Mexanik ish 7-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Mexanik ish 7-sinf

Загружено в:

23.02.2022

Скачано:

0

Размер:

1009.5 KB

7-sinf fizika darsligi asosida 39-mavzu:

Ish va energiya. Energiyaning saqlanish qonuni Tabiatda mexanik, issiqlik, elektr, yorug‘lik, yadro, kimyoviy va boshqa turdagi energiyalar mavjud. Bu energiyalar bir-biriga aylanib turadi. Masalan, mexanik energiya issiqlik energiyasiga, elektr energiya mexanik energiyaga aylanishi mumkin. Bunda energiya turi jihatdan bir-biridan farq qilsa-da, miqdor jihatdan saqlanadi, ya’ni energiya bordan yo‘q bo‘lmaydi, yo‘qdan bor bo‘lmaydi. Shu sababli tabiatdagi turli hodisa va jarayonlar energiya orqali bir-biriga bog‘langan. Ushbu bobda jismning mexanik harakatida bajarilgan ish, kinetik va potensial energiya, bu energiyalarning bir-biriga aylanishi, to‘liq mexanik energiyaning saqlanishi va quvvatni o‘rganamiz.

Mexanik ish va uning birliklari Kundalik hayotimizda ish deganda ishchi, muhandis, olimlarning foydali mehnatini tushunamiz. Lekin olimning qancha ish qilganligini o‘lchab bo‘lmaydi. Shuning uchun fizikada faqat o‘lchab bo‘ladigan kattalik – mexanik ish o‘rganiladi.

Arava unga ulangan otning tortish kuchi ta’sirida ma’lum masofaga yurdi. Og‘zi tiqin bilan berkitilgan suvli shisha idish qizdirilganida uning ichidagi bosim kuchining oshishi natijasida tiqin otilib chiqib, ma’lum masofaga borib tushadi, ya’ni mexanik ish bajariladi.

Kuch ta’sirida jismning tezligi kamaygan hollarda (masalan, ishqalanish kuchi) ham ish bajariladi. Agar bor kuchimiz bilan shkafni surishga harakat qilsak, u esa qo‘zgalmay joyida turaversa, hech qanday mexanik ish bajarilmaydi.

Jism o‘z inersiyasi bilan doimiy tezlikda harakatlanayot gan va unga kuch ta’sir etmayotgan bo‘lsa, u hech qanday mexanik ish bajarmaydi. Demak, mexanik ish bajarilishi uchun jismga kuch ta’sir etishi lozim va bu kuch ta’sirida jism ma’lum masofaga siljishi kerak.

Masalan, tekis sirtda turgan jismga F kuch ta’sir etganda, u shu kuch yo‘nalishida to‘g‘ri chiziq bo‘ylab s masofaga ko‘chsin. Bunda A mexanik ish bajariladi (128-rasm):

Mexanik ish kuch va shu kuch yo‘nalishida jism bosib o‘tgan yo‘lning ko‘paytmasiga teng. Jismga qancha katta kuch ta’sir etsa va bu kuch ta’sirida jism qancha katta masofani bosib o‘tsa, bajarilgan ish ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Mexanik ish qo‘yilgan kuchga hamda bosib o‘tilgan yo‘lga to‘g‘ri proporsionaldir.

Xalqaro birliklar sistemasida ishning birligi – Joul (J). Bu birlik nomi ingliz fizigi Jeyms Joul sharafiga qo‘yilgan. 1 J – bu 1 N kuch ta’sirida jismni 1 m masofaga ko‘chirishda bajarilgan ishga teng. Amalda ishning boshqa birliklari — kilojoul (kJ), megajoul (MJ), millijoul (mJ) ham qo‘llaniladi.

Ishning bu birliklari bilan asosiy birligi orasida quyidagi munosabat mavjud: Mexanik ish kuch ta’sirida bajarilgani uchun, u kuchning ishi deb ham yuritiladi. Mexanik ish skalyar kattalikdir.

