Tasviriy san'atda portrеt janrida ishlangan asarlarni badiiy idrok etish - Изобразительное искусство - Образовательные программы

Tasviriy san'atda portrеt janrida ishlangan asarlarni badiiy idrok etish

Загружено в:

05.10.2019

Скачано:

0

Размер:

63342 KB

O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI XAL Q TA'LIMI VAZIRLIGI RЕSPUBLIKA TA'LIM MARKAZI TASVIRIY SAN'AT FANIDAN DARS IS H LANMA Edgar Manе. “Avtoportrеt”

Sinf 6. MAVZU: «Tasviriy san'atda portrеt janrida ishlangan asarlarni badiiy idrok etish» Dars maqsadi: O’quvchilarga portrеt janri tasviriy san'atning bir turi ekanligi haqida xaqida ma'lumot bеrish, eskiz chizish va hajmni xis etish, qalamtasvirda bajarilgan suratlardan foydalana bilish hamda hajmli kompozitsiya yaratish yaratish borasidagi bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirish. Dars vazifasi: O’quvchilarning san'at asarlariga oid estеtik didini, milliy san'atimizni va qadriyatlarimizni badiiy idrok etish qobiliyatini o’stirish. Portеt janrida inson qiyofasini tasvirlashga oid o’quvchilar bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish. Adabiy asarlar syujеti asosida portrеt ishlaganda tasviriy va mazmun mutanosibligiga erishish qobiliyatlarini rivojlantirish. Darsning jiqozlanishi: O’qituvchi uchun: kitoblar, illyustratsiyalar, fotolar, slaydlar, multimеdia, tarqatma matеriallar. O’quvchi uchun: doska, bo’r, rasm daftari, suv bo’yoq, qalamlar, oddiy daftar, suv idish, o’chirqich. Tayanch so’zlar: inson, qiyofa, rassom, ko’rinish, xaraktеr, ranglar, kiyim bosh, kasb va hakozolar. Mashqulot turi: Noan'anaviy intеrfaol usul, ko’rgazmalarni namoyish qilish, mavzuni og’zaki bayoni. Dars o’tish usuli: Suqbat, klastеr mеtodi, didaktik o’yinlar. Amaliy ish. Fanlararo aloqa: Tarix, Adabiyot, Milliy istiqlol qoyasi, Vatan tuyqusi. Dars jarayoni:  O’quvchilarning guruhlarga bo’lish, nomlash, ular bilan ishlash.  O’tilgan mavzuni musta h kamlash.  Aqliy qujum, klast е r m е todi.  Slaydlardan foydalanish.  qiziqarli o’yinlar «Xotirani musta h kamlash»  Tarqatma didaktik matеriallar bilan ishlash  Krossvord еchish  Amaliy ish 2

Darsning borishi:  Tashkiliy qism - 2 daqiqa  Didaktik o’yinlar - 10 daqiqa  Ko’rgazmalar namoyishi - 10 daqiqa  Asosiy qism - 20 daqiqa  Yakuniy qism - 3 daqiqa Tasviriy san'atning tur va janrlari xilma - xil bo’lib, bu borada portr е t janri alohida o’ringa egadir. Rassom inson qiyofasi orqali o’zi tasvirlayotgan shaxsning ichki k е chinmalarini, xis – tuyg’ularini, uning kimligini, qanday kasb egasi ekanligini chizqilar va ranglar oqali ochib b е radi. Portr е tlar ma'lum syuj е t asosida maishiy, tarixiy, afsonaviy –mifalogik yoki adabiy asar qahramoni obrazida bo’lishi mumkin. Portr е tlar shoxona, psixologik, o’ta k е skin xarakt е rli, avtoportr е t kabi turlarga bo’linadi. Portrеt dеganda nimani tushunasiz? O’quvchilar portrеt haqida o’z fikrini «Klastеr» mеtodi orqali ifodalab bеradilar. O’quvchilar doskada «Portrеt» so’zini yozadi va o’quvchilar aytgan so’zlarni navbatma – navbat uning atrofiga yozib chiqadilar. So’ng multimеdia usulida slaydlar namoyish qilinadi. PortrеtK o’ rinish Inson XaraktеrRanglar Kasb Q iyofa 3RassomKiyim bosh

 Lеonardo da Vinchi: «Djakonda», «Djеnari dе Vinchi »  Rafael: «Sikstin madonnasi»  Albrеxt Dyurеr: «Avtoportrеt»  Rеmbrand: «Avtoportrеt Saskiya bilan» Rus tasviriy sa’nati :  O.A.Kipriеnskiy: «A.S.Pushkin» portrеti  A.Kramskoy: «L.N.Tolstoy» portr е ti.  Rеpin: «Avtoportrеt», «Kuzgi gullar» Q adimiy va zamonaviy o’zbеk tasviriy san'ati:  Kamoliddin B е xzod: «Shayboniyxon», «Sulton Xusyn Mirzo»  Malik Nabi е v: «Amir T е mur», «B е runiy»  Abdulxaq Abdullaеv: «A. Xidoyatov », «Oybеk », «A.Navoiy »  R.Axmеdov: «Ona o’ylari », «Y.Tursunnazarov »  A.Ikromjonov: «Uluqbеk », «Ch. Aqmarov » Xotira mashqi: 1. qisht, ch е lak, ruboiy, raqam, portr е t, osmon, naqsh. 2. Ruchka, boks, xujayra, natyurmort, ko’chat. 3. Atirgul, qiyofa, rang tasvir, samolyot, haykal. 4. Shamol, manzara, asar, traktor, animal. Krosvord y е chish. Tasviriy san'atdan Krossvord. а. Н а т ю р м о р т т А с в и р и л л ю с Т р а ц и я к У л о л м а н з а Р а н А қ ш б. р а н Г н а т ю Р м о р т 4

А к в а р е л о Ф о р т а н И м а л х а й К а л қ А л а м г. а Н и м а л р А н г Қ а л а м г у а Ш Krassvord javoblari а . 1. Natyurmort б . 1. Rang г . 1. Animal 2. Tasvir 2. Natyurmort 2. Ran г 3. Illyustrattsiya 3. Akvarеl 3. qalam 4. Kulol 4. Ofort 4. Guash 5. Manzara 5. Animal 6. Naqsh 6. Xaykal 7. qalam O’qituvchi : Hurmatli o’quvchilar! Insonlar qiyofasini tasvirlashda tasviriy san’atning o’ziga xos qonun qoidalari bor bo’lib, biz eng avvalo ana shularni bilib olishimiz zarur. Inson tasvirini ishlashda gavdaning proportsional nisbiy tеngligidagi o’ziga xoslik. Oddiydan murakkabga qarab tasvirlash. 1. Odam boshining gavdaga nisbati 1/8. 2. Yuz tuzilishida: ko’z, quloq, og’iz, burun, proportsiyasi. 3. Katta yosh va kichik yosh odamlar gavdasidagi farqi. O’qituvchi: Aziz o’quvchilar! Ana endi biz asosiy mavzumiz bayoniga еtib kеldik. Tasviriy san'atda «Portrеt» janri azaldan rassomlarning asosiy mavzusi bo’lib kеlgan. Uyg’onish davrining mashqur rassomlari Lеonardo da Vinchi, Mikеlanjеlo, Rafael, Santilar o’z asarlarida inson ruhiyatini, uning ichki dunyosini, psixologik xaraktеrlarini ochib bеrishga harakat qilganlar. 5

Kеyinchalik Rеmbrand, A.Dyurеr kabi rassomlar o’z «Avtoportrеt»larida bu mavzuni yanada boyitdilar. XVII-XIX asrlarda yashab o’tgan rus rassomlari O.A Kiprеnskiy, A.Vеnеtsianov, A.Kramskoy, I.Rеpin va boshqalar o’z ijodlarida borliqni rеalistik ruqda ko’rsatishga, qayotnii butunlay voqеligi bo’yicha - shodligi, qamginligi, quvnoqligi kabi insonlar ichki kеchinmalarini zamonaviy talqinda ko’rsatishga harakat qildilar. Oddiy dеxqonlar, ishchi - hunarmandlar, krеpostnoy odamlar qiyofasini tasvirlash birinchi planga chiqdi. Bu esa san'atda yangi oqim «pеrеdvijniki» - «Sayyor rassomlar» guruqining tashkil topishiga sabab bo’ldi. Vasnеtsov Viktor Mixaylovich “Tsar Ivan Vasilеvich Grozno`y” Vasnеtsov Viktor Mixaylovich “Avtoportrеt” Markaziy Osiyo va O’zbеkiston rassomlari ijodida portrеt janri. Jaqonning yirik muzеylarida markaziy osiyolik musavvirlarning ko’plab durdona asarlari saqlanmoqda. Bu davrdagi miniatyuralar XIV-XV asrlarga mansubdir. Minatyurachi rassomlar tarixiy – badiiy asarlarning pеrsonajlari va sharoitlarini o’z zamonasining obrazlari orqali tasvirlar edilar. Shuning uchun xam miniatyuralar kitobning aloxida illyustrattsiyasi emas balki aloqida san'at asari sifatida qam qabul qilish mumkin. O’rta sharqning mashqur miniatyurachi rassomlaridan biri Kamoliddin Bеqzoddir (1455-1535y). Alishеr Navoiyning qomiyligida voyaga еtgan Kamoliddin Bеqzod 6

