Sirpanish ishqalanish. Dumalanish ishqalanish 7-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Sirpanish ishqalanish. Dumalanish ishqalanish 7-sinf

Загружено в:

23.02.2022

Скачано:

0

Размер:

1288 KB

7-sinf fizika darsligi asosida 33-mavzu: Sirpanish ishqalanish. Dumalanish ishqalanish

Sirpanish ishqalanish Sirpanish ishqalanish – bu bir jism yuzasi bo‘ylab boshqa jism sirpanib harakatlanganida vujudga keladigan ishqalanishdir. Masalan, stol ustidagi kitobni siljitganda, sirpanish ishqalanish hosil bo‘ladi. 109-a rasmda tasvirlangan jismni dinamometr orqali tortib, joyidan qo‘zg‘atamiz.

Jism joyidan qo‘zg‘alish paytida dinamometrning ko‘rsatishi keskin kamayadi. Dinamometrni tortish orqali jismni tekis harakatlantirsak, dinamometrning ko‘rsatishi o‘zgarmay qoladi. Dinamometr ko‘rsatishining ana shu o‘zgarmas qiymati sirpanish ishqalanish kuchi F i(s) ga teng bo‘ladi. Demak, sirpanish ishqalanish kuchi tinchlikdagi ishqalanish kuchidan kichik bo‘ladi (109-b rasm).

Agar sirpanayotgan jism ustiga yuk qo‘ysak, o‘lchanayotgan ishqalanish kuchi ortadi. Tajribaning ko‘rsatishicha, gorizontal yo‘nalishda tekis harakatlanayotgan jismga ta’sir etuvchi F kuch jismning og‘irligi P = mg ga to‘g‘ri proporsional.

Nyutonning uchinchi qonuniga binoan jism ishqalanayotgan yuzaga qanday kuch bilan ta’sir etsa, bu yuza ham jismga shunday kuch bilan aks ta’sir qiladi (110- rasm). Sirpanish ishqalanish kuchi F i(s) jismga ta’sir etuvchi kuch F ga miqdor jihatdan teng. Aks ta’sir kuchi tayanchning reaksiya kuchi – N deyiladi.

Bu kuch doimo yuzaga perpendikulyar yo‘nalgan bo‘ladi. Demak, sirpanish ishqalanish kuchi – F i(s) jismning reaksiya kuchi – N ga to‘g‘ri proporsional: bunda μ ( myu) – sirpanish ishqalanish koeffitsiyenti bo‘lib, uning qiymati bir-biriga ishqalanuvchi jismlarning modda turiga, sirtlarining silliqligi va boshqalarga bog‘liq.

Sirpanish ishqalanish koeffitsiyentini (1) formuladan topamiz: Ba’zi juft materiallar uchun sirpanish ishqalanish koeffitsiyenti 3- jadvalda keltirilgan.

Dumalanish ishqalanish Bir jism ikkinchi jism yuzasi bo‘ylab sirpanmasdan dumalasa, bunda hosil bo‘lgan ishqalanish dumalanish ishqalanish deyiladi. G‘ildiraklar g‘ildiraganda, bochka yoki g‘o‘lalar dumalatilganda, dumalanish ishqalanish namoyon bo‘ladi. Dumalanish ishqalanish hosil bo‘lishining asosiy sababi g‘ildirak tegib turgan sirtning og‘irlik kuchi ta’sirida chuqurcha paydo bo‘lib deformatsiyalanishidir.

G‘ildirak sirti va u dumalayotgan sirt qanchalik qattiq bo‘lsa, g‘ildirak dumalayotganda shuncha kam deformatsiyalanadi va dumalanish ishqalanish kuchi F i(d) shuncha kichik bo‘ladi (111- rasm). Temir yo‘lning temir izlarida ishqalanish kuchi juda kichik bo‘lishining sababi ham shunda.

Har qanday jismning dumalanish ishqalanish kuchini o‘lchash mumkin. Buning uchun aravacha dinamometr orqali bir xil tezlikda tortiladi. Bunda aravacha g‘ildiraklarining dumalanish ishqalanish kuchi F i(d) dinamometr ko‘rsatgan F kuchning qiymatiga teng bo‘ladi (112-rasm).

Bu kuchning qiymati 4 ga bo‘linsa, aravachadagi har bir g‘ildirakning dumalanish ishqalanish kuchi topiladi. Dumalanish ishqalanish kuchi Fi(d) sirpanish ishqalanish kuchi Fi(s) dan kichik bo‘ladi (113- rasm). Shuning uchun ham qadimdan odamlar og‘ir yuklarni bir joydan boshqa joyga ko‘chirishda g‘o‘lalardan foydalanganlar.

G‘ildirak ixtiro qilingandan keyin esa u g‘o‘lalar o‘rnini egallagan. G‘ildirakning ixtiro qilinishi buyuk kashfiyotlardan biridir. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, dumalanish ishqalanish kuchi F i(d) jismning og‘irligi P ga to‘g‘ri proporsional, dumalayotgan jism radiusi r ga teskari proporsional bo‘ladi, ya’ni:

bunda µd – dumalanish ishqalanish koeffitsiyenti. Uning qiymati bir-biriga ishqalanuvchi jismlarning materiali, sirtlarining silliqligi va boshqalarga bog‘liq. µd ning qiymati po‘lat bilan po‘lat uchun 0,2 mm ga, avtomobil g‘ildiragi rezinasi bilan asfalt uchun 2 mm ga teng. Yog‘och taxtaning polga ishqalanish kuchini o‘lchash uchun yog‘ochga dinamometrni ulaymiz. Dinamometrni gorizontal holda ushlab, yog‘ochni polga nisbatan tekis harakatlantiramiz.

Jism tekis harakat qila boshlaganida dinamometrning ko‘rsatgichi ishqalanish kuchini ko‘rsatadi. Yog‘ochning tekis harakat qila boshlashi ta’sir etuvchi kuch va ishqalanish kuchi bir-biriga tengligini ko‘rsatadi. Faqat bu kuchlar qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi.

Agar yog‘och ustiga yuk qo‘ysak, yuksiz holatga nisbatan ko‘proq ishqalanish paydo bo‘lganligini kuzatamiz. (2) formuladan dumalanish ishqalanish koeffitsiyentini topaylik: Demak, dumalayotgan jism radiusi qancha katta bo‘lsa, dumalanish ishqalanish koeffitsiyenti ham shuncha katta bo‘lar ekan.

Похожие

Gorizontga qiya otilgan jism harakati 10-sinf, 7-mavzu

Masalalar yechish 10-sinf, 26-mavzu

Elektr zaryad 8 - sinf

Aylanma va ilgarilanma harakatni o‘zaro uzatish 10-sinf, 5-mavzu

Fizikaning tadqiqot metodlari 10-sinf,1-mavzu