Eukariot hujayra. Sitoplazma - Ботаника - Образовательные программы

Eukariot hujayra. Sitoplazma

Загружено в:

01.10.2019

Скачано:

0

Размер:

1163.5 KB

Mavzu: Eukariot hujayra. Sitoplazma Darsning texnologik xaritasi Maqsad va vazifalar Eukariot hujayra va sitoplazma haqida ma’lumot berish, o`quvchilarda axloqiy – ekelogik tarbiya berish mavzusiga oid bilim, ko`nikma va malaka hosil qilish, kasbga yo`naltirish O`quv – tarbiya jarayonining mazmun mohiyati Eukariot hujayra va sitoplazma organoidlarining tuzilishi mazmun mohiyatini tushuntirish orqali bolalarga biologik bilimlar hosil qilish, axloqiy, ekologik tarbiyani shakllantirish Dars jarayonini amalga oshirish usullari, texnologiyasi Metod: “Sinf bilan ishlash”, “Og`zaki bayon qilish”, suhbat Usul: savol – javoblar Shakl: ma’ruza, jamoada ishlash Vosita: 9-sinf “Biologiya” darsligi, savollar, rasmlar, elektron darslik, komp’yuter Nazorat: og`zaki, o`z-o`zini nazorat qilish. Baholash: rag`batlantirish, balli sistema asosida Kutilayotgan natijalar O`qituvchi: “Eukariot hujayra va sitoplazma” mavzusini yoritishda qisqa vaqt ichida o`zlashtirishga erishadi. O`quvchilar faolligini oshiradi. O`quvchilarning darsga, fanga qiziqishi ortadi. Bir qancha o`quvchilarni baholaydi. Maqsadga erishadi. O`quvchi: yangi bilimlarni egallaydi. Yakka tartibda ishlash ko`nikmasi ortadi, nutqi rivojlanadi – ravonlashadi, o`z-o`zini nazorat qilishni o`rganadi. Kelgusi rejalar O`qituvchi: o`quvchilarni biologiya faniga qiziqtirish yo`llarini, mavzuning hayotga fan, tibbiyot bilan bog`lanishini boyitish. O`quvchi: Eukariot hujayra va sitoplazma haqida tasavvur qiladi, qo`shimcha adabiyotlar bilan ishlaydi, o`z fikrini ravon bayon qila oladi, mustaqil fikrlaydi. Darsning maqsadi: Eukariot hujayra va sitoplazma organoidlarining tuzilishi haqida umumiy tushunchalar berish . a) tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarda ahloqiy sifatlarni shakllantirish. b) ta`limiy maqsad: Eukariot hujayraning tuzilishi haqidagi umumiy ma’lumot, hujayraning eng muhim tarkibiy qismlarining tuzilishi va vazifalari to’g’risida tushuncha berish.

v) rivojlantiruvchi maqsad: o’quvchilarda shaхsiy, psiхologik-gigiyenik хususiyatlarini shakillantirish. Dars jarayonida qo’llaniluvchi metodlar: an`anaviy va interfaol metodlar, modellashtirish. Dars jihozlari: mikroskop, o’simlik, hayvon va inson organizmi hujayralarining mikropreparatlari, o’quv fil mlari, jadvallar. Dars turi: munozara Darsning uslubi: Muammoli ta’lim elementlarini o’z ichiga olgan noan’anaviy dars; № Darsning taqsimlanishi Vaqti 1 Tashkiliy qism 5 min 2 O`tgan darsni takrorlash va o`quvchilarni baholash 10 min 3 Yangi mavzu bayoni 20 min 4 Darsni mustahkamlash 7 min 5 Uyga vazifa 3 min Darsning b ог ishi: 1. Tashkiliy qism (5 min) O'quvchilar bilan salomlashish, navbatchilikni yo`lga qo'yib, davomatni aniqlash, sinf xonasining gigiyenik holatini nazorat qilish. Manaviyat daqiqasi: O'quvchilarning bugungi kunda mamlakatimizda va dunyoda ro'y berayotgan muhim voqealar, yilning, oyning va haftaning muhim sanalari, prezidentimizning “Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch” asari haqida suhbat. 2. O`tgan darsni takrorlash va o`quvchilarni baholash (10 min) O'quvchilarni jurnaldagi tartib raqamlari asosida uch guruhga bo'lib, o`quvchilarga test tarqatmalari, qo`shimcha savol va masalalar beraman. Shu asosida guruhlarning javoblari rag`bat va jarima kartochkalari bilan belgilab boriladi va g`olib guruh aniqlanadi. Ayrim o’quvchilarga tezkor testlar taqatadi.

