Energiya va ish. Energiyaning saqlanish qonuni. Jismning qiya tekislik bo‘ylab harakatlanishida bajarilgan ish 10 - sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Energiya va ish. Energiyaning saqlanish qonuni. Jismning qiya tekislik bo‘ylab harakatlanishida bajarilgan ish 10 - sinf

Загружено в:

26.04.2022

Скачано:

0

Размер:

1329 KB

10-sinf fizika darsligi asosida 14-mavzu:Energiya va ish. Energiyaning saqlanish qonuni. Jismning qiya tekislik bo‘ylab harakatlanishida bajarilgan ish010203 0E10021102060D0912 0C080408

Energiya – turli shakldagi harakatlar va o‘zaro ta’sirlarning miqdoriy o‘lchovidir (u grekcha energeia – ta’sir so‘zidan olingan). Energiya tabiatdagi harakatlarning shakliga qarab, turlicha bo‘ladi. Masalan, mexanik, issiqlik, elektromagnit, yadro energiyalari va hokazolar. O‘zaro ta’sir natijasida bir turdagi energiya boshqasiga aylanadi. Lekin bu jarayonlarning barchasida, birinchi jismdan ikkinchisiga berilgan energiya (qanday shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar) ikkinchi jism birinchisidan olgan energiyaga teng bo‘ladi.

Nyutonning ikkinchi qonunidan ma’lumki, jismning mexanik harakatini o‘zgartirish uchun unga boshqa jismlar tomonidan ta’sir bo‘lmog‘i kerak. Boshqacha aytganda, bu jismlar o‘rtasida energiyalar almashuvi ro‘y beradi. Mexanikada ana shunday energiya almashuvini tavsifl ash uchun mexanik ish tushunchasi kiritilgan va u fi zikada A harfi bilan belgilanadi.

Mexanik ish. Kuchning shu kuch ta’siri yo‘nalishida ro‘y bergan ko‘chishga skalyar ko‘paytmasiga teng bo‘lgan kattalik mexanik ish deyiladi, ya’ni

bu yerda Fs – kuchning ko‘chish yo‘nalishiga proyeksiyasi. (3.2) ifodaga asoslanib, quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: agar bo‘lsa, 0 < cos α < 1 – kuchning ishi musbat, kuch va ko‘chish yo‘nalishi mos keladi;

Ish additiv (additiv – lotincha yig‘indi) kattalikdir (fizikada additiv so‘zi – sistemadagi fizik kattalik umumiy holda yaxlit hisoblanib, u shu kattalikni tashkil etuvchi qismlarning yig‘indisidan iborat degan ma’noni anglatadi).

Ishning birligi. Ishning SI dagi birligi Joul (J): [A] = [F] · [s] = 1 N · 1 m = 1 N · m = 1 J. (3.3) Ishning SI dagi birligi sifatida 1 N kuchning jismni 1 m masofaga ko‘chirishda bajargan ishi qabul qilingan. Og‘irlik kuchining ishi. Yer sirtida yaqin baland liklarda jismga Yer tomonidan P = mg og‘irlik kuchi ta‘sir etadi. Yer sirtidan h balandlikdagi B nuqtadan Yer sathidan hisoblangan h 2 balandlikdagi C nuqtaga o‘tishda jismning ko‘chishi h 1 = h – h 2 ga teng (3.2- rasm). 33 1510 28 39 1410131002 39 2C 09 1608 31 09 2C 09 04

Bunda og‘irlik kuchining bajargan ishi quyidagicha ifodalanadi: Bu yerda: P – jismning og‘irligi, m – uning massasi, g – erkin tushish tezlanishi, h – vertikal bo‘ylab, h 1 va h 2 sathlar orasidagi masofa. Og‘irlik kuchining bajargan ishi yo‘lning shakliga bog‘liq bo‘lmasdan, faqat tushish balandligiga bog‘liq.

Shuning uchun ham og‘irlik kuchi ta’sirida bajariladigan ishlar trayektoriya shakliga emas, balki jismning boshlang‘ich va oxirgi holatiga bog‘liq. Bunday kuchlarga potensial yoki konservativ kuchlar deyiladi. Bu kuchlarning maydoni esa potensial maydon deyiladi. Jism pastga harakatlanganda og‘irlik kuchi va ko‘chish yo‘nalishi mos tushganligi sababli bajarilgan ish musbat, yuqoriga harakatlanganda esa, ular qarama-qarshi yo‘nalganligidan manfiy bo‘ladi. Shuning uchun og‘irlik kuchi ta‘sirida jism ko‘chib, yana boshlang‘ich vaziyatiga qaytgan holatdagi umumiy ish nolga teng bo‘ladi.

