Mexanik to‘lqinlarning muhitlarda tarqalishi. Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish 10 - sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Mexanik to‘lqinlarning muhitlarda tarqalishi. Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish 10 - sinf

Загружено в:

26.04.2022

Скачано:

0

Размер:

717.5 KB

10-sinf fizika darsligi asosida 26-mavzu: Mexanik to‘lqinlarning muhitlarda tarqalishi. Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish

Bizga ma’lumki, biror jismning muhitdagi t е branma harakati shu jism turgan muhitga uzatiladi. Agar t е branish havoda bo‘lsa, o‘zining harakatini havo zarrachalariga uzatadi. Havo zarrachalarining t е branma harakati barcha yo‘nalishda havo bo‘ylab tarqaladi. Bu hodisa suyuqliklarda ham, qattiq jismlarda ham ro‘y b е radi. Vakuumda mexanik to‘lqinlar tarqalmaydi. T е branishning muhitda vaqt bo‘yicha tarqalish jarayoniga to‘lqin d е yiladi.

Umuman olganda, mexanik to‘lqinlar ikki xil bo‘ladi: bo‘ylama va ko‘ndalang to‘lqinlar. To‘lqin tarqalayotgan muhitda zarralarning tebranish yo‘nalishi, to‘lqin tarqalish yo‘nalishi bilan bir o‘qda bo‘lsa, bunday to‘lqinga bo‘ylama to‘lqin deyiladi. Bo‘ylama to‘lqinlar tarqalganda muhit siqilish va kengayish deformatsiyasiga uchraydi (5.8-rasm). Suyuqlik va gazlarda bunday deformatsiya muhit zarralarining zichlashishi yoki siyraklashishi orqali bo‘ladi.

Bo‘ylama to‘lqinlar barcha muhitlar: qattiq, suyuq va gazsimon muhitlarda tarqalishi mumkin. Bo‘ylama to‘lqinlarga misol tariqasida elastik sterjendagi to‘lqin yoki havoda tarqalgan tovushni keltirish mumkin. To‘lqin tarqalayotgan muhitda zarralarning tebranish yo‘nalishi, to‘lqin tarqalish yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lsa, bunday to‘lqinga ko‘ndalang to‘lqin deyiladi. Ko‘ndalang to‘lqinlar tarqalganda muhitning bir qatlami, ikkinchisiga nisbatan siljiydi. Bunday to‘lqinlar tarqalganda muhitda do‘nglik va chuqurliklar hosil bo‘ladi (5.9-rasm).

Qattiq jismlardan farqli ravishda, suyuqlik va gazlar qatlamlarning siljishiga nisbatan elastiklik xususiyatiga ega emas. Shunga ko‘ra ko‘ndalang to‘lqinlar faqat qattiq jismlarda tarqala oladi.

Ko‘ndalang to‘lqinning nuqtadan nuqtaga tebranishni uzatish jarayonini batafsil qaraylik. 5.10-rasmda ko‘ndalang to‘lqinning har ¼ T vaqtdagi holati keltirilgan.

5.10-rasmda zarralarning qandaydir momentdagi holati raqamlangan sharchalar ko‘rinishida berilgan. Sharchalar bir- biriga yaqin joylashganligidan ular orasida o‘zaro ta’sir mavjud. Agar birinchi sharchani tebranma harakatga keltirsak, ya’ni uni yuqoriga va pastga harakatlanishga majbur qilsak, sharchalar orasidagi o‘zaro ta’sir tufayli qolganlari ham uning harakatini takrorlaydi. Lekin ularning harakati oldingisiga nisbatan kechikkan (faza jihatidan siljigan) holda bo‘ladi.

Masalan, to‘rtinchi shar, birinchi shardan ¼ tebranishga orqada bo‘ladi. Yettinchi shar harakati, birinchi shardan ½ ta tebranishga, o‘ninchisi ¾ ta tebranishga orqada qoladi. O‘n uchinchi shar birinchi shardan bitta to‘liq tebranishga orqada qoladi, ya’ni u bilan bir xil fazada tebranadi. Ikkita bir-biriga eng yaqin oraliqda joylashgan va bir xil fazada tebranayotgan nuqtalar orasidagi masofaga to‘lqin uzunligi deyiladi.