ijodida o’rta sharq xalqlarining orzu – umidlari o’z aksini topgan. Uning «Shayboniyxon», «Sulton Xusayn Mirzo», «Shaqzoda qarib Mirzo» asarlarida kishilarning psixologik xarktеri moqirona ochib bеrilgan. Umuman olganda portrеt janrida rasm ishlash bugungi kunga kеlib o’z ravnaqiga erishdi. Zamonamizning mashqur portrеtchi rassomlari A.Abdullaеv, R.Aqmеdov, M.Nabiеv, R.Choriеv, Ch.Aqmarovlar, kеyingi avlod vakillari J.Umarbеkov, B.Jalolov, A.Ikromjonov, O.qozokov, A.Aliqulovlar o’zlarining yaratgan va yaratayotgan asarlarida zamon ruqi, o’zbеk kishilarning o’zbеkona baqrikеngligi, odamoxunligi, samimiyligi rеal aks ettirilgan. Biz bu rassomlarning yaratgan asrlarini qiyosan taqlil qilib chiqsak juda ko’p yangiliklarni kashf etamiz. Avvalo yuqorida zikr etilgan rassomlarning qar biri o’z ishlash yo’nalishiga, o’z mеtodik asar yaratish uslubiga ega bo’lib o’zaro bir- birlaridan farq qiladilar. Masalan, O’zbеkiston xalq rassomlari M.Nabiеv ijodida – «Amir Tеmur», «Bеruniy», «Uluqbеk» kabi buyuk ajdodlarimizni tasviri -tarixiy janr birinchi o’rinda tursa, R.Aqmеdov ijodida – «Onalik», «Ona o’ylari», «Baqor» - oddiy o’zbеk ayoli obrazi orqali qayotiylik yoritib bеriladi. Ch.Aqmarov, G.Sadullaеv, G.Muqammеdov, A.qulomovlar esa qadimiy sharq miniatyurasini – zamonaviy rеalistik rangtasvir bilan uyqunlashtirib yangi bir yo’nalish yaratdilar. Tasviriy san'atning rangtasvir, grafika, qaykaltaroshlik kabi turlarida portrеt janrida asar yaratish bosib o’tilayotgan tarix uchun - turli zamon va davr kishilari, ularning yashash tarzi, qayotiy voqеliklardan ma'lumot bеruvchi yodgorlik bo’lib qoladi. O’qituvchi portrеt janrida o’quvchilarga ma'lumot bеrar ekan, inson qiyofasini tasvirlashda o’ziga xos tasvirlash qoidalariga e'tiborini qaratadi. Proportsiya, simmеtriya, gavda –tana, qo’l, bosh, oyoq nisbatlariga diqqatni jalb qiladi. Doskada bosh, gavdaga oid xomaki, qoralama rasmlar chizib ko’rsatilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Taqdimot va baqolash. O’tilgan mavzuni mustaqkamlash: qar bir guruq ixtiyoriy biror qiyofani tanlaydi. Tanlangan ko’rinish eskizini chizadi. Topshiriq asosida (o’quvchi do’sti, dugonasi, ukasi yoki boshqa kishilarning qiyofalaridan qam foydalanishi mumkin) eskiz tayyorlaydi. Tayyor bo’lgan ishni doskaga ilib uni tayyorlanish bosqichini gapirib bеradi. O’qituvchi bajarilgan ishlarni va guruq sardorining ta'rifi asosida guruq ishi baqolanadi va guruqlarning faolligiga o’rin bеlgilanadi. O’qituvchi guruq a'zolarini baqolashda quyidagi mеzonga asoslanishi lozim. - Ishni toza va ozoda bajarilganligi; - Tanlangan tasvir eskizni to’qri va aniq chizilganligi. Mustaqkamlash : Tеst savollari bеrish orqali o’quvchilar bilimi mustaqkamlanadi. 7

Tasviriy san’atdan testlar 1. Asosiy rangni toping а. Moshrang b.qizil s.Yashil d. Binafsha 2. Xosila rangni toping a. qizil b. Sariq s. Binafsha d.K o’ k 3. Tasviriy san'at janrini aniqlang а.Xaykaltaroshlik b. Manzara s.Kulolchilik d.Grafika 4. Tasviriy san'at janrini toping а. Portrеt b. Rangtasvir s. Графика d.Наққошлик 5. Issiq rangni toping а. Yashil b. Binafsha s. Ko’k d. Zarqaldoq 6. Samarqanddagi tarixiy obidani toping а. Minorai kalon б. Shoxizinda с. Kalta minor D.Ko’k saroy а. Ismoyil samoniy maqbarasi б . Paqlavon Maqmud maqbarasi с . Abdulqosim maqbarasi д. Shеrdor madrasasi 8. Manzarachi o’zbеk rassomini aniqlang а. N. Basharov b. D.Ro’ziboеv s. O’.Tansiqboеv D. J.Xakimov 9. Amir T е mur qaykali muallifini toping A. R. Aqmеdov b. R. Choriеv s. M. Kagarov d. I. Jabborov 10.«Pushkin» portrеtining muallifi kimq а. I. Lеvitan b. V. Muxina s. O.Kiprеnskiy D. A.Surikov 11.«Shayboniyxon» asarining muallifi kim q A. M. Nabiеv b. Ch.Axmarov s.R.Axmеdov d. K.Bеxzod 12.«Mona Liza» asari muallifi kimq а. Rеmbrand b. Lеonardo da Vinchi s. Rumbеns d. Rafaеl Santi Eng faol o’quvchilar e'lon qilinadi. Ular yaxshi so’z va qarsaklar bilan raqbatlantiriladi. Dars yakuni va uyga vazifa: Erkin mavzuda tanlangan ixtiyoriy kompozitsion portrеt ishlab kеlish topshiriladi. Dars jarayonida aktiv bo’lgan o’quvchilarni ballar bilan raqbatlantiradi. 8

Sinf 5. Mavzu: Natyumort rangtasvir kartinalarining bir qismi sifatida Topshiriq: Tabiat manzarasi fonida natyurmort ishlash Maqsad: Ta’limiy: – o’quvchilarning rasm chizish va mo’yqalam bilan ishlash malakalarini o’stirish. Natyurmortchi rassomlar va ularning asarlari bilan tanishtirish. Natyurmort janridagi asarlarni o’qib olishga o’rgatish. Tarbiyaviy: - o’quvchilarda borliqqa bo’lgan estetik munosabatlarni shakllantirish, ularda estetik va badiiy didni tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: - natyurmort janri bo’yicha o’quvchilarda bilim, ko’nikma, malakalar hosil qilish. DTS talablari: Tasviriy san’at asarlarining ifodalilik vositalarini bilish va ularni amalda qo’llay olish. Dars tipi: Yangi bilim berish (Ijodiy ish) Dars turi: Noan’anaviy. Aralash metodlar Jihozlar: A. Plastov «Yoz», I. Grabar «Yig’ishtirililmagan stol», A. Gerasimov «Yomg’irdan so’ng», O. Bakirov «Bodom guli», «Lolalar», M. Umar «Lolalar». Ch.Ahmarov “Rahima”, Ye.Romanova “Daladagi uy oynasidan”. O’qituvchi va o’quvchilar tomonidan ishlangan natyurmortlar, kompyuter kodoskop. slaydlar Material: Oq qog’oz, qalam, guash, akvarel, mo’yqalamlar. Metodlar: «Aqliy hujum», «Zanjir mashqi», «Suhbat», «Musobaqa», «Test», «Boshqotirma». Tasviriy san’at atamalari: Kompanovka, kolorit, hajm, nisbat, fazo, yorug’- soya, kartina, faktura va h.k Darsning borishi: Tashkiliy qism: O’quvchilarning darsga tayyorligini va sinf xonasining gigiyenik holatini nazorat qilish. 9

Navbatchi: Bizning 5-«D» sinfimizda 27 nafar o’quvchi bo’lib, ularning barchasi bugungi tasviriy san’at darsiga tayyor. Bizning shior: A’lo o’qish Qatorlarga nom beriladi (o’quvchilar o’zlari tanlashadi), qator sardori tayinlanadi. Masalan: 1-qatorga – «Tasviriy san’at» 2-qatorga – «Natyurmort» 3-qatorga – «Kompozitsiya» Baholash mezoni e’lon qilinadi: O’tilgan dars bo’yicha: 1. Nazariy bilim «Zanjir mashqi» - 5 ball 2. Grafik usuldagi natyurmort tahlili – 5 ball Yangi mavzu bo’yicha 3. Reproduksiyalar tahlili, savol-javob – 5 ball 4. Mavzu matnidagi bajarilgan mustaqil ish – 5 ball 5. Mustahkamlash. Test. – 5 ball Kirish (Aqliy hujum) O’qituvchi: Aziz o’quvchilar sizlar bir necha yillardan buyon O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligi to’g’risida bilimlar bilan tanishib kelyapsizlar. Xalqimiz salkam 18 yil ichida ulkan yutuqlarni qo’lga kiritdi. Qani aytinglarchi bolalar. Savol: 2009-yil qanday yil deb nomlandi? Javob: 2009-yil - «Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili» deb nomlandi. Savol: 2008-yil qanday yil deb nomlandi ? Javob: 2008-yil «Yoshlar yili» deb nomlandi. Savol: Prezidentimiz I.Karimovning «Yoshlar yili Davlat dasturi to’g’risida» gi PQ-805-sonli qarori qachon e’lon qilingan? Javob: 2008-yil 29-fevral kuni Prezidentimiz I.Karimovning «Yoshlar yili Davlat dasturi to’g’risida» gi PQ-805-sonli qarori e’lon qilindi. 10

Savol: Mamlakatimizdagi yoshlarning, siz o’quvchilarning ta’lim olishlaringiz uchun yetarli darajada g’amxo’rliklar ko’rsatilmoqda. Bularni nimalarda ko’rayapmiz. Javob: - Biz uchun muhtaram Prezidentimiz tashabbusi bilan maktabimiz yangi ta’mirdan chiqarildi. - Sinf xonalari uchun yangi mebellar, partalar berildi. - O’qiyotgan fanlarimiz uchun kerakli jihozlar berildi va hokazo O’qituvchi: Barakalla, bolalar rahmat. Savol: Bolalar, aytinglarchi, ekranda (kodoskop, kompyuter) ko’rib tuganingiz (yoki rasmda) qaysi rassom? 11

Javob: Bu rassom O’zbekiston Xalq rassomi Obidjon Bakirov. O’qituvchi: Barakalla bolalar, haqiqatda ham 2008-yil avgust oyida Andijonlik rangtasvir san’ati ustasi, iste’dodli rassom Obidjon Bakirov O’zbekiston Xalq rassomligiga sazovor bo’ldi. Savol: O’zbekistonlik hozirgi kunda ijod qilayotgan rassomlarni ham bilasizmi? Javob: Salpinkedo Yans, B. Jalolov, J. Umarbekov, A. Mirzayev Burmakin, Taldikin, A.Mamatova, O.Qozoqov, Akmal Nur, T.Qo’ziyev. Savol: Andijonlik rassomlarni-chi? N. Holiqov, U. Boltaboyev, M. Kaziyev, Sh. Teshaboyev, R.O’rozov, M. Umar (Har bir qatorga rag’bat kartochkalari beriladi). O’tilgan dasr bo’yicha. O’qituvchi: Qadrli o’quvchilar, biz bu chorak davomida «Natyurmort» janri haqida bilimlar olayapmiz. Hozir «Zanjir mashqi» orqali sizlarning nazariy bilimlaringizni sinaymiz. Marhamat. 1. «Zanjir mashqi» 1-qator. 1. Tasviriy san’at – tasvirlash, ya’ni rasm, surat, haykal ishlash ma’nosini bildiradi. 2. Tasiriy san’at 3 turga bo’linadi. Grafika, rangtasvir, haykaltaroshlik. 3. Oddiy qora qalam, rangli qalamlar, sangina, ko’mir, tush, oq-qora bo’yoqda ishlangan tasviriy san’at asarlari grafika san’ati deyiladi. 4. Bo’yoqlar va rangli ish qurollari bilan ishlangan tavsiriy san’at asarlari rangtasvir deb ataladi. 5. Tasviriy san’at janrlari: Peyzaj janri, natyurmort janri. 6. Portret janri, turmush janri. 7. Animal janri, dengiz janri. 8. Tarixiy janri 9. Jang manzaralarini tasvirlovchi janr. 10. Afsonaviy janr. 12

