Atoyi shoir lirikasi haqida 10 - sinf - Литература - Учебники (по школьные предметы)

Atoyi shoir lirikasi haqida 10 - sinf

Загружено в:

28.01.2022

Скачано:

0

Размер:

7998 KB

S H O I R L I R I K A S I H A Q I D A10-sinf adabiyot darsligi asosida 6-mavzu: ATOYI

2Atoyi – lirik shoir. U o‘z she’rlarida nozik xayol, sinchkovni goh, baland did egasi ekanligini namoyish etadi. Go‘zal, esda qol adigan o‘xshatishlar, kutilmagan mubolag‘ali tasvirlar yaratadi. Bir g‘azalida go‘zal yor xokisor oshiqning yuziga oyoq bosar ekan, oyog‘i og‘riydi, «yuzing buncha bo‘yradek dag‘al bo‘lmasa» deb nozlanadi. «Bo‘yra» – qamishdan sholchaga o‘xshatib to‘qiladigan bir ashyo. U gilam tagidan to‘shaladi, tom ustiga yopiladi. Yorn ing oyog‘i shu qadar nozik va go‘zalki, uning oldida oshiqning yuzi bo‘yraga o‘xshaydi. Ikkinchi bir she’rida esa, yorini sog‘ingan oshiqning ko‘zidan yosh emas, daryo oqayotgani, u kipriklaridan sol yasab, shu daryoda suzayotgani manzarasi chiziladi.

Shoir yorini ulug‘lovchi, fi doyilikni ko‘rsatuvchi betakror satrlar bitadi. Masalan, « Begim » radii she’rida u kipriklarini supurgi (« jorub »), yuzini xokandoz qilishga tayyor, yor xizmatiga olinsa bo‘lgani. Hatto yor u yoqda tursin, uning farroshligiga – « qul »likka qabul qilsa ham o‘zini baxtli hisoblaydi. Atoyi yorni mana shunday yuksaklikka ko‘taradi. Shoir yorning qaddi-qomati, yuzi, ko‘zi, qoshi, sochi, kipriklari, og‘zi, labi, xolini ta’rif-tavsif etadi. Ularni sifatlash orqali yorning go‘zallikda tengsiz timsolini chizadi. Har daqiqada o‘zining ma’shuqaga bo‘lgan sevgi-sadoqatini izhor etib boradi. O‘zini « qul », yorni « shoh » ko‘rsatish orqali bir tomondan, go‘zal yorga sevgi-sadoqatini bildirsa, ikkinchi tomondan, bu sevgining tengsizligini (« shoh » – « qul ») ta’kidlab turadi. Ma’shuqa go‘zallikda nuqsonsiz, har jihatdan mukammal bir siymo sifatida namoyon bo‘ladi.

Ha, ma’shuqa go‘zalligiga chek-u chegara yo‘q. Hatto, ko‘plab qissalarda go‘zallik timsoli sifatida tasvirlangan Yusuf ham unga teng kelolmaydi: Gar husn budurkim, sanga bor, kes bu tilimni, Yusuf so‘zidin qilsam agar zarra hikoyat. Shoirning qator she’rlarida real yor, dunyoviy ishq, ya’ni insonning insonga bo‘lgan muhabbatini ko‘rish mumkin. Ul sanamkim, suv yaqosinda paritek o‘lturur, G‘oyati nozikligindin suv bila yutsa bo‘lur, – baytida noziknihol qiz tasvir etilayotganiga shubha yo‘q.

5She’rda ma’shuqa shu qadar nozik, shunchalar go‘zal qiz sifatida tasvirlanadiki, go‘yo uni bir qoshiq suv bilan yutib yuborish mumkinday. Atoyi xalq iboralarini g‘oyat yaxshi biladi va undan o‘rinli foydalana oladi. G‘azalning matla’sida ham shu hol sezilib turibdi. Shoir navbatdagi o‘xshatishni keltiradi. Ma’shuqaning bog‘ ichidag i ariq bo‘yiga kelishi go‘yo jannat bog‘idagi Kavsar suvi (hovuzi) yoniga hur-u parining kelishiga o‘xshaydi: To magarkim salsabil obina javloni qila, Keldi jannat ravzasindin obi Kavsar sori hur.