To‘lqin uzunligi grekcha λ (“ lambda”) harfi bilan belgilanadi. Birinchi va o‘n uchinchi shar, ikkinchi va o‘n to‘rtinchi, uchinchi va o‘n beshinchi sharlar orasidagi masofa bitta to‘lqin uzunligiga teng deyiladi. Demak, bir davr ichida to‘lqin tarqalgan masofa to‘lqin uzunligiga teng bo‘ladi:

Hovuzga yoki tinch shamolsiz vaqtda suv yuzasiga tosh tashlansa, tosh tushgan nuqtadan boshlab hamma tomonga t е branishlar tarqala boshlaydi. Bu to‘lqinlar aylana shaklida bo‘lib, do‘ngliklar va chuqurliklardan iborat bo‘ladi. Tor t е branishlarining, shu tor bo‘ylab tarqalishi oddiy to‘lqinga misol bo‘la oladi.

b) muhitning elastikligi qancha katta bo‘lsa, t е branishlarning tarqalish t е zligi shuncha katta bo‘ladi. Tovush va uning tabiati. Elastik muhitda tarqalayotgan to‘lqinlarning chastotasi 20 Hz dan (ba’zi adabiyotlarda 16 yoki 17 Hz) 20000 Hz gacha bo‘lsa, bunday m е xanik to‘lqinlarni inson eshitish organi s е zadi.

Bunday to‘lqinlar – tovush to‘lqinlari yoki tovush d е b ataladi. Chastotasi 20 Hz dan kichik bo‘lgan to‘lqinlar infratovush d е b ataladi va buni inson s е zmaydi. Chastotasi 1 Hz dan 10 13 Hz gacha bo‘lgan to‘lqinlarni xususiyatini o‘rganadigan fizikaning bo‘limiga akustika d е yiladi.

Tovush bo‘ylama to‘lqin bo‘lib, muhitning zichligiga, uning xususiyatiga bog‘liq bo‘lgan t е zlik bilan tarqaladi. Shuni ta’kidlash k е rakki, muhitning harorati doimiy bo‘lganda bosimning o‘zgarishi zichlikning o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional va bo‘lgani uchun gazlarda tovushning tarqalish t е zligi bosimga bog‘liq bo‘lmay qoladi. L е kin gazlarda tovushning tarqalish t е zligi uning temperaturasiga bog‘liq. Qattiq jismlarda esa, ham bo‘ylama, ham ko‘ndalang to‘lqinlar tarqaladi, shuning uchun tovushning bo‘ylama t е zligi, ko‘ndalang to‘lqin tarqalish t е zligi formula bilan hisoblanadi.

Bu yerda: Е – muhit uchun Yung moduli, G – siljish moduli. Qattiq jismlarda bo‘ylama to‘lqinlarning tarqalish t е zligi ko‘ndalang to‘lqinlarning tarqalish t е zligidan d е yarli ikki marta katta, chunki E > G. Shuning uchun yer qimirlashini ikki marta s е zamiz, chunki yer qimirlash markazidan biz turgan joyga bo‘ylama to‘lqin avvalroq, ko‘ndalang to‘lqin esa k е yinroq yetib k е ladi. Inson qulog‘ining tovushni s е zish va eshitish sohasi chastotasi 16 Hz dan 20000 Hz bo‘lgan tovushlarga to‘g‘ri k е ladi.

Chastotasi 20 kHz dan yuqori bo‘lgan tovush to‘lqinlari ultratovushlar deyiladi. Ultratovushlar o‘ziga xos xossalarga ega bo‘lib, xususan, ular yorug‘lik nurlari kabi fazoda ingichka nur ko‘rinishida tarqaladi. Ultratovushlar quyidagi sohalarda keng qo‘llaniladi: 1) ultratovushlar metallar ichidagi yoriqlarni, suv ostidagi buyumlarni, shu jumladan, dengiz baliqlarining galasi joylashgan joylarni aniqlashda; 2) qattiq, suyuq va gaz holatida jismlarning fizik xossalarini o‘rganishda. 3) o‘ta qattiq va mo‘rt jismlarga mexanik ishlov berishda, ularni toza lashda; 4) tibbiyotda buyrak, jigar, homila va shu kabi inson ichki a’zolarining holatini o‘rganishda foydalaniladi. Ko‘rshapalaklar o‘zi chiqarayotgan ultratovushning ro‘parasidagi to‘siqdan qaytgan qismini qabul qilib, to‘siqni sezadi va borib urilmaydi.

Похожие

Mexanik to‘lqinlarning muhitlarda tarqalishi. Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish. 10-sinf,32-mavzu.

Elektrolizdan turmushda va texnikada foydalanish 8 - sinf

Harakatlanayotgan gazlar va suyuqliklarda bosimning tezlikka bog‘liqligidan texnikada foydalanish 10-sinf, 25-mavzu

Majburiy tebranishlar. Texnikada rezonans. 10-sinf,31-mavzu

Mexanik harakat turlari. Harakatlarning mustaqillik prinsipi 10-sinf, 2-mavzu