2-qator. 1. Natyurmort so’zi fransuzcha so’zdan olingan bo’lib, jonsiz tabiat yoki o’lik tabiat ma’nosini bildiradi. 2. Natyurmortda gullar, mevalar, qushlar, uy-ro’zg’or buyumlari, ayrim mehnat qurollari, to’kin dasturxon to’p holda tasvirlanadi. 3. Natyurmortlar mustaqil ravishda va janrli suratlarda yoki portretlarda yordamchi tasvir sifatida ifodalanishi mumkin. 4. Mavzuli suratlarda natyurmort muhim ahamiyat kasb etsa-da, lekin asosiy o’rinni yegallamaydi. Asarda rassom unga ma’lum o’rinni ajratadi, xolos. 5. Natyurmort rangtasvir asarlarining mustaqil janri sifatida keng tarqalgan. 6. Natyurmortchi rassomlar: Z. Inog’omov, R. Ahmedov, Yu.Yelizarov. 7. Z. Kovalevskaya, L. Salimjonova, M. To’xtayev 8. I. Grabar, A. Volkov, V. Favorsiy, D. Mitroxin 9. V. Kaydalov, Q. Basharov, Y. Burmakin 3-qator 1. Kompozitsiya so’zi «Komposito» so’zidan olingan bo’lib, to’qish, tuzish, bir-biriga ma’lum tartibda joylashtirish, solishtirish va birlashtirishni anglatadi. 2. Kompanovka – chizilishi lozim bo’lgan naturani, manzarani va boshqalarni qog’ozga to’g’ri chiroyli joylashtirish. 3. Qalamchizma – tezlik bilan dastlabki tassurotlarga asoslanib ishlanadigan rasm. 4. Ranglavha – tezlik bilan, dastlabki taassurotlarga asoslanib bajariladigan bo’yoq bilan ishlanadigan tasvir. 5. Shu’la (blik) – predmetning yorug’ qismidagi eng ochiq, yiltirab turgan joyi. 6. Soya – predmetning buyumning yoki naturaning o’zidagi soya ko’rinishi. 7. Refleks – yorug’lik yoki rang shulasining biror narsaga, atrofidagi narsalardan yog’dulanib tushishi va akslanishi. 8. Tushuvchi soya – predmetdan fonga yoki yerga, birorta materialga tushayotgan soya. 13

9. Fon – chizilayotgan, tasvirlanayotgan o’quv mashq ishi uchun qo’yilgan natyurmortning orqa tarafi (rag’bat kartochkalar beriladi) 2. O’tilgan dars mavzusi «Grafik usulda natyurmort ishlash» bo’yicha o’quvchilar bajargan ishlari tahlil qilinadi va ballar qo’yiladi. (rag’bat kartochkalar beriladi). Yangi mavzu: «Natyurmort – rangtasvir» kartinalarining bir qismi sifatida. Topshiriq: «Tabiat manzarasi fonida natyurmort» ishlash. Unda natyurmortning o’rni. «Bog’larda bahor» fonida «Lagandagi mevalar», «Gullar», «Lolalar» «Sabzavotlar» dan birontasini yaratish. (suhbat metodi, savol-javob, reproduksiyalar tahlili). O’qituvchi: O’quvchilar, biz sizlar bilan 4 ta dars davomida natyurmortning mustaqil janri sifatida ifodalanishini tushundik. Bu borada kerakli bilim, ko’nikma, malakalarga ega bo’ldinglar. Natyurmortlar janri suratlar yoki portretlarda yordamchi tasvir sifatida ifodalanishi mumkin. A. Gerasimovning «Yomg’irdan so’ng» manzara asari, A.Plastovning «Yoz» syujetli kartinasi, Ch. Ahmarovning «Rahima» portreti slaydlari tahlil qilinadi. (har bir qatordan o’quvchi chiqadi). A. Gerasimov “Yomg’irdan so’ng” Ch.Ahmarov 14

“Rahima” Yuqoridagi suratlarda natyurmort muhim ahamiyat kasb etsa-da, lekin asosiy o’rinni egallamaydi. Asarda rassom unga ma’lum o’rinni ajratadi, xolos. Bunda asarlarda buyumlar asarning umumiy kompozitsiyasi asosida joylashtiriladi, ularning ranglari esa suratning asosiy koloritiga bog’liq holda ishlanadi. Bunday suratlar kartina deb ataladi. Kartina tasviriy san’at asaridir. Kartinada makon, joy, kenglik, havo, manzara, ko’p odamlar ta’sirli tasvilanadi. Bu borada rassom Ro’zi Choriyevning yon daftaridan olingan shaxsiy fikrini kelitirsh mumkin. «Kartina menimcha bu simfoniya yoki bo’lmasa avji bahorda qiyg’oz gullagan olma daraxtini ko’z oldingizga keltiring. Uning gullari, yaproqlari, novdalari, po’stloqlari bilinar-bilinmas bo’lsa-da, bir-birlariga o’xshamaydi. Hidlari ham bo’lakcha. Ularni bir tup daraxt o’zida mujassam etgan. Kartinada ham shunday: obrazlar, ranglar, yorug’lik va soyalar har xil, turli-tuman bo’lishi mumkin, ammo ularni biror bir g’oya ushlab turadi bu esa rassom maqsadida aks etadi». (R.Choriyevning «Qizil atirgular» kartinasi tahlil qilinadi). R.Choriyev “Qizil atirgullar” Natyurmortga qo’yilgan buyumlarni geometrik asarlarini asoslab olgan holda har bir buyumning geometrik asosini aniq ko’rsatishga, ularning og’irligini tasvirlashga harakat qilishi lozim. Bu borada fransuz rassomi Pol Sezann o’z xatlaridan birida «Sen tabiatda silindr, shar va konusni ko’rishing kerak» degan fikrni bayon qilgan. (Pol Sezanning «Natyurmort» asari tahlil qilinadi). Ba’zan natyurmortlar asar markazini ham tashkil etish mumkin. I.Grabar «Yig’ishtirilmagan stol», Ye. Romanova «Daladagi uy oynasidan», O.Bakirov 15

“Lolalar” slaydlari namoyish qilinadi, tahlil qilinadi. (O’quvchilarga rag’bat kartochkalari beriladi). Ye.Romanova O.Bakirov “Daladagi uy oynasidan” “Lolalar” Doskaga produktiv mahsulotlar rasmlari ilib qo’yiladi. «Bahor manzarasi, ko’za, lolalar, gullar, mevalar, tarelka». Deraza tokchalariga tarelkada limon, apelsin mevalari qo’yiladi. 16

Tabaqalashtirilgan ta’lim metodining ikkinchi turi «Darajali tabaqalashtirishning» guruhli ta’lim metodi qo’llaniladi. O’quvchilar idroki va qobiliyatiga qarab, qiziqishiga qarab tabaqalashadi, lekin qatorlaridan ayrilmaydi. 1-variant. Dasturning minimum darajasi. Doskadagi produktiv mahsulotlardan foydalaniladi. 2-variant. Dasturning o’rtacha darajasi. Deraza tokchalariga qo’yilgan «Likopdagi mevalar», «Guldondagi lolalar» dan foydalaniladi. 3-variant. Dasturning yuqori darajasi. Produktiv mahsulotlardan, natyurmort qo’yilmasidan va ijodiy jarayondan foydalaniladi. O’quvchilarga chizish bosqichlari doskada chizib ko’rsatiladi va o’chirib tashlanadi. O’quvchilarning mustaqil ishlari. O’quvchilar mustaqil ravishda o’zlari tanlagan varianti bo’yicha topshiriqni bajara boshlaydilar. Ularning ishlari kuzatilib turiladi. Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarga yordam ko’rsatiladi. «Bahor» musiqasi yangrab turadi. Bu darsda mavzu bo’yicha qalamli eskiz bajariladi . 17

Dars yakunida o’quvchilar ishlari qatorma-qator namoyish qilinib tahlil qilinadi va rag’bat kartochkalari beriladi. Mustahkamlash. Har bir qator sardori o’qituvchi stolidan 1 tadan test savollari kartochkasini oladi va qatori bilan javob topshiradi. (rag’bat kartochkalari beriladi). 1. Test. Perspektiva so’zining ma’nosini toping. A. Tasvirlash B. Qisqarish S. Yasash 2. Test. Maishiy janrda natyurmortning ishtiroki «Choyga» «Choyxonachi» asarlarini qaysi rassom yaratgan? A. I.Mashkov B. R.Ahmedov S. Z.Inog’omov 3. Test Natyurmort qo’yilmasi orqa tarafi qanday nomlanadi? A. Refleks B. Tus S. Fon (rag’bar kartochkalari beriladi) Har bir qator rag’bat kartochkalari sanab chiqiladi. Qaysi qator eng ko’p to’plagan bo’lsa, o’sha qatorga «iqtidorli o’quvchilar qatori» nominatsiyasi beriladi. O’quvchilar dars davomidagi 5 ta topshiriqni «5» balldan bajarib, «25» ball to’plagan bo’lsa, o’quvchiga «5» ball qo’yiladi va ularga «Eng faol, ijodkor o’quvchi» nominatsiyasi beriladi. Uyga vazifa: «Tabiat manzarasi fonida natyurmort ishlash» xomaki rasmini chizib tugallash va bo’yashga tayyorlab kelish. Rassomlarning natyurmort asarlari reprodukisyalaridan yig’ish va ularni o’rganish, albomlarga yopishtirish . Xayr o’quvchilar! Yana ko’rishguncha salomat bo’ling! Dars yakunlanadi. 18