6Qizning go‘zalligi, tiniqligi, pokizaligi shunchalikki, u qo‘lini suvda yuvib tozalamaydi, balki qo‘lini yuvib suvni poklaydi: Ul ilikkim suvdin oriqtur, yumas oni suvda, Balki suvni pok bo‘lsin deb iligi birla yur. Oshiq suv yoqasida paridek o‘ltirgan tengsiz go‘zalga qarab, hayrat bilan « suv qizi », ya’ni suv parisining « goh-goh ko‘zga ko‘rin ishi »ga imon keltiradi. G‘azal maqta’sida shoir o‘zining ibodati ham yor husnini ko‘rishning tavallosidan iboratligini bildiradi. Atoyining ushbu g‘azaligacha yor ko‘ngliga g‘ulg‘ula solgan sanam timsoli bu qadar jonli, ta’sirchan va ayni vaqtda ilohiy yo‘sinda tasvirlanmagan edi. Jamoling vasfini qildim chamanda, Qizardi gul uyottin anjumanda, – matla’li g‘azali – shoirning badiiy yetuk asarlaridan biri.

7Bir inchi baytda ajoyib bir manzara chizilgan: lirik qahramon – shoir gulzorga kiradi. Anvoyi gullar ochilib yotibdi. Yo‘q-yo‘q, bu shunchaki gulzor emas, gullarning anjumani – yig‘ilishi, har bir gul o‘zini namoy ish etadi, ko‘z-ko‘z qiladi. Shoir ushbu anjumanda yorning go‘zalligini ta’rifiagan ekan. Gullar xijolatdan – uyatdan qizarib ketibdi. Asli da, ular qizil emas edi, ma’shuqaga qaraganda xunukroq ekanliklaridan uyalib qizardilar. She’rda qizarishning o‘z va ko‘chma ma’nolaridan samarali foydalanilgan. Ikkinchidan, gulga insoniy sifatlar beriladi, shaxslantiriladi. Chunonchi, gulzorning anjumanga o‘xshatilishi, gulning uyatdan qizarishi kabi. Bu tashxis san’atiga xos xususiyatdir. Birinchi bayt yorning jamoli ta’rifida edi.

8Ikkinchi bayt yorning labi va og‘zi ta’rifida: Tamanno qilg‘ali la’lingni ko‘nglum, Kishi bilmas oni kim, qoldi qanda. Bu baytda ko‘nglim sening la’li labingni orzu qilgan edi, istab topolmadi, degan mazmun ifodalangan. «La’l», ayni paytd a, yor labidan chiqadigan iliq so‘zni ham anglatadi. Yorning labi qon kabi qip-qizil bo‘lgani uchun ham qizil qimmatbaho tosh – la’lga o‘xshatiladi. Mumtoz adabiyotda o‘ymoqdakkina, kichik og‘izli qizlar go‘zal hi soblangan. Oshiq o‘zicha yorn ing og‘zini ko‘rmoqchi edi. Lekin u shunchalar kichik ekanki, qayerdaligini hech kim bilmadi! Keyingi baytlarda tasvir o‘zgaradi.

9Ta’rif e’tirof va shikoyat bilan almashadi. Lirik qahramon dil izhoriga o‘tadi, ishq va sadoqatini bildirishga tushib ketadi: Chu jonimdin aziz jonona sensen, Kerakmas jon manga sensiz badanda. Manga ul dunyoda jannat ne hojat, Eshiging tuprog‘i basdur kafanda. Lirik qahramon yorini jonidan aziz tutmoqda. U dunyodagi jannatdan yor eshigining tufrog‘ini afzal bilmoqda. Beshinchi baytda talmeh bor. Shoir yorini «Yusufi husn» deb ta’riflab, Ya’qubning ahvoliga tushib qolishdan xavotir olmoqda. Yusuf haqidagi rivoyatlarga ko‘ra, u – Ya’qubning sevikli o‘g‘li.

10Akalari bunga hasad qilib, otasi oldidan aldab dalaga olib chiqadilar va quduqqa tashlaydilar. So‘ng « Bo‘ri yedi !» – deb yolg‘on ovoza tarqatadilar. O‘g‘lining hajrida yig‘layverganidan Ya’qubning ko‘zlari ko‘r bo‘lib qoladi. Mumtoz adabiyotimizda Ya’qubning ayriliqdagi hayoti « Bayt ul-hazan » (g‘am uyi) sifatida tilga olinadi. Yusuf tashlangan quduq esa, uning husni tufayli yorishib turar edi. Mumtoz she’riyatimizda ko‘p ishlatiladigan « chohi zaqan » (iyak ostidagi chuqurcha) shunga ishora qiladi: Solib borma meni, ey Yusuf husn, Bukun Ya’qubtek bayt ul-hazanda.

