Majburiy tebranishlar. Texnikada rezonans 10 - sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Majburiy tebranishlar. Texnikada rezonans 10 - sinf

Загружено в:

26.04.2022

Скачано:

0

Размер:

855 KB

10-sinf fizika darsligi asosida 25-mavzu: Majburiy tebranishlar. Texnikada rezonans

Biror muhitda sodir bo‘layotgan erkin tebranishlar so‘nuvchan bo‘ladi (5.5-rasm). Chunki tebranish davrida tebranuvchi jism muhit tomonidan ishqalanish tufayli qarshilikka uchraydi.

Shu sababli erkin tebranishlardan amalda foydalanilmaydi. Tebranishlar so‘nmasligi uchun ishlatilgan energiyani davriy tarzda to‘ldirib turish kerak. Buning uchun tebranuvchi sistemaga tashqi kuch vositasida davriy ta’sir ko‘rsatib turish kerak.

Mana shunday tashqaridan kuch ta’sir etib turadigan qurilmaning sodda maketi 5.6-rasmda keltirilgan. Prujinaga osilgan yukni pastga tortib, qo‘yib yuborilsa, u tebranma harakat qiladi. Bu paytda prujina osilgan temir o‘zakning dastagi aylantirilsa, tebranishlar so‘nmaydi.

Tashqaridan davriy ravishda ta’sir etib turadigan kuch ta’sirida sodir bo‘ladigan tizimning tebranishlariga majburiy tebranishlar deyiladi. Bu majburiy tebranishlarni hosil qiluvchi davriy o‘zgaruvchi tashqi kuchga majburlovchi kuch deyiladi. Majburiy tebranishlarga kundalik turmushdan ko‘plab misollar keltirish mumkin.

Siz sevib tinglaydigan radiodagi, magnitofondagi, televizordagi radiokarnaylarning membranasi undan o‘tuvchi majburlovchi tok ta’sirida tebranadi. Uyingiz yoki sinfi ngiz yonidan og‘ir yuk ortgan mashinalar o‘tib qolsa deraza oynalari zirillaganini eshitasiz. Eski beton qurilmalar (fundament, ustun)ni parchalovchi, tog‘ jinslarini ko‘chiruvchi zirillab (titrab) ishlaydigan pnevmatik bolg‘alar ham davriy ravishda ta’sir etuvchi tashqi kuch ta’sirida ishlaydi.

Majburiy tebranishlardan foydalanish yoki zararli hollarda yo‘qotish uchun ularni o‘rganish kerak. 5.6-rasmdagi qurilmadan foydalanib, tashqi majburlovchi kuchning tebranuvchi sistemada hosil bo‘ladigan tebranishlarga ta’sirini o‘rganamiz. Yuk (4) bog‘langan prujina (3) ning uchi ilmoq (2) li sim uchiga osilgan. Ilmoq uchi halqa shaklida bolib, temir o‘zak (l) ning yoy shaklida bukilgan qismida sirpanadi. Temir o‘zakni aylantira boshlasak, yukli prujina tebrana boshlaydi.

O‘zak dastagini tezroq aylantirsak, yukning tebranishlari avvaliga biroz orqada qolib, keyin tenglashadi. Shunda tebranishlar barqaror bo‘ladi. Bunda o‘zak vaqt birligi ichida necha marta aylansa, yukli prujina ham shuncha marta aylanadi. Demak, tebranuvchi sistemada sodir bo‘ladigan majburiy tebranishlar majburlovchi kuch chastotasiga teng bo‘lar ekan. Majburiy tebranishlar so‘nmaydigan tebranishlardir. Rezonans hodisasi

Endi tebranuvchi sistemada sodir bo‘layotgan tebranishlar amplitudasining majburlov chi kuchga qanday bog‘liq bo‘lishini k о‘ rib chiqaylik. Buning uchun oddiy gina tajriba o‘tkazamiz. 4–5 m uzun likdagi ipni xonaning bir uchidan ikkinchi uchiga biroz osiltirib tortamiz. Ularga 3–4 ta turli uzunlikdagi iplarga osilgan yuklarni bog‘laymiz (5.7-rasm). Birinchi yuk osilgan ipning uzunligini to‘rtinchi yuk osilgan ip uzunligi bilan bir xil qilib tanlaymiz. Birinchi mayatnikni muvozanat vaziyatdan chetga chiqarib, qo‘yib yuborsak, u tebrana boshlaydi.