Sinf 6. MAVZU: «Tabiatning turli qolatdagi tasvirini ishlash» Dars maqsadi: O’quvchilarni tabiatni turli holat ko’rinishlarini idrok etish, his etish, tushunchalarini va malakalarini kеngaytirish, ularda ijodkorlik, fantazya va badiiy didni o’stirish, tasviriy malakalarini rivojlantirish, tabiatga nisbatani mеhr- muqabbatli bo’lishga, ularni asrab avaylashga o’rgatish. Dars uslubi: Savol-javob, suqbat, o’qituvchi bayoni, klastеr, guruqlarda ishlash. Dars bosqichlari: -Tashkiliy qism - 2 daqiqa -Kirish - 2 daqiqa -Guruqlarda ishlash - 20 daqiqa -O’qituvchi bayoni - 0 daqiqa -Taqlil qilish (raqbatlantirish)-9 daqiqa - Dars yakuni va uyga topshiriq-2 daqiqa Kеrakli jiqozlar: Rassomlarni tabiatning turli xolatlari (tong, quyoshningbotishi, quyoshli kun va x.k) tasvirlangan asarlaridan namunalar: O’.Tansiqboеv “Tog’ oqshomi”, “hayroqqum GYSida tong”, R.Ahmеdov “Tong Onalik”, I.Shеrbakov “Momaqaldiroq yuurmalari”, Z.Inoqomov “Choyga”, A.Mirzaеv “Rizq”. O’qituvchi tomonidan tayyorlangan manzara tasviriningplanlarga ajratilgan ko’rinishi. Darsning borishi: O’qituvchi o’quvchilar bilan salomlashib, bugungi dars uslubi va mavzusi bilan tanishtiradi. So’ngra psixologik o’yin tashkil etadi. Psixologik o’yin: “Tabiat xodisalarini ko’rsatib bеrish” o’yini. O’qituvchi o’quvchilardan bеlgilangna joyda (sinf xonasi guruhlar bilan ishlash uchun tayyorlangan bo’ladi va o’yin o’tkazish uchun joy qoldiriladi) doira bo’lib turishlarini so’raydi. O’quvchilar doira bo’lib turadilar. O’qituvchi ularni “quyosh”, “oy”, “еr”, “suv” kabi nomlarni kеtma- kеt aytishini so’raydi. O’quvchilar “quyosh”, “oy”, “еr”, “suv” guruqlarga bo’linadi. Har bir guruh bеlgilangan vaqtda gurux nomini shеr, mimika, so’z, harakatlar orqali ko’rsatib bеrilishi aytiladi. O’quvchilar gurux bo’lib bajargan ishlari taxlil qilinadi va rag’batlantiriladi. Bunday o’yinlar bolalarning kayfiyatini ko’taradi va muloqotga kirisha olish qobiliyatini oshiradi. Shundan so’ng o’qituvchi “Suhbat” usulidan foydalanib o’quvchilar bilan suqbat olib boradi. Tabiatning turli holatdagi (tong, quyoshning botishi, quyoshli kun, yomqirli kun va x.k.) ko’rinishlarini tasvirlash haqida suhbat olib boradi. Bolalar tabiatning turli holatdagi ko’rinishlarini tasvirlashda, biz rang tasvir janrlaridan manzara janrida ishlaymiz. Manzara – Tasviriy san'atda tabiatni tasvirlash manzara janri dеyiladi. Asosan tabiat aks ettirilgan suratlar manzara ko’rinishlari XVII asrda Gollandiyada yaratila boshlandi. Manzara janrida nafaqat tabiat manzarasini, balki 19

tabiatning chеksiz xilma-xilligi va yil fasllari, turli ob-xavo sharoiti, oftob yoki yoruq ta'siridagi go’zallikni, balki inson his tuyg’usi, kayfiyati haqida so’zlab bеradi. Manzara ishlashda tasvirlamoqchi bo’lgan tabiatning o’sha qismi holatini yaqqol his qilmoq zarur. Manzaraga tushayotgan yoruqlikning to’qri aks ettirilishi uni bir qadar jonlantirib, ta'sirchanligini oshiradi. Manzarada fazoni idrok qilishning bu xususiyatlari bois, u planlar dеb yuritiluvchi bo’laklarga ajratiladi. Odatda manzaraning uch plani bеlgilanadi: old plan, o’rta plan, orqa plan. Kompozitsiyaning tuzilishiga qarab bundan ko’proq yoki kamroq bo’lishi mumkin. Ranglar birinchi planda eng to’q, ikkinchi planda ochroq rangga kirib, oqish tus oladi va uchinchi planda uzoqliqlar umumiy havo rangga aylana boradi. havoning tumanli va bulutli paytlarida bu farqlar quyoshning charog’on paytiga nisbatan yanada sеzilarliroq bo’ladi. Tabiatning turli holatdagi (tong quyoshining botishi, quyoshlik kun yomqirlik kun va x.k.) tasvirlashda ranglar ko’rinishi. Yomqirlik kun – manzara ranglari soviq ranglar bilan ishlanishi aytib o’tiladi va rassomlar asarlardan namunalar ko’rsatiladi. quyoshli kun – manzara ranglari tiniq, issiq ranglardan tashkil topishi aytib o’tiladi va rassomlar asarlaridan namunalar ko’rsatiladi. Tong tasviri – manzara ranglari juda mayin, musaffo issiq – sovuq ranglar aralashgan. quyoshning botishi, oqshom tasviri – manazara ranglari sovuq ranglardan iborat bo’lib, tasvirning orqa plan ko’rinishi quyoshning botish tasviri issiq ranglar bilan aralashgan. Izoh: suhbat jarayonida o’qituvchi tayyorlab qo’ygan rеproduktsiyalar, asarlardan namunalar ko’rsatib boradi. Klod Mone “Manzara” I.K.Ayvazovskiy “Qora dengiz” 20

I.K.Ayvazovskiy “Sahrodagi karvon” Van Gog “Bug’doyzor” O’qituvchi tabiat holati ko’rinishlarini tasvirlashda izlanish usulidan foydalanib bеlgilangan vaqtda guruq nomlanishidan kеlib chiqqan holda ya'ni: “oy” guruhi – quyoshning botishi tasviri, “еr” guruhi – tong tasviri, “suv” guru h i – yom g’ irli kun tasvirini, “quyosh” guruhi – quyoshli kun tasvirini akvarеl (suv bo’yoq) da etyut ishlashini topshiradi. O’qituvchi darsni mustaqkamlash maqsadida “aqliy hujum” usulidan foydalanib savollar bеradi va o’quvchilar javoblari umumlashtiriladi. 1.Manzara janirida nimalar tasvirlanadi? 2. Manzarada nеga plan bеlgilanadi? 3. Manzara tasviri planlarda ranglarning och-to’qligi qanday joylashadi? 4. Tabiatning turli holatlari ko’rinishlarini tasvrlashda ranglarning farqlarini aytib bеring. O’quvchilar javoblari umumlashtiriladi. Guruqlar ishlari tahlil qilinadi. Guruhlarda bajarilgan etyudlarning rang ko’rinishlari tabiat holatiga nisbatan to’g’ri tanlanganligi va manzara kompanovkasi to’g’ri joylashganliklari o’quvchilar muxokamasiga qo’yiladi. Guruqlar ishlari “o’rin” bеrish orqali raqbatlantiriladi. Uyga vazifa: tabiatning turli qolat ko’rinishlaridan birini akvarеl bo’yog’ida ishlab kеlish. 21

Sinf 6. MAVZU: «Erkin mavzuda syujetli kompozitsiya ishlash» Dars maqsadi: D T S talabi: Oquvchilarning erkin mavzuga oid kompozisiya ishlashga o’rgatish, unga monand tasviriy vositalar tanlay olish malakalarini anglash. Ta’limiy maqsad: Erkin mavzuga monand tasviriy kompozitsiya yarata olish, olish, unda mavzu va tawsvir mushta rakligini ta’minlovchi elementlar qollay olish, mavzuga tasviriy talqini ijodiy izlanishlar vositasida amalgam oshira bilishni orgatish. Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga tabiatni asrash va uni ardoqlash shunchalarini berish, ma’naviy sog’lom, estetik jihatdan yetuk, go’zallikka bo’lgan qiziqish larini oshirish. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarning badiiy-estetik tarbiyasi, badiiy madaniyatini shakilantirish va rivojlantirish. Dars uslubi: Interfaol Dars jihozi : a.) ko’rgazmalar proeksion ko’rgazmalar, test savollari, didaktik materalar. b) qora qalam, o’chirg’ich, akvarel bo’yog’i va mo’yqalam. Darsning borishi . 1. Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan salomlashiladi va yakunlar so’raladi. Oquvchilar uch guruhga bo’lib olinadi va nomlanadi. 1- guruh A. Temir 2- guruh A. Navoiy 3-guruh K. Behzod Guruhlar dars davomida baholanib dars songida qol olib bolgan guruh rag’batlantiriladi. 2. O’tilgan mavzuni so’rash : Oquvchilarni shu vazifalarini qanday bajarganligini o’qituvchi ko’rib chiqib, vazifani yahshi bajarganlarini o’qituvchi rag’batlantiradi va baholaydi. 3. Yangi mavzu bayoni. O’quvchilarga yangi mavzu e’lon qilinadi. Erkin mavzuda syujetli kompozitsiya ishlash usulari o’quvchilarga tushuntirib boriladi va ishlash texnologiyalarini o’rgatish. 22

Reja 1. Syujetli kompozitsiya nima? 2. Perespeksiya haqida tushuncha berish? 3. Eskiz haqida tushuncha berish? A) Nazariy qism : Tasviriy san’at voqelikni badiiy obrozda tasvirlash yani atrofimizda bo’layotgan barcha vaqtlar jarayonini aks etiradi. Hurmatli o’quvchilar yurtimiz mustaqilikka erishganidan buyon juda katta o’zgarishlar bo’ladi va bo’lmoqda. Shahar va qishoqlar obodonlashtirilib, milliy qadireatimiz tiklanmoqda. Bu to’g’rida yurtboshimiz Islom Abdug’anivich Karimov olib borayotgan siyosat taxsimga sozovardir. Yurtimiz yashab o’tgan allomalar, buyuk ajdodlarimiz qadamjolari taminlanib, sayqalanib qanchadan-qancha binolar o’quvchilar uchun zamonaviy talabga javob beradigan maktablar , kollejlar qad ko’tarib yurtimiz ko’rkiga ko’rik qo’shmoqda. O’quvchilarini ilmli bo’lishga shon-sharaflar dunyo ishlohatlariga mos mavzuda rivojlantirish. Endi bevosita darsimoz mavzusiga qarasak, kompozitsiya so’zi “ kimnostika ” so’zidan olingan bo’lib to’g’ish, tuzish, bir-birida ma’lum tartibda joylashtirish, solishtirish va birlashtirishni anglash. Kompozitsiya tashviriy san’at sohasida muhum ahamiyatga ega bo’lib , loylashgan ob’ektni manzarani noturani, norfufni va hakazolarni ma’lum olchamlanadi qog’ozga, korfonga va boshqalarga to’g’ri, chiroyli joylashtirishdan, yani “ komponovka ” qilish. Syujetli kompozitsiya tushushda asosiy element odatda o’rtada joylashtiriladi. Qolgan yordamchi elementlar asosiy elementlar atrofiga joylashtiriladi. Agar kompozitsiyada asosiy element olib tashlangan, kompozitsiya o’z mazmunini yo’qotadi. Pablo Pikasso “Shar ustidagi qiz” Anri Matiss “Qizil baliqlar” 23