Ta’sir kuchining mexanik ishi Mexanik ishning (1) formulasi jismga ta’sir etayotgan kuch va jismning ko‘chishi bir xil yo‘nalishda bo‘lgan hol uchun o‘rinli. Masalan, jism F = 5 N kuch ta’sirida shu kuch yo‘nalishida s = 20 sm masofaga ko‘chgan bo‘lsin.

U holda bu kuchning bajargan ishi A = 5 N 0,2 m = 1 J ga teng bo‘ladi (129-a ⋅ rasm). Agar kuch yo‘nalishi jismning harakat yo‘nalishi bilan bir xil bo‘lsa, bu kuch musbat ish bajargan bo‘ladi.

Lekin kuch yo‘nalishi jismning harakat yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘lsa (masalan, sirpanish yoki ishqalanishda), bu kuch manfiy ish bajargan bo‘ladi: Agar kuchning yo‘nalishi jism harakatining yo‘nalishida bo‘lmasa, mexanik ishning qiymati qanday aniqlanadi? Jismga ta’sir etayotgan kuch jismning ko‘chish yo‘nalishi bilan ma’lum burchak tashkil etsa, ta’sir etayotgan kuchning ko‘chish yo‘nalishiga proyeksiyasi – tashkil etuvchisi olinadi.

Masalan, jismga F = 5 N kattalikdagi kuch 129-b rasmda ko‘rsatilgandek burchak ostida ta’sir etib, jism shu kuch ta’sirida 20 sm masofaga ko‘chsin. Rasmdan ko‘rinadiki, bu kuchning ko‘chish yo‘nalishiga proyeksiyasi F pr = 4 N ni tashkil etadi. U holda bu kuchning bajargan ishi A = 4 N · 0,2 m = 0,8 J ga teng. Jismga ta’sir etayotgan kuchning yo‘nalishi bilan ko‘chish yo‘nalishi orasidagi burchak orta borishi bilan F kuchning Fpr proyeksiyasi kamayib boradi.

Bu esa kuchning bajargan ishi ham kamayib borayotganligini ko‘rsatadi. Masalan, 129-d rasmda jismga ta’sir etayotgan F = 5 N kuchning yo‘nalishi bilan ko‘chish orasidagi burchak 129-b rasmdagidan kattaroq bo‘lgani uchun uning proyeksiyasi kichik, ya’ni F pr = 3 N ni tashkil etadi. Bu holda kuchning bajargan ishi A = 3 N · 0,2 m = 0,6 J ga teng bo‘ladi. Jismga ta’sir etayotgan kuchning yo‘nalishi bilan ko‘chish yo‘nalishi orasidagi burchak yanada oshirilsa, kuchning proyeksiyasi va buning natijasida, kuchning bajargan ishi nolga yaqinlasha boradi. Kuchning yo‘nalishi ko‘chish yo‘nalishi bilan 90° ni tashkil etsa, kuchning ko‘chish yo‘nalishiga proyeksiyasi nuqtani, ya’ni nolni tashkil etadi (129-e rasm). Bu esa jismga ta’sir etuvchi kuch, ko‘chish yo‘nalishiga perpendikulyar yo‘nalgan bo‘lsa, ish bajarilmasligini ko‘rsatadi.

Похожие

Mexanik harakat turlari. Harakatlarning mustaqillik prinsipi 10-sinf, 2-mavzu

Qiya tekislikda foydali ish koeffitsiyentini aniqlash10-sinf, 13-mavzu

Energiya va ish. Energiyaning saqlanish qonuni. Jismning qiya tekislik bo‘ylab harakatlanishida bajarilgan ish 10-sinf,19-mavzu

Gorizontga qiya otilgan jism harakati 10-sinf, 7-mavzu

Mexanik to‘lqinlarning muhitlarda tarqalishi. Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish. 10-sinf,32-mavzu.