon g‘ildiriklarini aylanishdan to‘xtatish uchun ishqalanish kuchidan foydalaniladi (114-rasm).

Avtomobilga tormoz berilganda, ishqalanish kuchi uni to‘xtatadi. Tinchlikdagi ishqalanishsiz u harakatlana olmas edi, g‘ildiraklar aylanaverardi, avtomobil esa joyida turaverardi. Ishqalanishni oshirish uchun avtomobil shinalarining sirti bo‘rttirib ishlanadi (115-rasm).

Tinch holatdagi ishqalanish kuchi polda turgan stol-stul va shkaflarni tutib turadi, taxtaga qoqilgan mixni ushlab turadi, bog‘langan arqonning yechilib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi.

O‘simlik va hayvonlarda turli xil organlar ishqalanish tufayli tutib qolish vazifasini bajaradi. Masalan, o‘simliklarning chirmovuqlari, filning xartumi, tirmashib chiqadigan hayvonlarning dumi g‘adir-budur sirtga ega bo‘ladi.

Zararli ishqalanish va uni kamaytirish Bir-biri ustida harakatlanadigan sirtlarda hosil bo‘ladigan ishqalanishlar ko‘p hollarda zararli bo‘ladi. Bunday hollarda ishqalanishni kamaytiradigan turli vositalar qo‘llaniladi. Masalan, mashina va stanoklarda ishqalanish tufayli harakatlanuvchi qismlari qiziydi va yeyiladi. Ishqalanishni kamaytirish uchun bir-biriga tegib turuvchi sirtlar silliqlanadi, ularning oralari moylanadi. Ishqalanishni kamaytirish maqsadida avtomobil, velosi р ed va stanoklarning aylanuvchi vallariga podshi р niklar kiydiriladi.

Podshi р nikning valga bevosita tegib turadigan qismi – vkladish po‘lat, cho‘yan yoki bronzadan yasaladi. Vkladishning ichki sirtiga qo‘rg‘oshin yoki qalayning turli qotishmalari qoplanadi va moylanadi. Val aylanganda, u vkladish ustida sirpanadi. Bunday podshi р niklar sirpanish podshi р niklari deyiladi. Sirpanish podshi р nigi val va vkladish orasidagi sirpanish ishqalanish kuchini kamaytirishga xizmat qiladi. Dumalanish ishqalanish kuchi sirpanish ishqalanish kuchidan ancha kam bo‘lganligi texnikada qo‘l keladi.

Sharikli va rolikli podshi р niklarning qo‘llanilishi dumalanish ishqalanish kuchining kamligiga asoslangan. Bunday podshi р niklarda aylanayotgan val podshi р nikning qo‘zg‘almas vkladishida sirpanmasdan, balki po‘lat sharchalar va roliklar ustida dumalaydi (116-rasm).

Podshi р nikning qattiq po‘latdan tayyorlangan ichki halqasi valga o‘rnatilgan bo‘ladi. Tashqi halqasi esa mashina korpusiga mahkamlangan. Val aylanganda ichki halqa sharchalar yoki roliklarda dumalaydi. Sharchalar va roliklar halqalar orasiga joylashtirilgan bo‘ladi. Sharikli yoki rolikli podshi р niklar qo‘llanilganda ularning ishqalanish kuchi sirpanish podshi р niklariga qaraganda 20–30 marta kam bo‘ladi. Qiyalikdan tushayotgan velosi р ed pedali aylantirilmasa ham uning g‘ildiragi bemalol aylanaveradi. Chunki velosi р ed g‘ildiragi valiga sharikli yoki rolikli podshi р nik kiydirilgan bo‘ladi.

Agar podshi р nik bo‘lmaganida, velosi р edni yurgizish qiyin bo‘lar edi. Avtomobil, stanok, elektr dvigatel va boshqalarning aylanuvchi qismlarida sharikli va rolikli podshi р niklar qo‘llaniladi. Hozirgi zamon sanoati va transportini bunday podshi р niklarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Fan-texnikaning yuksak taraqqiyoti davrida ishqalanish kuchi nihoyatda kam bo‘lgan podshi р niklar ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yilgan.

G‘adir-budurliklari tekislanib, atom va molekulalar darajasida silliqlangan podshipniklar ishqalanish yanada kamligi bilan ajralib turadi. Havo yoki suyuqlikning qarshilik kuchini kamaytirish maqsadida katta tezlikda harakatlanadigan jismlar oval shaklda yasaladi. Shunday shaklda yasalgan samolyot va suv osti kemalarida qarshilik kuchi kamayishi hisobiga katta tezlikka erishilib, yoqilg‘i sarfi ancha kamayadi. Osmonda uchayotgan qushlar va suvda yashaydigan ko‘p jonivorlar ham oval shaklida bo‘lishining sababi shunda. Qor va muzliklarda odamlarning yiqilib tushmasliklari, avtomashinalar to‘xtay olmay avariyaga uchrashlarini oldini olish uchun yo‘llarga qum, tuz yoki tuproq sepib, ishqalanish kuchi oshiriladi. Lekin chang‘i yoki chanalarda uchish uchun ularning ostki qismi silliql anib, maxsus moylar bilan moylanadi.

Eslatib o‘tamiz, ishqalanish kuchi jismlarning bir-biriga bevosita urinishida paydo bo‘ladi va hamma vaqt urinish sirti bo‘ylab yo‘naladi. Shu xossasi bilan ishqalanish kuchi urinish sirtiga tik yo‘nalgan elastik kuchidan farq qiladi. Jismning ishqalanish kuchi ta’siridagi harakatida bu kuch hamisha harakat yo‘nalish vektoriga qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi. Demak, ishqalanish kuchi jism tezligining son qiymatini kamaytiradi va jismga faqat ishqalanish kuchi ta’sir qilsa, jism asta-sekin borib to‘xtaydi.

Ko‘p uchraydigan hollardan biri, masalan, harakatdagi avtomobil oldidan to‘siq chiqib qolsa, haydovchi g‘ildiraklarga motor ta’sirini uzib, tormozni ishga soladi. Avtomobil faqat ishqalanish kuchi ta’siri ostida tormozlanish masofasi deb atalgan yo‘lni o‘tib bo‘lib, to‘xtaydi. Hisob-kitoblar bu masofa boshlang‘ich tezlikning kvadratiga to‘g‘ri proporsional, ishqalanish kuchiga esa teskari proporsional ekanligini ko‘rsatdi.

Похожие

Elektrolizdan turmushda va texnikada foydalanish 8 - sinf

Elektr zaryad 8 - sinf

Xonadonlardagi elektr zanjirlar va ulashlar 8 - sinf

Elektr kuchlanish va uni o'lchash 8 - sinf

Tok kuchi va uni o’lchash 8 - sinf