Perespeksiva- qisqarish demakdir, havo perespeksiyasi, tabiatdagi har-hil perepeksivalar, mosolon, yo’l, yo’llarning olis ufqda qisqarishni va hakazolar. Tasvirlanayotgan buyumlar, ushbu buyumning qaysi tamonidan ko’rinishidan hazar uzoqdan, yaqindan, yugoridan, pastdan, to’g’ridan yoki chokkadan chizuvchiga o’zgarib ko’rinadi. Perespeksiya qonunlarini mukammal o’zgarib olib, har qanday buyumning ko’rinish va ko’rinmas ma’nolarini to’g’ri tasvirlash mumkun. Perespektiva qonunlarning asosiy hususiyatlari shundaki, buyumlarning qanday kattalikda bo’lmasdan chizuvchidan sori va tekislikda qanday joylashganiga qarab perespeksiva qisqaradi. Syujetli mavzuda chizma tasvirining ahamiyanti katta, ya’ni suyjetli manzara chizishdan avval bir qancha kichik hajmdagi eskizlar chizib olinadi va ulardan mukammalini tanlab olinadi. Syujetli mavzuda rasm chizishda simmetriya tasvir o’lchamlariga alohida e’tibor berish kerak. Cimmetriya- tasvir o’lchamlarini ikki tamonni bir-biriga mosligini bildiradi. Eskiz deb- koz bilan chamlab chizilgan tasvirga aytiladi 1. Tasvirini qog’ozda joylashtirish ( komponovka ) 2.Qalamda xomoki ishlash 3. Tasvirini qalamida yakunlash 4. Bo’yoqlar bilan ishlov berish. IV. Mustahkamlash Test sovollari berish orqali o’quvchilar bilimi mustahkamlanadi. V. Rag’batlantirish. Dars davomida faol ishtirok etgan o’quvchilarning ballari e’lon qilinadi. VI. Uyga vazifa : Erkin mavzuda tanlangan cujetli kompozitsiyalarini chizishni yakunlab kelish. 24

Sinf 7. MAVZU: «O’zbеkistonning amaliy bеzak san'ati haqida suhbat hamda uning namunalarini badiiy idrok etish». Dars maqsadi: 1. Amaliy bеzak san'ati turlari O’zbеkistonning qaysi hududida qadimdan rivojlanganligi, O’zbеkistonning amaliy bеzak san'ati muzеyidagi eksponatlar va amaliy bеzak san'ati ustalari (mashhur ustalari) ustaxonasida ustaning ish jarayoni, ish yo’nalishini idrok etish qobiliyatlarini oshirish. 2.Amaliy bеzak san'ati ustalari ishlarini xalq kundalik turmushida qo’llanilishi xaqida tushuncha bеrish. Dars uslubi : Savol-javob, suqbat, o’qituvchi bayoni, klastеr, guruqlarda ishlash. Dars bosqichlari: -Tashkiliy qism - 2 daqiqa -Kirish - 2 daqiqa -Guruqlarda ishlash - 20 daqiqa - O’qituvchi bayoni - 0 daqiqa -Taqlil qilish (rag’batlantirish)-9 daqiqa -Dars yakuni va uyga topshiriq-2 daqiqa Kеrakli jiqozlar: Amaliy bеzak san'ati turlaridan namunalar, O’zbеkiston amaliy bеzak san'ati muzеyidagi eksponatlar rеproduktsiyalari, amaliy bеzak san'ati ustalari (mashqur ustalari) ustaxonasida ustaning ish jarayoni, ish yo’nalishini ko’rsatib bеrilgan foto suratlar, amaliy bеzak san'ati ustalari ishlarining xalq kundalik turmushida qo’llanilishi tasvirlari tushirilgan foto suratlar. Dars ning borishi: O’zbеkiston amaliy bеzak san'atiga ta'rif. Amaliy san'at - eng ommaviy, eng xalqchil, eng qayotiy ijod ifodasi. Insodagi go’zallikka bo’lgan tabiiy kеng intilish go’zallik qonunlari asosida yaratilgan bunyodkorlikning yaqqol namunasidir. Amaliy san'at asarlari va buyumlari insonning moddiy muqitning nafislashtirishga, estеtik boyitishga hizmat qiladi. Ibtidoiy qayot davrida odamzotning madaniyatga bo’lgan ilk qadami amaliy san'atdan boshlangan dеsak xato bo’lmaydi. qadimiyatning har qadamida turmush, ro’zg’or taqozosi bilan turli buyumlar yaratilgan. Bu buyumlar foydalanishga qulay va bеjirim qilib tayyorlanishiga harakat qilingan. Mеqnat qurollari, idish va buyumlar shaklu-shamoyili bilan har jihatdan qulay va bеjirim bo’lgan, qolavеrsa ularga naqsh, tasvir tushirilib, o’yib bеzatilgan. Asrlar mobaynida shu tarzda xalq ijodi sifatida shakllana borib, amaliy san'at tarahiy topgan. Bobokolonlarimiz qayot yo’lini, go’zallikka bo’lgan intilishlarini o’tmishdan saqlanib qolgan ana shunday moddiy madaniyat yodgorliklari orqali o’rganib boramiz. Amaliy san'at qadimdan mavjud bo’lgan xalq ijodining muhim sohalaridan biridir. Uning tarixi badiiy hunarmandchilik, badiiy san'at, rassomlar va qalq ustalari faoliyati bilan bog’liq. O’zbеk xalq amaliy san'atining tarixiy ildizlari juda qadimgi, baquvvat, asriy tajribalari sеrunum va sеrjilo, har jihatdan qayratga munosib. 25

Madaniy mеrosimiz – maqobatli mе'moriy obidalar, noyob zеb-ziynatlar, hilma- hil ro’zg'or anjomlari xozirda xalq mulki sifatida atroflicha o’rganilib, ko’pchilikka ma'lum va manzur bo’lmoqda. Buxoro va Samarqand mе'moriy yodgorliklari, zardo’zi buyumlari, Marg’ilon atlasi, Shahrisabz kulollik buyumlari, Xiva gilamlari va boshqa amaliy san'atning turlari yillar davomida taraqqiy etganligidan dalolat bеradi. Izoh: Amaliy san'atga ta'rif bеrilayotganda Buxoro va Samarqand mе'moriy yodgorliklari, zardo’zi buyumlari, Marg’ilon atlasi, Shahrisabz buyumlari, Xiva gilamlari, Chust do’ppilari va boshqa amaliy san'atning turi namunalari va foto tasvir ko’rinishlari ko’rsatib boriladi. Amaliy bеzak san'ati turlari: a) Mе'morlik – Samarqand, Buxoro, Xiva va O’zbеkistonning boshqa shaharlarida ham qadimdan rivojlangan. b) Ganchkorlik – Samarqand, Buxoro, Xiva va O’zbеkistonning boshqa shaqarlaridagi mе'morlik obidalari bеzatilgan. v) Naqqoshlik – Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkеnt, Farg’ona va O’zbеkistonning boshqa shaharlaridagi mе'morlik obidalari bеzatilgan. g) Yoqoch o’ymakorligi – Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkеnt, Farg’ona va O’zbеkistonning boshqa shaqarlaridagi mе'morlik obidalari bеzatilgan. d) Sangtaroshlik – Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkеnt, Farg’ona va O’zbеkistonning boshqa shaqarlaridagi mе'morlik obidalari bеzatilgan marmardan buyumlar yasalgan. е) Kulolchilik – Shahrisabz, Rishton va O’zbеkistonning boshqa shaharlarida rivojlangan. yo) Kandakorlik – Xiva, qo’qon, Buxoro, Samarqand va O’zbеkistonning boshqa shaqarlarida rivojlangan. j) Zardo’zlik – Buxoro, Samarqand va O’zbеkistonning boshqa shaharlarida rivojlangan. z) Zargarlik – Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkеnt, Farqona va O’zbеkistonning boshqa shaharlarida qadimdan rivojlangan. i) Pichoqchilik – Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkеnt, Farg’ona, Chust, qorasuv pichoqlari qadimdan rivojlangan. y) Kashtachilik – Urgut palaklari, qashqadaryo, Surxondaryo so’zanalari qadimdan mashqur bo’lgan. k) Gilamchilik – Andijon, Xiva, qarshi, Urgut, Nurota va boshqa joylarda gilam to’qishning turli usullari qadimdan rivojlangan. l) Misgarlik – Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkеnt, Farqona va O’zbеkistonning boshqa shaqarlarida qadimdan rivojlangan. m) Savatchilik - Farqona, Buxoro va O’zbеkistonning boshqa shaharlarida to’qilgan savat turlari qadimdan rivojlangan. н) Tеmirchilik – Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkеnt, Farqona va O’zbеkistonning boshqa shaqarlarida qadimdan rivojlangan. O’zbеkiston amaliy san'at muzеyidagi eksponatlari foto, surat va rеproduktsiyalar ko’rsatib boriladi va ular haqida tushuncha bеriladi. 26

qar bir amaliy san'at bеzagi turlariga bittadan eksponat foto tasvirdan foydalanib ularga ta'rif bеriladi. Amaliy bеzak san'ati ustalari (mashqur ustalari) ustaxonasida ustaning ish jarayoni tasvirlangan foto lavqalar ko’rsatiladi va ish yo’nalishi tushintirib boriladi. Masalan: Kulolning ish jarayoni; Ustaxonasining ko’rinishi va ustaning asar ustida ish olib borish bosqichlari tushirilgan fotolar ko’rsatiladi va tushuncha bеriladi. Amaliy bеzak san'ati ustalari ishlarining xalq kundalik turmushida qo’llanilishi va ularning savdo-sotiq ishlari foto tasvirlari ko’rsatiladi va tushincha bеriladi. a) Mе'morlik – Koshinli uylar, machitlar, jamoat binolari ko’rinishlari va ta'rifi. b) Ganchkorlik – Ganch o’yib ishlangan ayvonlar. v) Naqqoshlik – Naqsh bilan bеzatilgan dеvorlar, xonadon ko’rinishlari. g) Yoqoch o’ymakorligi – Yog’ochdan o’yib ishlangan eshiklar, ustunlar, xontaxta va kursilar. d) Sangtaroshlik – Marmardan o’yib yasalgan buyumlar va marmarga o’yib ishlangan naqshlar bilan bеzatilgan mе'moriy obidalar. е) Kulolchilik – Sopol idishlar; Ko’za, choynak, piyola, kosa, laganlarning kundalik qayotda ishlatilishi. yo) Kandakorlik, Misgarlik – Mis idishlar, eshik va darvoza, zanjir, zulfin va tutqichlarga o’yib naqsh tushirilgan ko’rinishlar. j) Zardo’zlik – Kеyimlarning milliy libosi; Zardo’zi xalat, nimcha, kovush kiygan qolati. z) Zargarlik – Zеb – ziynat va taqinchoqlar taqqan kеlinning ko’rinishi. i) Pichoqchilik – Turli xil pichoqlarning ishlatilish jarayoni. y) Kashtachilik – Kashta, so’zana, palaklar bilan bеzatilgan xona. k) Gilamchilik – Turli xil gilamlarni xonadonlarda to’shalgan, osib qo’yilgan ko’rinishlari va to’qish jarayoni ko’rsatilgan foto surat. l) Misgarlik – misdan ishlangan turli idishlar va misga o’yib ishlangan tasvir va naqshlar. m) Savatchilik – Nonlar tеrib qo’yilgan, mеvalar solingan, gullarni dastalab bеzatilgan savatlar ko’rinishlari. n) Tеmirchilik – Bino tomlari, tarnovlarda ishlatiladigan, tеmirdan yasalgan bеzaklar ko’rinishlari. Amaliy bеzak san'ati buyumlarining bozor rastalaridagi savdolari ko’rinishlari tasviri. 27