Sistemaning to‘la mexanik energiyasi deb, uning kinetik va potensial energiyalarining yig‘indisiga aytiladi. Masalan Yer sirtidan h balandlikda Yerga nisbatan v tezlik bilan harakatlanayotgan m massali jismning to‘la mexanik energiyasi To‘la mexanik energiya jismlarning o‘zaro ta’siri vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmaydi: Bunda mexanik energiyaning saqlanish qonuni deyiladi.

O‘tkazilgan ko‘plab tajribalar, nazariy xulosalar energiya saqlanish qonunining qat’iy bajarilishini ko‘rsatadi. Faqatgina tabiatda energiyaning bir turdan boshqasiga (masalan, mexanik energiyadan issiqlik energiyasiga) aylanishi ro‘y beradi. Shuning uchun ham bu qonunga energiyaning saqlanish va aylanish qonuni ham deyiladi. U tabiatning asosiy qonunlaridan bo‘lib, nafaqat makroskopik, balki mikrojismlar sistemasi uchun ham o‘rinlidir.

Energiya hech qachon yo‘qolmaydi ham, yo‘qdan paydo bo‘lmaydi ham u faqat bir turdan boshqa turga aylanishi mumkin. Yopiq sistemada to‘la energiya saqlanadi. Misol uchun, h balandlikdan tushayotgan jismning potensial energiyasi uning og‘irlik kuchiga bog‘liq bo‘lib, tajriba qaysi vaqtda o‘tkazilishiga mutlaqo bog‘liq emas.

Foydali ish koeffi tsiyenti. Mashina va dvigatellarning o‘ziga sarflanayotgan energiyaning qancha qismi foydali ishga aylanishini ko‘rsatadigan kattalik kiritilgan. Foydali ishning to‘la ishga nisbati foydali ish koeffitsiyenti (FIK) deb ataladi va η harfi bilan belgilanadi. Agar foydali ishni Af , to‘la ishni At bilan belgilasak, u holda FIK formulasi quyidagicha yoziladi:

FIK birdan (100% dan) katta bo‘lmaydi. Mashina va dvigatellarda ishqalanish kuchining ishi tufayli to‘liq energiyaning bir qismi isrof bo‘ladi va shu sababli FIK har doim birdan kichik bo‘ladi. Qiya tekislik va jism yuqoriga tortilganda bajarilgan ishni ko‘rib chiqaylik. Mexanikaning oltin qoidasiga muvofi q kuchdan necha marta yutilsa, yo‘ldan shuncha marta yutqiziladi. Qiya tekislik ham ishdan yutuq bermaydi. Qiyalik burchagini kamaytirib yukni ko‘tarishga sarfl anadigan kuchdan yutiladi. Lekin ko‘chish masofasi ortganligi sababli bajarilgan ish o‘zgarmaydi.

Uzunligi l, balandligi h bo‘lgan qiyalikda og‘irligi P bo‘lgan yuqoriga harakatlanayotgan jismni qaraylik (3.3- rasm). Bunda jismga F ish ishqlanish kuchi, qiya tekislikka parallel bo‘lgan F t yuqoriga tortuvchi kuch, qiya tekislikka perpendikulyar yo‘nalgan P ┴ kuch va tekislikka perpendikulyar kuchga qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan N kuch (tekislikning reaksiya kuchi) ta‘sir etadi.

Похожие

Energiya va ish. Energiyaning saqlanish qonuni. Jismning qiya tekislik bo‘ylab harakatlanishida bajarilgan ish 10-sinf,19-mavzu

Masalalar yechish 10-sinf, 26-mavzu

Qiya tekislikda foydali ish koeffitsiyentini aniqlash10-sinf, 13-mavzu

Butun zanjir uchun Om qonuni. Tok manbayining foydali ish koeffitsenti. 10-sinf, 46-mavzu

Gorizontga qiya otilgan jism harakati 10-sinf, 7-mavzu