Suyuqlik va gazlar harakati, oqimning uzluksizlik teoremasi. Bernulli tenglamasi 10 - sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Suyuqlik va gazlar harakati, oqimning uzluksizlik teoremasi. Bernulli tenglamasi 10 - sinf

Загружено в:

26.04.2022

Скачано:

0

Размер:

757.5 KB

10-sinf fizika darsligi asosida 20-mavzu:Suyuqlik va gazlar harakati, oqimning uzluksizlik teoremasi. Bernulli tenglamasi

Siz tinch holatda turgan suyuqlik va gazlarning idish devoriga bosim berishi haqida bilib olgansiz. Tabiatda va turmushda suyuqlik tinch holatdan tashqari, harakatda ham bo‘ladi. Ariq, kanal, daryolar va vodoprovod quvurlarida oqayotgan suvda qanday kuchlar vujudga keladi?

Buni o‘rganish uchun ariqda oqayotgan suv yuzasi holatini bir eslab ko‘raylik. Suvi mo‘l, keng kanalda sekin oqayotgan suvning o‘rta qismi bir tekisda, taxminan bitta chiziq bo‘ylab, harakat qiladi.

Buni suvda birga oqib kelayotgan cho‘plar harakatini kuzatib ishonch hosil qilish mumkin (4.14-rasm). Bunday oqim qatlamli yoki laminar oqim deyiladi. Tog‘dan tushib kelayotgan ariq suvi tez oqadi.

Unga tashlangan mayda cho‘plar, barglar harakati kuzatilsa, ko‘pchilik joylarida girdob, ya’ni uyurma ko‘rinishidagi harakatlar hosil bo‘ladi (4.15-rasm.) Bunday oqimga turbulent oqim deyiladi. Demak, suyuqlik biror-bir nayda oqqanda suyuqlikning nay devorlariga ishqalanishi tufayli qatlamlarning siljishi nayning o‘rta qismida tezroq, chetki qismlarida sekinroq bo‘lar ekan.

Ishqalanishni hisobga olmagan holda, suyuqlikning ko‘ndalang kesim yuzasi o‘zgaradigan nay bo‘ylab oqishini qaraylik (4.16-rasm) Suyuqlik nayning S 1 yuzaga ega bo‘lgan qismiga v 1 tezlik bilan kirib, S 2 yuzali qismidan v 2 tezlik bilanchiqib ketadi. Kichik bir Δ t vaqt ichida S 1 yuzadan m 1 massali suyuqlik, S 2 yuzadan m 2 massali suyuqlik oqib o‘tadi.

Massaning saqlanish qonuniga asosan m 1 = m 2 . Massalar o‘rniga suyuqlik zichligi ρ va hajmi V orqali ifodasini qo‘ysak ρ 1 S 1 v 1 Δ t = ρ 2 S 2 v 2 Δ t . Suyuqlikning siqilmasligi hisobga olinsa, ρ 1 = ρ 2 bo‘ladi. U holda S 1 v 1 Δ t = S 2 v 2 Δt bo‘ladi. Tenglikning ikkala tomonini Δ t ga bo‘lib yuborsak, S 1 v 1 = S 2 v 2 (4.7) ga ega bo‘lamiz. Olingan natijani quyidagicha ta’rifl ash mumkin:

Turli kesim yuzali nayda oqayotgan siqilmas suyuqlik tezliklarining moduli, suyuqlik kesim yuzalariga teskari proporsional bo‘ladi. Bunga siqilmas suyuqlik uchun oqim uzluksizligi tenglamasi deyiladi. Shunday qilib, oqim nayining keng qismida suyuqlik tezligi kichik, tor joyida esa katta bo‘ladi. Vodoprovod shlangidan suv sepayotganda suvni uzoqroqqa sepish uchun shlang uchi qisiladi. Harakatlanuvchi suyuqliklarda bosimning taqsimlanishini qaraylik.

Tepa qismida ingichka o‘lchov naylari ulangan, turli yuzali nay bo‘ylab suyuqlik oqayotgan bo‘lsin (4.17-rasm). Suyuqlik statsionar oqimida har bir o‘lchov naylari bo‘ylab suyuqlik ko‘tariladi. Suyuqlik ustunlarining balandliklariga ko‘ra nayning devorlariga berayotgan bosimi haqida fikr yuritish mumkin.

Tajribalar shuni ko‘rsatadiki nayning keng qismidagi bosim, uning tor qismiga nisbatan katta bo‘ladi. Oqim uzluksizligi tenglamasiga muvofiq nayning keng qismida oqim tezligi kichik, tor qismida katta bo‘ladi. Bundan quyidagi xulosani olamiz: Suyuqlikning oqim tezligi katta bo‘lgan joylarida uning bosimi kichik va aksincha oqim tezligi kichik bo‘lgan joylarida katta bo‘ladi.

Suyuqlik bosimining oqim tezligiga bog‘liqligining matematik ifodasini 1738-yilda D. Bernulli aniqlagan edi. Bernulli tenglamasini suyuqlik oqimiga mexanik energiyaning saqlanish qonunini qo‘llab chiqarish mumkin. Suyuqlik oqayotgan ko‘ndalang kesim yuzasi o‘zgaradigan nayni gorizontga nisbatan qiya holda o‘rnataylik (4.18-rasm.)

Nayning keng qismidagi AB yuzasidan boshlab ma’lum bir suyuqlik hajmini ajratib qaraylik. Bu hajm oqib o‘tishi uchun t vaqt kerak bo‘lsin. Suyuqlik siqilmas bo‘lganligidan shu vaqt davomida nayning tor qismidagi CD yuzasidan ham shuncha hajmdagi suyuqlik oqib o‘tadi.

Suyuqlikning AB yuzasini S 1 , undan oqib o‘tish tezligini v 1 va CD yuzasini S 2 , undan oqib o‘tish tezligini v 2 bilan belgilaylik. Bosim kuchlari F 1 va F 2 hamda ajratib olingan hajmdagi suyuqlik og‘irlik kuchi ta’sirida t vaqt davomida o‘ng tomonga siljiydi. Bunda bajarilgan ish A = A 1 + A 2 = F 1 l 1 – F 2 l 2 = p 1 S 1 v 1 Δ t + p 2 S 2 v 2 Δ t.

Suyuqlikning statsionar oqimida A 1 B 1 va CD oraliqda (4.18-rasmda shtrixlangan yuza) gi suyuqlikning energiyasi o‘zgarmaydi, ya’ni ABB 1 A 1 hajmni egallagan suyuqlik ko‘chib, CDD 1 C 1 hajmni egallaydi. Energiyaning saqlanish qonuniga ko‘ra tashqi kuchlarning bajargan ishi energiya o‘zgarishiga teng:

Похожие

Suyuqlik va gazlar harakati. Oqimning uzluksizlik teoremasi. Bernulli tenglamasi 10-sinf,23-mavzu

Masalalar yechish 10-sinf, 26-mavzu

Masalalar yechish 10-sinf, 24-mavzu

Jismlarning vertikal harakati. 10-sinf 3-mavzu

Gorizontga qiya otilgan jism harakati 10-sinf, 7-mavzu