Masalan: Zardo’zlik – Milliy kiyimlar; To’nlar, xalatlar, do’ppilar, kovushlarning rastalardagi va savdo–sotiq jarayonidagi ko’rinishlari. Kulolchilik, Kandakorlik, Misgarlik, Pichoqchilik – idishlarning savdo-sotiq jarayoni. Gilamchilik, Kashtachilik – rastalarda ilingan holatlari va savdo jarayonlari tasviri. Amaliy bеzak san'atiga ixtisoslashgan maktablar, bolalar ijodiy uylaridagi to’garaklar ish jarayoni va o’quvchilar ish ustidagi ko’rinishlaridan lavhalar, namunalar va foto tasvirlar ko’rsatib o’tiladi va tushincha bеrib boriladi. O’qituvchi: “Aqliy hujum” usulidan foydalanib o’quvchilarga Amaliy bеzak san'atiga oid savollar bеradi. Savollar aytib o’tilgan Amaliy bеzak san'ati turlari va ularning xalq kundalik turmushida foydalanilishi, ustalar tomonidan yasash usullari daqida tuziladi. O’quvchilarning javoblari umumlashtiriladi va taqlil qilinadi. Savollarga to’liq javob bеrgan o’quvchilar rag’batlantiriladi va baholanadi. Uyga vazifa: har bir o’quvchiga Amaliy bеzak turlari, Amaliy bеzak san'ati turlari rеproduktsisi bеriladi va uning mazmunini yozma ravishda ijodiy talqin etib kеlish topshiriladi. Eslatma: O’qituvchi ushbu darsda qo’llagan foto tasvir rеproduktsiyalarni albom tarzida Amaliy bеzak san'ati turlarini kеtma-kеt jamlagan bo’lsa yanada maqsadga muvofiq bo’ladi. 28

Sinf 7. MAVZU: O’ZBEKISTONNING QADIMIY VA O’RTA ASRLAR ME’MORIY YODGORLIKLARI HAQIDA SUHBAT Dars soatining taqsimlanishi Guruhlarga bo’lish 3 daqiqa Fikr – almashuv, bahs – munozara 15 daqiqa Guruh savollarining javobi 18 daqiqa Darsni yakunlash, muhokama, baholsh 5 daqiqa Uyga vazifa berish 2 daqiqa Guruhlar bilan ishlash metodi Dars maqsadi: Guruhlar bilan ishlash metodi orqali o’quvchilarni hayotga tayyorlash, ularni jamiyat uchun kerakli, har tomonlama barkamol shaxs sifatida shakllanishni ta’minlash. 29

O’quvchi guruhlarda ishlaganda, darsda faol ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo’lishga, bir-biridan o’rganishda ko’maklashishda yordam beradi. Ta’limiy- O’quvchilarni O’zbekiston hududidagi eng-qadimgi san’at asarlari bilan tanishtirish. Tasviriy san’at va me’morchilik asarlarini o’qishga o’rgatish. Tarbiyaviy- Bolalarda milliy g’ururni shakllantirishga ko’maklashish, ularni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. Rivojlantiruvchi- O’quvchilarda nazariy va amaliy ko’nikma hosil qilish. Me’morlik san’atining tarixi, uning o’ziga xos xususiyatlari, tasviriy usul va vositalari haqida ma’lumotga ega bo’lish. DTS talablari: O’zbekistonning mashhur me’morchilik asarlarini bilish. Dars tipi: Yangi bilimlar berish. Dars turi: Noan’aviy. Aralash metodlar. Jihozlar: Qo’yqirilgan qal’a, Fayoztepa, Tuproqqal’a, Bolaliktepa, Varaxsha, Ayrtom, Dalvarzintepa, Afrosiyob fotoreproduksiyalari. Samarqand, Buxoro, Xiva me’morligi reproduksiyalari; texnik vosita- kodoskop; slaydlar; bukletlar. Metodlar: Aqliy hujum, mustaqil o’qish, suhbat, savol-javob, musobaqa. Me’morlik san’ati atamalari : Ansambl, maqbara, minora, peshtoq, rabot, Suls yozuvi, xonaqoh, gumbaz. Guruhlarga bo’lish: O’quvchilarni 6 kishidan jamlab 6 ta guruhga bo’lib olinadi. Guruhlarga bo’lish metodikasi: O’quvchilarga me’morchilik san’ati atamalaridan 6 tasini birin-ketin aytishlarini iltimos qilinadi. Natijada o’quvchilar guruhlarga ajratib olinadi. Minora – 1- guruh Peshtoq – 2- guruh Rabot – 3 – guruh 30

Xonaqoh – 4 – guruh Gumbaz – 5 – guruh Ansaml – 6 – guruh O’quvchilarni guruhlarga bo’lib olingandan so’ng guruhlar quyidagi topshiriqlarni oladi. Birinchidan guruh sardori saylab olinadi, sardorning vazifasi guruh ishini faollashtiradi, aytilgan to’gri javoblarni yozadi. Guruhlarga mavzu matni berilmay turib, mavzu asosida savollar yozilgan o’quv plakati ilib qo’yiladi: Aqliy hujum: 1. O’z qishlog’ingiz, shahringiz, tumaningiz, viloyatingiz hududidan topilgan qaysi me’morlik yodgorliklarini bilasiz ? 2. Qo’yqirilganqal’a, Fayoztepa, Tuproqqal’a, Varaxsha, Ayrtom, Dalvarzintepa, Afrosiyob kabi mashhur qazilmalar qaysi shahar, tumanlarda joylashgan ? 3. Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Toshkent va Qo’qon shaharlaridagi qanday qadimiy me’moriy obidalarni bilasiz ? O’qituvchi: “Aziz o’quvchilar sizlar tarix, adabiyot darslarida me’morlik san’ati haqida ozmuncha bilimga egasiz. Shu bilimlaringizni ishga solgan holda yuqorida keltirilgan savollarga javob berib ko’ringchi …. Qani qaysi guruh ko’proq bilarkin. Marhamat.” Guruhlar faoliyati aniqlanadi. (Rag’bat kartochkalari beriladi.) Guruhlar faoliyati aniqlangandan keyin doskaga me’morlik san’ati atamalari yozilgan ko’rgazmali o’quv plakati ilib qo’yiladi: Me’morchilik san’atiga oid atamalar: Ansambl (Fransuzcha) – bir butunlikni, kompozitsion yahlitlikni tashkil etuvchi tarkibiy mutanosiblik. Tasviriy san’at, musiqa, me’morchilikda ko’proq qo’llaniladi. Misol uchun, Samarqanddagi Registon ansambli. Minora – Sharq me’morchiligida keng qo’llanilgan baland inshoot. Misol uchun, Buxorodagi Minora Kalon, Xivadagi Kalta minor.(Arabcha). Peshtoq – binoning old qismi. Odatda u serhasham qilib bezatilgan bo’ladi. Misol uchun Samarqanddagi Sherdor madrasasining peshtoqi. (Forscha) 31

Rabot (arabcha) – qadimiy me’morchilikda keng qo’llanilgan me’moriy inshoot, qo’rg’on, ularda soqchilar turadigan joy. Qadimiy tasviriy manbalarda rabotlarning turli ko’rinishlarini uchratish mumkin. Suls yozuvi – arab yozuvida mavjud bo’lgan yetti yozuv turning biri. Qadimiy sharqona binolarning peshtoqlariga, minora va devorlariga Qur’ondan parchalar, Hadislar yozishda qo’llanilgan. Xonaqoh – masjidning ko’pchilik bo’lib namoz o’qishga mo’ljallab qurilgan katta xonasi. Xonaqoh qishloq masjidlari, karvonsaroylarda ham bo’ladi. Eshonning so’filar bilan zikr tushadigan xonasi ham xonaqoh deyiladi. Maqbara (arabcha) – qabr ustiga qurilgan me’morial bino – mavzoley. Musulmon dinida dastlab qabr ustiga biror tosh qo’yish, imorat qurish umuman man etilgan. Lekin IX asrdan boshlab maqbara qurish odatga kira boshladi. Keyingi asrlarda, asosan, podshohlar, ulug’ ruhoniylar qabri ustiga hashamatli maqbaralar qurildi. Buxorodagi Somoniylar, Marvdagi Sulton Sanjar, Samarqanddagi Amir ATemur maqbarasi va Shohizinda ansambllari ana shunday mavzoleylarning ajoyib namunalaridandir. Har bir guruhning iqtidorli rassom o’quvchisi guruhiga berilgan atamaning ma’nosini tushunadi va ko’rgazmali qurollardan foydalangan holda yoki hayolan guruh nomiga rasm ishlashni boshlaydi. O’quvchilarga mavzu bo’yicha qisqa mazmunli yo’llanma ko’rsatma matni beriladi hamda oldindan tayyorlangan tarqatma savollar guruhlarga tarqatiladi. Tarqatma savollar guruhga (guruhlarga) tarqatilgandan so’ng har bir guruhga berilgan savollar yuzasidan fikr-almashuv hamda bahs-munoza orqali javoblar tayyorlana boshlanadi. 1- “Minora” guruhiga berilgan savollar: 1 . Me’morlik qanday san’at ? 2. Me’morlik san’atining juda qadim zamonlardagi va Neolit davridagi rivojlanishini aytib bering. 3. O’zbekiston me’morchiligi antic va ilk feodolizm davrida. 32