Uning tebranishi umumiy bog‘langan ip orqali boshqa mayatniklarga o‘tib, ular ham asta-sekin tebranma harakatga keladi. Mayatniklarda barqaror tebranishlar vujudga kelgandan so‘ng ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi mayatniklar tebranishiga e’tibor bersak, to‘rtinchi mayatnik amplitudasi eng katta ekanligiga ishonch hosil qilamiz. To‘rtinchi va birinchi mayatniklar uzunligi bir xil bo‘lganligi tufayli, ularning erkin tebranishlar davri (chastotasi) o‘zaro teng bo‘lib chiqadi.

Demak, majburiy tebranishlarda majburlovchi kuch chastotasi, tebranuvchi sistemaning xususiy tebranishlari chastotasiga teng bo‘lganda tebranishlar amplitudasi eng katta bo‘ladi, ya’ni rezonans ro‘y beradi. Tashqi majburlovchi kuch chastotasi, tebranuvchi sistemaning xususiy chastotasiga teng bo‘lganda, tebranishlar amplitudasining keskin ortib ketish hodisasiga rezonans deyiladi. Rezonans davrida amplitudaning ortib ketishiga sabab majburlovchi kuch yo‘nalishi bilan tebranuvchi jism harakat yo‘nalishining o‘zaro mos kelishidir.

Rezonans hodisasidan texnikada va turmushda keng foydalaniladi. Soatlarda, barcha turdagi qo‘ng‘iroqlarda, sirenalarda, pnevmatik bolg‘alarda rezonans hodisasidan foydalaniladi. Lekin rezonans hodisasi ba’zi hollarda zararlidir. Masalan, daryo ustiga qurilgan osma ko‘prikdan odam o‘tayotgan paytda u tebranib turadi. Undan o‘tayotgan odamning sekin yoki tez yurishiga qarab ko‘prikning tebranishi kattalashishi yoki sekinlashishi mumkin. Agar qadam bosish chastotasi, ko‘prikning xususiy chastotasiga mos kelib qolsa, ko‘prikni tutib turuvchi tortqilar uzilib ketishi mumkin.

Rezonans zararli bo‘lgan hollarda uning oqibatini kamaytirish maqsadida tegishli choralar ko‘riladi. Korxonalarda dastgohlardagi qismlarning aylanishi natijasida rezonans bo‘lmasligi uchun bino poydevori og‘ir va katta qilib quriladi. Avtomobillardagi tebranishlarni tez so‘ndirish uchun amortizatorlar o‘rnatiladi. Avtotebranishlar. So‘nmaydigan majburiy tebranishlarning bo‘lishi uchun tashqi davriy kuch ta’sir etib turishi kerak. Lekin sistemadagi tebranishlar tashqi davriy kuch ta’sirisiz ham so‘nmaydigan bo‘lishi mumkin.

Agar erkin tebrana oladigan sistemaning ichida energiya manbayi bo‘lsa va bu manbadan tebranuvchi jismga yo‘qotgan energiyaning o‘rnini qoplash uchun zarur energiyaning kelib turishini sistemaning o‘zi rostlab tura olsa, bunday sistemada so‘nmaydigan tebranishlar yuzaga keladi. Mayatnikli, oddiy soat bunday tipdagi sistemaning eng sodda misolidir. Bu sistema ma’lum energiya zahirasiga, ya’ni yerdan qandaydir balandlikka ko‘tarilgan yukning potensial energiyasiga yoki siqilgan prujina energiyasiga ega.

Energiya manbayidan ta’minlanishi tufayli so‘nmaydigan tebranishlar hosil qiladigan sistemalar avtotebranishli sistemalar deb ataladi. Elektr qo‘ng‘iroq, insonning yuragini va o‘pkasini ham avtotebranishli sistema deb qarash mumkin. Sistemada tashqi davriy kuch ta’sirisiz ichki manba ta‘sirida bo‘la oladigan so‘nmas tebranishlar avtotebranishlar deb ataladi. Majburiy tebranishlar chastotasi tashqi kuch chastotasi bilan bir xil bo‘ladi. Avtotebranishlarning chastotasi va amplitudasi sistemaning shaxsiy xususiyatlari bilan belgilanadi. Avtotebranishlar amplitudasi shu tebranishlarni yuzaga keltirgan dastlabki qisqa vaqtli ta’sir (turtki) kattaligiga bog‘liq emas.

Похожие

Majburiy tebranishlar. Texnikada rezonans. 10-sinf,31-mavzu

Garmonik tebranishlar. 10-sinf, 28-mavzu

Harakatlanayotgan gazlar va suyuqliklarda bosimning tezlikka bog‘liqligidan texnikada foydalanish 10-sinf, 25-mavzu

Elektrolizdan turmushda va texnikada foydalanish 8 - sinf

Mexanik to‘lqinlarning muhitlarda tarqalishi. Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish. 10-sinf,32-mavzu.