11Oltinchi baytda « uzun » va « uzmasman » so‘zlaridagi o‘zakdosh « uz » takrorida ham xislat bor. Buni ishtiqoq san’ati deydilar. Bun ing ustiga, sochdan qilingan qilto‘r oshiqni o‘z tuzog‘iga olgani ham anglas hiladi. Oshiq shu qadar xoksor va yalinchoqki, ma’shuqa ning « ayog‘i qanda bo‘lsa, oshiqning boshi anda ». Ya’ni u suyuklisi tashlagan qadamga bosh uradi. Bu o‘rinda zidlik – tazod san’atidan foydalanadi: Uzun sochingdin uzmasmen ko‘ngulni, Ayog‘ing qanda bo‘lsa boshim anda.

12She’rning maqta’si g‘oyat samimiy bir tuyg‘u ifodasi bilan yakun topgan: odamlar oshiqqa yuksak mansab-martabalar tilaydilar, lekin Atoyi – « sarvi ozod »ga banda, ya’ni qul. Buni u o‘zi istaydi. Shu o‘rinda qizning go‘zal qaddi-qomati « sarvi ozod » orqali berilganini ko‘rish mumkin. Mumtoz adabiyotda qad hamisha sarvga o‘xshatilib kelingan. « Ozod » so‘zi lug‘atlarda tik, chiroyli o‘sgan sarvga aniqlovchi sifatida qo‘llanilgan. Umumiy ma’nosi xushqomat go‘zalga to‘g‘ri keladi. Lekin bu muhim emas, muhimi sarvning « ozod »ligi bilan oshiqning « banda », ya’ni qul ekani qarshilantirib tasvirlanayotganida: Tilar el mansabi oliy va lekin Atoyi sarvi ozodingg‘a banda.

13Atoyi she’rlarida tazod – qarshilantirish san’atidan mahorat bilan foydalanadi. Chunonchi, «Soching chun laylat ul- qadr-u yuzing chun subhi sodiqdur» misrasi bilan boshlanadigan g‘azalida ham shu san’atni ustalik bilan qo‘llab, ta’sirli badiiy samaraga erishganligini ko‘rish mumkin. Shoir yorning qop-qora sochini laylat ul-qadrga, oppoq yuzini esa subhi sodiqqa o‘xshatadi. Bir-birini inkor etuvchi ikki tus huncha ustalik bilan qo‘llangani uchun ham sanamning tengsiz chiroyini to‘ldirishga xizmat qiladi. Manga sensiz tirilgandin o‘lim yuz qatla ortuqdur, Bu so‘zda, haq bilur, ko‘nglum tilim birla muvofiqtur, – deydi shoir shu g‘azalning uchinchi baytida.

14Samimiy iqror she’rn ing ta’sir darajasini oshirgan. Shoirning oshiqligi shu darajadaki, u ma’shuqasiz hayotdan o‘limni afzal biladi va bu gapni chin dildan izhor etadi. G‘azalning: Bu kun vaslingni tark aylab, tilar jannatni zohidlar, Berurlar nasyag‘a naqdni, bu ne nodon xaloyiqtur? satrlarida so‘ fi yona ruh yaqqol seziladi. Chunki tariqat ahli, ya’ni mutasavviflar Allohni jannatga kirish uchun emas, balki o‘n sakkiz ming olamning yaratuvchisi, butun borliqning moyasi bo‘lgani uchun, jamolini ko‘rish uchun sevish lozim deb hisoblaydilar.

15Ular qiyomatda yaxshi qismatga ega bo‘lish uchun toat-ibodat qil ish pora evaziga ish bitirishga o‘xshash narsadir, chin muhabbat beg‘araz bo‘lishi, ya’ni oshiq hech narsa ta’ma qilmay, Yaratganga ko‘ngil bog‘lashi lozim deb hisoblashadi. Atoyi ning nazdida jannatga kirish uchun Allohga muhabbat qo‘ygan kimsa naqdni nasiyaga almashgan nodon kabidir. Allohning jamoli, go‘zalligi oldida jannatning chiroyi hechdir. Shu bayt ning o‘zini majoziy nuqtayi nazardan talqin qilish ham mumkin. Mumtoz shoirlarimizning mumtozligi ham shundaki, bir so‘z bilan bir necha ma’noni ifodalay olganlar. Atoyining «Hajringda, begim, oh degumdur dag‘i o‘lgum» deb boshlanadigan g‘azali ham oshiqona bo‘lib, suyuklisiga muhabbatni olamdagi hamma narsadan ortiq ko‘radigan oshiq holati ifoda etilgan. Shoir uchun ma’shuqa shunchaki qiz emas, balki imon ham.

Похожие

Atoyi 10 - sinf

Oybek lirikasi 9 -sinf

Ahmad Yassaviy hikmatlari haqida 10 - sinf

Alisher Navoiy ruboiylari haqida 10 - sinf

Hamid Olimjon she'rlari haqida 10 - sinf