4. O’zbekiston hududida olib borilgan arxeologik qazilmalarni izlab topishda qaysi arxeolog va san’atshunos olimlar samarali mehnat qildilar ? (Qazilmalar nomini ayting.) Mavzu matni Me’morlik- insonning har kungi hayotidan ajralmas san’atdir. Me’morlik ham san’atning boshqa turlari singari davlat tarixi, madaniy-ma’naviy mavqeini o’zida aks ettiradi, xalqning turmush tarzi, estetik qarashlarini hajmi shakllarda namoyon etadi. Shuning uchun bu san’at haqli ravishda tarixiy voqealarning solnomasi, davr oynasi sifatida e’tirof etiladi. O’zbekistonda juda qadim zamonlardan boshlab odamlar g’orlarda yashash bilan birga yer ustiga ham turarjoylar qura boshlaganlar. Loy va turli shakldagi xom g’ishtdan foydalanib uylar qurishgan, bino devorlari, pollarni suvashgan va rang berib xonalarni bezashgan. Neolit (mil.avv.6- 4 minginchi yillar) davri so’ngiga kelib O’zbekiston yerlarida qo’rg’ontepalar qurilishi zaminida shahar va shahar-davlatlari rivojlanib bordi. Shu shahar-davlatlarda me’morlik majmualari yaratildi. O’zbekiston me’morligining antik va ilk feodalizm davrlari ham me’moriy obidalarga boy bo’lgan. Bu davrda yangi me’moriy g’oyalar paydo bo’ldi, yirik me’moriy majmualari, mavzuli rassomlik kompozitsiyalari, mahobatli haykaltaroshlik asarlari yaratildi. Feodallarning qasr-qo’rg’onlari, boy zodagonlarning shahar va shahar tashqarisidagi qasrlari vujudga keldi, yangilandi. Bu davr me’morligining o’ziga xos tomonlari qo’rg’on-qasrlar-ko’shklar qurulishida sezilarli bo’ldi. Bu qorg’on-qasrlar avvalgi badiiy-madaniy markazlardan bir muncha chekkada bo’lib, asosan dehqon-feodallarning turar joyi sifatida paydo bo’ldi. Bu qo’rg’onlar mustahkam devorlar bilan o’ralgan. Shu qo’rg’on-qasrlar atrofida keyinchalik turarjoylar, bozorlarpaydo bo’la borgan. Vaqt o’tishi bilan ana shu yerlar ham qalin devorlar bilan aylantirib o’rab olina boshlagan. O’zbekiston hududida olib borilgan arxeologik qazilmalar natijasida Varaxsha, Afrosiyob, Halchayon, Tuproqqal’a, Bolaliktepa, Aytrom, Dalvarzintepa, Qo’yqirilgan qal’a kabi qazilmalar topilgan. Qazilmalarda yuksak badiiy saviyada yaratilgan ko’plab me’morchilik obidalari, devoriy rasm, haykaltaroshlik asarlari, 33

amaliy san’at buyumlari borligi aniqlangan. Bu noyob qazilmalarni izlab topishda L.I.Rampel, G.A.Pugachenkova, Y.A.Bulatov, B.P.Denike, M.Ye.Masson, B.A.Nilsen, V.A.Shishkin, A.Asqarov, Ya.G’ulomov, S.P. Tolstoy kabi arxeolog va san’atshunos olimlar samarali mehnat qildilar. 2. “Peshtoq” guruhiga berilgan savollar: 1. Qo’yqirilgan qal’a va Fayoztepa nechanchi asrga oid yorgorlik va ular qayerlarda joylashgan ? 2. Qal’a va Fayoztepa binolari qanday ko’rinishga ega ? 3. Ularda qanday tasviriy san’at asarlari mavjud bo’lgan ? 4. Tuproqqal’a haqida ham ma’lumot bering. Mavzu matni Qo’yqirilgan qal’a miloddan avval III-IV asrlarga oid yodgorlik. U O’zbekistonning To’rtko’l shahridan 22 km uzoqlikda joylashgan. Unda shohlar zali, askarlar zali, g’alaba zallari ham bo’lgan. Bino ikki qavatli bo’lib, diametri 44,4 m balandligi 9,5 m ni tashkil etadi. Devorga loy olingan joy suv bilan to’lgazilib qandakga aylantirilgan. Devor orasidan o’q o’tadigan tuyniklar bor. Bino ichida 8 ta gumbazli xona bo’lib, undan devoriy rasmlar, idish-tovoq, tobut, haykalchalar, devoriy naqshlar topilgan. Bular orasida arfa chalayotgan ayol va qo’sh baraban chalayotgan erkak kishi, shuningdek, qisiq ko’zli, qulog’iga sirg’a taqqan, gulli ko’ylak kiygan ayol rasmlari e’tiborga loyiqdir. Devoriy rasmlarda ko’plab ayollar tasviri uchraydi. Erkaklar tasviri ham mavjud. Saroy zallarida devoriy rasmlar bilan bir qatorda ganchdan tayyorlangan relyeflar, haykallar ishlangan va ular ustidan ranglar berilgan. G’alaba zalidagi bir 34

relyefda shoh va uning atrofida ayonlar aks etgan, boshqa xonadagi relyeflarda esa kiyik, anor, shuningdek uzum daraxtlari tasvirlangan. Bu qadimgi san’atkorlarning yuksak mahoratlaridan darak beradi. Fayoztepa – eramizning I – III asrlariga oid budda ibodatxonalari majmuasi bo’lib, Termiz shahridan 15 km narida, 1968 – 76 yillarda topilgan. Fayoztepa devorlari paxsa va xom g’ishtdan qurilgan. U uch qismdan – markaziy qism, ibodatxona va xo’jalik binolaridan tashkil topgan. Ibodatxonadan balandligi 3 mli erkak va ayol, shuningdek, muqaddas daraxt tagida o’tirgan odam va uning yonidagi ikki rohib tasvirlangan haykallar topilgan. Fayoztepa Eron qo’shinlari, keyinchalik arab istilolari natijasida butunlay vayron bo’lib, qum ostida qolib ketgan. Tuproqqal’a – miloddan avval I asr va milodning VI asrlariga oid qadimgi shahar qal’a xarobasi. U hozirgi Qoraqalpog’istonning Beruniy tumani hududida bo’lib, u 1938 – 1950 yillarda topilgan. Buning asosini saroy, unga tutash Ark tashkil etadi. Ark maydoni 40x40 m balandligi 25 m bo’lgan. Saroyda 8 ta zal bo’lib, ular bo’rtma naqsh, relyefli haykallar, devoriy rasmlar bilan bezatilgan Devoriy rasmlar ganchli sovuq ustiga mineral bo’yoqlar bilan ishlangan. Tasvirlarda oq, qora, ko’k, zangori, pushti, qizil, sariq, och va to’q yashil, jigarrang, binafsha ranglardan foydalanilgan. «Qizil xona» deb nomlangan xonada daryo manzarasi, hayvon, qush, baliqlar tasvirlangan. 3 – “Rabot” guruhiga berilgan savollar: 1 . Bolaliktepa va Varaxsha qal’alari nechanchi asrga oid yodgorlik va ular qayerlarda joylashgan ? 2. Ularning binolari qanday ko’rinishga ega ? 3. Ularda qanday tasviriy san’at asarlari mavjud bo’lgan ? 4. Qadimiy shahar Aytrom haqida nimalarni bilasiz ? 35

Mavzu matni Bolaliktepa – Termiz shahridan 30 km shimolda joylashgan qo’rg’on qal’a. Qal’a 1953 – 55 yillarda topilgan bo’lib, u V – VI asrlarda yaratilgan deb tahmin qilinadi. Qal’a ichida 10 ta xona bo’lgan. Bu qal’adan sopol, shisha, musiqa, asboblarining siniqlari, chilim kabilarning bo’laklari topilgan. Xona devorlari devoriy rasmlar bilan bezatilgan. Bu rasmlar mehmondorchilik va ov mavzusida bo’lib, loysuvoq ustiga yelimli bo’yoqlar bilan ishlangan. Bu kompozitsiya va uning ranglari rassomning katta mahoratidan dalolat beradi. Odam tasvirlarida mahsi, chopon, belbog’, zirak kabilar ham aks etgan. Varaxsha – Buxora shahridan 40 km g’arbda joylshgan qal’a xarobasi, hozirda bu joy cho’lga aylangan. Bu yerda miloddan ming yil avval odamlar yashagan va u yerda tasviriy san’at yaxshi rivoj topgan. Varaxshadagi eng katta bino 9 ga ni egallagan va balandligi 10 m ni tashkil etgan. U binoda hukmdorlar saroyi va ibodatxona, askarxona, aslahonalar bo’lib ulardan biri qizil xona hisoblangan. Rangtasvirda ov manzarasi aks ettirilgan bo’lib, unda ko’proq qizg’ish-kulrang, sariq ranglar ishlatilgan. Rasmda soyalar aks etmagan. Rangtasvirning ayrim namunalari Sankt – Peterburgdagi Ermitajda saqlanadi. Yer ostidan yuksak badiiy saviyada ishlangan haykallar ham topilgan. 36

Ayrtom – Termizdan 18 km ., Amudaryo qirg’og’ida joylshgan qadimiy shahar bo’lib, 1932-yilda topilgan. Qazish ishlari jarayonida turli haykal va frizlar topilgan. Ulardan arfa, qo’shnay, ud, nog’ora chalayotgan sozandalar, qo’llarida gulchambar, meva va idishlar ko’targan ayollar va erkaklar tasvirlangan. Bu frizlar ishlanish uslubi va kompozitsiyasi jihatidan Shimoliy Hindiston haykaltaroshligiga juda o’xshab ketadi. Bu I – II asrlarda budda dinini O’rta Osiyoga kirib kelishi va tarqalishi bilan bo’glanadi. Ular o’zining badiiyligi jihatidan nihoyatda yuqori. 1938 – yilda Ayrtomdan I – II asrlarga oid budda dini ibodatxonasi ham topilgan. U yerda maxsus hujralar, buddahaykali bo’lgan. Yuqorida qayd qilingan frizlar shu ibodatxonalarni bezagan bo’lishi ehtimoldan holi emas. 4 – “Xonaqoh” guruhiga berilgan savollar: 1. Dalvarzintepa qayerda joylashgan va nechanchi yilda topilgan bo’lib, nechanchi asrga oid yodgorlik ? 2. Dalvarzintepada qanday buyumlar va tasviriy san’at asarlari topilgan ? 3. Afrosiyob qayerda joylashgan va nechanchi asrga oid yodgorlik bo’lib, binolari ko’rinishi qanday bo’lgan ? 4. Qanday tasviriy san’at asarlari topilgan ? Mavzu matni Dalvarzintepa – Andijon viloyatining Dalvarzin qishlog’ining chekka qismida joylashgan turar joy xarobasi hisoblanib, u 1952 – yilda topilgan. U davrimizning II asriga to’gri keladi. Yer osti qazilganda u yerdan bronza quyish ustaxonasi, tosh yotqizilgan ko’chalar, g’alla omborxonalari, turli uy jihozlari, sopol buyumlar topilgan. Dalvarzintepada qadimda qishloq xo’jaligi, metal bilan ishlash, tasviriy va amaliy san’at rivojlangan. Yer ostidan naqshli idishlar va odam haykallari ham topilgan. Ganchdan ishlangan ayol kallasi eramizning II asrida yaratilgan deb tahmin qilinadi. Afrosiyob – Samarqand shahri yonbag’ridagi xaroba bo’lib, u miloddan avval VI – V asrlarda mavjud bo’lgan. Afrosiyobni qazish ishlari XX asr boshlarida boshlanib, hozirda ham davom ettirilmoqda. Qazilma ishlari natijasida qal’a ichida saroy borligi aniqlanib, uning qadimiy ko’rinishi rekonstruksiya qilingan. Bu binoda 37

bir necha xonalar bo’lib, ulardan biri mehmonxona ekanligi aniqlandi. Mehmonxonaning to’rt tomoniga turli devoriy rasmlar ishlangan. U rasmlardan birida bir erkak va bir ayol suhbatlashib o’tirgani aks etgan. Umuman, mehmonxonaning devorlarida to’y safari, daryoda cho’milish, elchilarni qabul qilish marosimi, ov kabilar aks ettirilgan. To’y safari aks etgan rasmda oq rangdagi filda malika saman ot mingan kuyov aks etgan. Malikani kuzatib ketayotgan kanizaklar ham tasvirlangan. Rasmdagi ayol qizil rangdagi ko’ylak, och kulrang ro’mol, sariq lozim, qora etik, qo’lida bilaguzukda mohirona tasvirlangan. Bu rasmda saroy xodimlaridan ikkitasi tuyalarga minib kuzatib kelayotganliklari ifodalangan. Ulardan biri chol, ikkinchisi undan yoshroq kishi. Ikkovlari ham serbezak kiyimda tasvirlangan. Ularning bellarida kichik hanjar va qilich osilgan, qo’llarida hassa. Bu ularni saroy amaldorlari ekanligidan dalolat beradi. Ularning orqasida oq rangli parrandalar ergashib kelmoqda. Bulardan tashqari oq kiyikli kichik kishi ham tasvirlangan. Ulardan biri qora rangli otni yuganidan tortib kelmoqda, ikkinchisi orqaroqda qushlar yonida tasvirlangan. Bu rasmlar orqali bir necha ming yillar burun ajdodlarimiz mohir san’atkor bo’lib, yuksak badiiy asarlar yaratganliklariga ishonch hosil qilamiz. 5 – “Gumbaz” guruhiga berilgan savollar: 1. Rivojlangan feodalizm davrida O’zbekiston me’morligi. 2. Rabot, masjid, mehrob, minbar, minora, madrasa, xonaqoh, gumbaz, maqbara kabi atamalarni me’morlik san’atiga kirib kelishi. 3. Bu davrda qurilishda xom g’isht va paxsadan tashqari yana nimalardan foydalanildi. 4. Samoniylar maqbarasi haqida ma’lumot bering. 38

