O'simliklarga ekologik omillarning ta'siri. 6 - sinf - Ботаника - Учебники (по школьные предметы)

O'simliklarga ekologik omillarning ta'siri. 6 - sinf

Загружено в:

05.10.2019

Скачано:

0

Размер:

3802.26171875 KB

37-§. O'SIMLIKLARGA EKOLOGIK OMILLARNING TA'SIRI 6-sinf botanika darsligi asosida. 2017.

• O'simliklarning hayoti tashqi muhit bilan uzviy bog'lan-gan. Tashqi muhitning o'simlik hayot faoliyatiga ta'sir etuvchi ayrim tarkibiy qismiga ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar yig'indisi, o'simliklarning yashash sharoiti, ya'ni ularning tashqi muhitini belgilab beradi.

• Ekologik omillar abiotik va biotik guruhlarga ajratiladi. Abiotik omillarga o'lik tabiatning tarkibiy qismlari kiradi. Ulardan eng muhimlari tuproq, harorat, suv, yorug'lik va ha-vodir. Biotik omillarga tirik tabiatning tarkibiy qismlari kiradi. Bularga bakteriyalar, zamburug'lar, hayvonlar va o'simliklar kiradi. Tuproq o'simliklarning yashash muhiti hisoblanadi. Ularni suv va mineral ozuqa moddalar bilan ta'minlaydi.

• Yorug'lik va harorat ta'sirida o'simlikda fotosintez, nafas olish, o'sish, urug'ning unishi va mevalarning pishishi kabi muhim hayotiy jarayonlar sodir bo'ladi. • Suv o'simlik organizmi umumiy vaznining 60-90% ini tashkil etadi. Sitoplazmadagi suvli muhitda o'simlik hujay-rasining asosiy hayotiy jarayonlari kuzatiladi. Suv oqimi bi-lan ozuqa moddalarning harakati ham amalga oshadi.

• Yorug'lik yashil o'simliklar uchun juda zarur, chunki faqat yorug'likda fotosintez jarayoni boradi. O'simliklar yorug'likka munosabatiga qarab, soyasevarlar, yorug'-sevarlarga ajratiladi.

• Havo gazlar aralashmasidan iborat bo'lib, ular orasida o'simlik uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan kislorod va karbonat angidrid gazi bor. Karbonat angidrid fotosin tez jarayonida o'zlashtiriladi, kislorod esa nafas olish uchun zarur. Shamol ham o'simliklarning suv bug'latishi hamda ba'zi o'simliklarning changlanishi, urug' va mevalarning tarqalishida katta rol o'ynaydi.

• O'simliklar hayotiga tirik organizmlar ham ta'sir etadi. Tuproqdagi turli organizmlar, jumladan, bakteriyalar tup-roqda erkin yashab, havo tarkibidagi azotni o'zlashtirib, tuproq tarkibini unumdor qilishda, dukkakli o'simliklar il-dizida yashovchi tugunak bakteriyalar o'simliklarni ozuqa bilan ta'minlashda muhim o'rin egallaydi. Bundan tashqa-ri tuproqdagi mikroorganizmlar ta'sirida organik moddalar parchalanadi. Parchalangan moddalarni yashil o'simliklar o'zlashtiradi.

• O'simliklar bir-biriga ijobiy va salbiy ta'sir ko'rsatadi. Masalan, yorug'sevar o'simliklar soyasevar o'simliklarga sharoit yaratsa, zarpechak, devpechak, shumg'iya kabi pa-razit o'simliklar ayrim yowoyi va madaniy o'simliklarning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.

• Archa, qarag'ay, terak va boshqa o'simliklar o'zidan uchuvchan modda (fitonsid)lar ajratib chiqaradi. Ajralgan moddalar ko'pchilik zararli mikroorganizmlarni holdan toy-diradi, hatto nobud qiladi. • Qushlar va ayrim sutemizuvchi hayvonlar danakli me-valarni yeb, ularning urug'larini boshqa joylarga tarqatishga sababchi bo'ladi. Hayvonlarning o'simliklarga ta'siri xilma-xil yo'llar bilan namoyon bo'ladi. Shunday qilib, o'simliklar hayoti tashqi muhitning ayrim ekologik omillari ta'sinda bo'ladi. O'simliklar turlarining kamayishiga va yashash sha-roitiga inson bevosita ta'sir ko'rsatadi.

• Odamlar xo'jalik faoliyatida o'simliklar dunyosiga juda katta ta'sir etadi. Ularning o'simliklarga ta'sirini ijobiy va salbiy ta'sirlarga ajratish mumkin. Ijobiy ta'sirlarga katt a maydonlarda xilma-xil madaniy o'simliklarni ekish va yuqori hosil olish, o'rmonlami tiklash, ochiq joylarga daraxtlar ekish, shahar va qishloqlarni ko'kalamzorlashtirish kabilar kiradi. Salbiy ta'sirlarga o'rmonlami kesish, o'sim liklarni ildizi, tugunagi va ildizpoyasi bilan yig'ish va o'rish, mol boqish, suv omborlari qurish, yangi yerlar-ni o'zlashtirish, tashqi muhitni zararli kimyoviy moddalar bilan ifloslash kabilar kiradi.

• Odamlaming o'simliklarga salbiy ta'sirlari natijasida Yer yuzida o'simliklar qoplami qisqarib, turlar tarkibi kamayib bormoqda. • Insonning suvdan noto'g'ri foydalanishi oqibatida Orol dengizining sathi pasayib ketdi, natijada zaharli chiqindilar bilan ifloslangan tuproq o'simliklarga salbiy ta'sir etmoqda. Daryo bo'ylaridagi to'qaylar quriy boshladi. Ilgarigi hosildor o'tloq va pichanzorlarning mahsuldorligi keskin o'zgardi.

• O'rmonlar yong'inlardan va suv bosishlardan ham katta zarar ko'radi. Sayyohlar ham o'rmonlarga katta ziyon yetka-zadilar. Ular chodir qurish uchun bir necha yosh daraxtlarni kesadilar. • Inson dorivor o'simliklardan keng foydalanadi. Hozirgi davrda dorivor o'simliklaming 1500 dan ortiq turidan dunyo miqyosida foydalaniladi. Shuning uchun ham ba'zi bir dori vor o'simliklar doimiy ravishda yig'ilishi natijasida ularning zaxiralari kamayib ketmoqda.

Savol va topshiriqlar • Ekologik omil deb nimaga aytiladi? • Ekologik omillar necha guruhga ajratiladi? • Yorug'lik va harorat omillari o'simlik hayotida qanday ahamiyatga ega? • O'simliklar bir-birlariga o'zaro qanday ta'sir etishi mumkin? • Bakteriyalar bilan o'simlik ildizlari o'rtasida qanday bog'lanish mavjud? • Hayvonlar o'simliklar hayotida qanday rol o'ynaydi? • Odamning o'simliklar dunyosiga ta'sirini qanday baholash mum-kin?

Похожие

Kurtak. 6 - sinf

Novda. 6 - sinf

Urug'. 6 - sinf

To'pgullar. 6 - sinf

Mevalar. 6 - sinf