Ekologik piramida qoidasi. Biomassa va energiya piramidasi. 11 - sinf - Биология - Учебники (по школьные предметы)

Ekologik piramida qoidasi. Biomassa va energiya piramidasi. 11 - sinf

Загружено в:

04.10.2019

Скачано:

0

Размер:

2318.611328125 KB

18-§. Ekologik piramida qoidasi. Biomassa va energiya piramidasi 11 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2018

• Hаr qаndаy ekоlоgik tizimning аsоsini оziq zаnjiri tаshkil qilаdi. Ekоlоgik sistеmаlаrdаgi оziq zаnjiri prоdutsеntlаr, kоnsumеntlаrvа rеdutsеntlаrdаn ibоrаt.

• Оziq zаnjiridаgi prоdutsеntlаrni fоtоsintеz vа хеmоsintеzni аmаlgа оshirаdigаn аvtоtrоf оrgаnizmlаr tashkil etadi. Kоnsumеntlаr esa оziqlаnish tаrkibigа ko‘rа tаvsiflаnаdi, ulаrning 1-tаrtibini o‘simlikхo‘r hаyvоnlаr (birlаmchi istе’mоlchilаr), 2- vа 3-tаrtibini go‘shtхo‘r hаyvоnlаr (ikkilаmchi va uchlamchi istе’mоlchilаr), rеdutsеntlаrni оrgаnik qоldiqlаrni minеrаl mоddаlаrgаchа pаrchаlаydigаn sаprоfit оrgаnizmlаr tаshkiletаdi.

• Ekologik piramidalar. Oziq zanjirlarida moddalar va energiyaning almashinuv jarayonlari ma’lum qonuniyatlar asosida sodir bo‘ladi. Bir trofik darajadan ikkinchi trofik darajaga o‘tishda modda va energiyaning o‘zgarishi kuzatiladi. Har bir trofik daraja biomassasining shakllanishiga iste’mol qilingan oziqning hammasi ham sarf bo‘lmaydi.

• Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, oziq zanjirining har bir trofik darajasida energiyaning 90% i yo‘qoladi, faqat 10% i keyingi darajaga o‘tadi. Amerikalik ekolog olim R. Lindeman ushbu qonuniyatni «10% qoidasi» deb ta’rifladi.

• Yuqoridagi qoidadan foydalanib oziq zanjirining bir bo‘ginidagi energiya miqdori ma’lum bo‘lsa, har bir bo‘g‘inidagi energiya miqdorini aniqlash mumkin.

• Oziq zanjirining har bir trofik darajasidagi individlar soni yoki biomassasi, yoki undagi energiya miqdori aniqlansa, oziq zanjirining oxiriga qadar bu ko‘rsatkichlarning kamayib borayotganini ko‘rish mumkin. Bu qonuniyatni ilk bor 1927- yil angliyalik ekolog olim Ch. Elton aniqlagan va ekologik piramida qoidasi deb atagan.

• Trofik darajadagi individlar soni yoki biomassasi, yoki undagi energiya miqdori bir xil kattalikdagi to‘g‘ri to‘rtburchaklar shaklida ifodalansa va ustma-ust qo‘yib chiqilsa, ekologik piramida hosil bo‘ladi. Ekologik piramida ekosistemadagi produtsentlar va har xil darajadagi konsumentlar (o‘txo‘rlar, yirtqichlar)ning o‘zaro nisbatini aks ettiruvchi grafik tasvirdir.

• Tabiatda har xil ekologik piramidalar uchraydi: 1) sonlar piramidasi – har bir trofik darajada individlar sonini aks ettiradi; 2) biomassa piramidasi – har bir trofik darajadagi tirik moddaning umumiy quruq massasini aks ettiradi; 3) energiya piramidasi – trofik darajalarda energiya oqimini aks ettiradi.

• Sonlar piramidasida ekosistemadagihar birtrofik darajadagi individlar umumiy soni ko‘rsatiladi. Unga binoan oziq zanjirining bir bo‘g‘inidan keyingisiga o‘tgan sari individlar soni kamayadi. Chunki yirtqichlar tanasi ularning o‘ljalaridan ancha yirik va yirtqich hayotini ta’minlash uchun bir qancha miqdordagi o‘lja kerak bo‘ladi.

• Biomassa piramidasi ekosistemaning har bir trofik darajalaridagi organizmlar biomassalarining nisbatini ko‘rsatadi. Quruqlik ekosistemalarida produtsentlarning umumiy biomassasi oziq zanjirining boshqa trofik darajalari biomassasidan ko‘p. O‘z navbatida birinchi tartib konsumentlarining umumiy biomassasi ikkinchi tartib konsumentlarining umumiy biomassasidan ko‘p bo‘ladi.

• Sonlar va biomassa piramidalari ekosistemaning turg‘un (statik) holatini, ya’ni organizmlar soni va biomassasining ma’lum vaqt oralig‘idagi holatini aks ettiradi. Bunday piramidalar ba’zi amaliy vazifalarni, ayniqsa ekosistemaning turg‘unligini saqlashga qaratilgan vazifalarni hal etish imkonini bersada, ekosistemalarning trofik strukturasi haqida to‘liq ma’lumot bera olmaydi.

• Energiya piramidasi har bir trofik darajada oziq tarkibidagi energiya miqdorini aks ettiradi. Ekologik piramidalar orasida energiya piramidalari ekosistemaning funksional holati haqida to‘liq ma’lumot beradi. Chunki organizmlar soni va biomassasi ularda to‘plangan energiya miqdori bilan emas, balki ekosistema mahsuldorligi, biomassaning o‘sish tezligi bilan bog‘liq.

• Energiya piramidasiga organizmlarning tana o‘lchamlari, ulardagi metabolizm jarayonlarining intensivligi ta’sir etmaydi, shuning uchun energiyaning barcha manbalari to‘g‘ri hisobga olinsa, piramida tipik shaklga ega bo‘ladi.

• Biologik mahsuldorlik qonuniyatlarini bilish, energiya oqimini miqdoriy jihatdan hisob- kitob qilish imkoniaytining mavjudligi inson tomonidan sayyoramizdagi asosiy oziq manbalari hisoblanadigan tabiiy va sun’iy ekosistemalardan unumli foydalanishda katta amaliy ahamiyat kasb etadi.

Похожие

Yorug‘lik – muhitning ekologik omili. 11 - sinf

Namlik ekologik omil sifatida. 11 - sinf

Energiya almashinuvi bosqichlari. 9 - sinf

Tuproq va topografik omillar. 11 - sinf

Biosferaning tarkibi. 11 - sinf