O’zbekiston me’morlik san’atining yangi bosqichi rivojlangan feodalizm davriga to’g’ri keladi. Shu davrda O’zbekiston jahonga ajoyib olimlarni berdi. Me’morlikda yangi tipdagi binolar, ijodiy g’oyalar yuzaga keldi. Shahar hayoti rabotga ko’chdi. Shu yerda gavjum bozorlar paydo bo’ldi. Savdo qatorlari yaqinida esa hunarmandlar jamoalari shakllana bordi. Shaharda va undan tashqarida jamoat va turarjoylar ko’plab qurildi. Bu qurulishlarda asta islom dini bilan bog’liq me’morlik shahar qiyofasini belgilashda muhim o’rin egallay boshladi. Masjid qurilishi boshqa dinlar bilan bog’liq diniy binolar qurilishiga chek qo’yaboshladi. Shu davrda masjid tiplari yuzaga kelib, juma masjid va guzar masjidi hamda shahardan chekkada namozgohlar barpo etildi. Masjid ichida qibla tomonda mehrob yonida minbar qurilgan. Namozgohga chiqish uchun minora ishlanishi ham shu davr mahsulidir. O’quv dargohlari – madrasalar qurilishi ham jonlana boshladi. Xonaqohlar alohida masjid – madrasalarda ularning yaqinida qurilgan. Shunday xonaqohlar Samarqand, Buxoroda ko’plab uchraydi. Savdo chorrahalarida Chorsu savdo gumbazlari, shahar darvozalari oldida karvonsaroylar hamda shahar va undan tashqarida maqbaralar qurilishi shu davr me’morligining o’ziga xos yangi yo’nalishlari mahsuli edi. Ayniqsa, maqbaralar qurilishida bezak san’ati yutuqlari o’z ifodasini topdi. Qurilishda xom g’isht, paxsadan tashqari pishiq g’isht va alebastr qorishmalaridan foydalanish ham muhim bo’ldi. Uchli toqilar ham me’morlik san’ati o’zgarishlarini belgiladi. Minora qurilishi ham odat tusiga kirib kela boshladi. Samoniylar maqbarasi haqli ravishda jahon me’morlik san’atining nodir yodgorligi hisoblanib, dastlab o’zining sodda va tuzulishining aniqligi nisbatlarining nihoyatda mutanosibligi va me’moriy shakl devorining nihoyatda nafis holda bir – biri bilan uyg’unlashib ketganligi bilan ajralib turadi. Maqbara asosi kvadrat bo’lib (7,20 x 7,20) to’rt tomonida arkli eshik mavjud. Maqbara tashqi tomondan tepaga bir oz torayib boruvchi kub va uning ustiga o’rnatilgan yarim aylana shaklidagi qozonni eslatadi. Binoning tashqi devor yuzasi pishiq g’ishtni turli holda taxlanishi hisobiga badiiylashtirilgan. G’ishtning goh yon, 39

goh burchagi bilan qo’yilishi yuzaga yorug’ – soya o’yinini oshirib, uni xushmanzarali bo’lishini ta’minlagan. Bu yorug’lik – soya o’yini esa kurash nurining o’zgarishi bilan turlanib boradi va binoga har safar qaytarilmas joziba beradi. Binoning kubsimon va uning ustiga o’rnatilgan gumbaz bir – biri bilan uzviy va mustakam bog’langan. Ularning uyg’unligi va mustahkam turishi binoga alohida musiqaviy ohang kiritgandek bo’ladi. Bir oz mungli ko’ringandek bino abad uyqudagilar uchun nihoyatda sokin va mungli sukut saqlayotgandek tuyuladi. 6 – “Ansambl” guruhiga berilgan savollar: 1. Temur va Temuriylar davrida me’morchilik. Shohizinda me’moriy majmuasi. 2. Registon me’moriy majmuasi 3. Shayboniylar davrida Buxoro me’morligi. 4. Xiva me’morligi. Temur va Temuriylar davrida me’morlik san’ati nihoyatda rivojlandi. Bu davrda me’morlikda birinchi bor vujudga kelgan yirik va murakkab me’morlik majmualari muhim o’rinni egallaydi. Me’morchilik yodgorliklarini rangli koshinlar bilan boyishi katta badiiy – estetik ahamiyat kasb etadi. Albatta, rangli bezak O’rta Osiyo me’morligida avval ham bo’lgan lekin XIV asrga kelib bino ichki va ayniqsa tashqi pardozida bu uslub alohida o’rinni egallay boshladi. Sirli sopol taxtachalardan ishlangan rangli koshinlar XIV asr oxiridan keng tarqaldi. Temur nafaqat o’z ona shahri Kesh va poytaxti Samarqandda, balki o’z tasarrufidagi yerlarda ham hashamatli binolar qurdirdi. 40

Shohizinda me’morlik majmuasi Afsonaviy Afrosiyob yonbag’riga XI – XII asrlarda mavjud maqbaralar o’rniga qurilgan. Bu yer musulmonlarga qadar ham muqaddas sajdagoh joyi bo’lgan. Afsonalarga ko’ra bu yerda avliyo Qusam ibn Abbos maqbarasi bo’lib, go’yo u shu yerda tirilib yer ostiga kirib ketgan va oxiratgacha o’sha yerda yashashga qaror qilgan. «Shohizinda» - «tirik shoh» nomi shu yerdan olingan. Hozirgi Shohizinda majmuasi ko’rinishi XIV – XV asrlarning birinchi yarmida shakllangan. U 1434 – 1435 yillarda Ulug’bek tomonidan qurdirilgan peshtoq bilan boshlanadi. Ulug’bek rasadxonasi uch qavatli bo’lib ichki qismi rasmlar bilan bezatilgan. Unda tabiat manzaralari keng o’rinni egallagan. Go’ri Amir maqbarasi (1404 – 1405) sodda me’morlik shakllardan – sakkiz qirrali asos, silindrik baraban va qirrali ko’k moviy gumbazdan tashkil topgan. Binoning ichki qismi ham juda serjilva. Uning ichki devorlari marmar bilan pardozlangan. O’yma va rangli, shuningdek, oltin suvi yuritilgan naqshlar bilan ichki qismiga alohida fayz bergan. Shayboniylar davrida Imonqulixon xizmatida bo’lgan Yalangto’sh nomli amaldor Samarqanddagi katta qurulishlarga homiylik qildi. Uning mablag’i hisobiga Registon maydoni to’liq shakllandi. U avval qurilgan Ulug’bek madrasasi (1417 – 1420) qarshisiga mahobatli Sherdor va uning yoniga Tillaqori madrasalarini qurdirdi. (Tillaqori m 1646 – 1660, Sherdor m. 1619 – 1936). Sherdor madrasasi 41

peshtoqida real tasvir (yo’lbars, quyosh, odam qiyofasi), boshqa obidalarda islimiy va girih usulidagi naqshlar, suls uslubida bitilgan yozuvlar aks ettirilgan. Shayboniylar davrida Buxoro Markaziy Osiyoning yirik shaharlaridan biriga aylandi. Shaharda Temuriylar davrida qurilgan binolarga o’xshash hashamatli binolar qad ko’tardi. Peshtoqlari bir – biriga qaratib qurilgan qo’sh madrasalar qurildi. Buxorodagi markaziy ansambllardan Katta Kalon Jom’e masjidi va Mir Arab madrasasi ham shu uslubda barpo etildi. XIV asrda Buxoro yaqinida Chor – Bakr majmuasi barpo etildi. Buxorodagi Kalon masjidi minorasi (balandligi 60 m, O’rta Osiyodagi eng baland minora) g’ishtning badiiy imkoniyatlari bino tashqi bezagini belgilashda muhim ro’l o’ynagan. Aslida g’isht minora yuzasi naqshini tashkil etuvchi birdan – bir element bo’lib qolgan. Ularning taxlanishi va turish holati hisobiga yuza o’ziga xos ko’rinish va latofat kashf etgan. XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Xivaning mashhur yodgorliklari o’zining tugallangan ko’rinishiga ega bo’ladi. Darvozalar, karvonsaroylar va madrasalar hisobiga shahar ko’rki ochiladi. Pahlavon Mahmud maqbarasi, Tosh hovli kabi yodgorliklari bugungi kunda bezakdorligi hamda go’zalligi bilan kishilarni hayratga soladi. Islomxo’ja minorasi shaharning ajoyib me’morchilik yodgorligi hisoblanadi. Fikr – almashuv hamda bahs – munozara uchun ajratilgan vaqt payoniga yetgan har bir guruh yetakchisi navbatma – navbat berilgan tarqatma savollar yuzasidan so’zga chiqadi. Boshqa guruhlar tomonidan berilgan qo’shimcha savollarga ham javob beradi. Darsni yakunlash: Vazifalari qaysi guruh a’zolari qanday yoritib bera olganliklari muhokama qilinadi, baholanadi. 1. O’quvchilar bilimini sinash 5 ball 2. Yangi mavzuni o’zlashtirganligi 5 ball 3. Guruh nomiga rasm ishlash 5 ball 42

Uyga vazifa: Me’morchilik tarixiga oid materiallar, me’moriy obidalarning fotoreproduksiyalarini yig’ish. Interfaol usulining “Zanjir” mashqiga tayyorgarlik ko’rib kelish. 43

Похожие

Sharq me'morchiligi

Chizmada rezbali birikmalarni tasvirlash.

Rasm va chizmalarga oid amaliy dars