Og’zaki savollar bilan murojat etib o’quvchining hikoyasi asosida javoblar olinib baholanadi. Savollar quyidagicha bo’lishi mumkin: 1. Prokariot hujayraning tuzilish hususiyatlari haqida nimalarni bilasiz? 2. Prokariotlarning keng tarqalishi va tez ko’payishining sabablarini tushuntirib bering? 3. Prokariot hujayralarning ko’payish jarayonini tushuntirib bering? 4. Prokariot hujayralarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyatini ayting. O`tgan mavzu mustahkamlanib, xulosalangach yangi mavzu bayoniga o'tiladi. 3. Yangi mavzu b ауо ni (20 min) Reja: 1. Eukariot hujayra haqida tushunchalar berish. 2. Sitoplazmaning tuzilishini o`rganish. 3. Sitoplazma organoidlarining tuzilishi. 4. Tashqi sitoplazmatik membrana. O’qituvchi mashg’ulot mavzusini e’lon qiladi hamda guruhlarga muayyan topshiriqlarni b е radi. Ma’lum vaqt b е lgilanib, munozara jarayoni tashkil etiladi. “Ven diagrammasi” Sinf taxtasiga quyidagi tartibda uchta doira chiziladi: Guruhlarga quyidagi topshiriqlar beriladi: 1-guruh o’simlik va hayvon hujayrasi tuzilishidagi o’xshash va farqli jihatlarni taqqoslaydilar. O’simlik hujayrasigagina xos bo’lgan organoidlar diagrammaning 1-qismiga, hayvon hujayrasigagina xos bo’lgan organoidlar diagrammaning 2-qismiga va har ikkala organizmda uchraydigan organoidlar 1- va 2-diagrammalarning kesishmasidan hosil bo’lgan qismiga yoziladi. 2-guruh hayvon va odam hujayrasining tuzilishini taqqoslaydi va diagrammaning 1-qismga hayvon hujayrasigagina xos bo’lgan organoidlar, 2-qismga odam hujayrasigagina xos bo’lgan organoidlar, har ikkala organizm hujayrasiga xos bo’lgan organoidlar esa 1- va 2-qismlar kesishmasiga yoziladi.

3-guruh odam va o’simlik hujayralari o’rtasidagi o’xshash va farqli jihatlarni topishga harakat qiladilar. Ular odam hujayrasigagina xos bo’lgan organoidlarni diagrammaning 1-qismiga, o’simlik hujayrasigagina xos bo’lgan organoidlarni diagrammaning 2-qismiga, har ikki organizmga xos bo’lgan organoidlarni esa 1- va 2-qismlar kesishgan joyiga yozadilar. 4-guruh a`zolari har uchchala doira kesishmasidan hosil bo’lgan markaziy qismga o’simlik, hayvon va odam organizmi hujayrasiga xos bo’lgan organoidlarni yozadilar. Guruhlar tomonidan vazifa bajarilib bo’lingach, liderlar tanlanadi. Liderlar o’quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirib, yozuv taxtasida aks ettirilgan diagrammani to’ldiradilar. Eukariot hujayralarda qo'shqavat qobiq bilan o'ralgan yadro, murakkab tuzilishga ega bo'lgan «quvvat stansiya»lari — mitoxondriyalar; o'simliklarda bulardan tashqari yana xloroplastlar bo'ladi. Boshqacha qilib aytganda «Yadroli» organizmlarning barcha hujayralari yuksak tuzilishga ega bo'lib, kislorod bilan nafas olishga moslashgan va shuning uchun ko'p miqdorda energiya ishlab chiqarishi mumkin. Turli-tuman organizmlarning eukariot hujayralari o'zining tuzilishi jihat-dan murakkabligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Hujayralar bajaradigan vazifalariga qarab turli-tuman shaklga ega bo'ladi: yumaloq (tuxum va yog' hujayralari), yulduzsimon (biriktiruvchi to'qima hujayralari), o'simtasimon (nerv hujayralari), amyobasimon ya'ni, shaklini o'zgartiruvchi (leykotsitlar va ayrim biriktiruvchi to'qima hujayralari).

Hujayralar turiicha katta-kichiklikka ega. Ko'p hollarda ular juda kichik bo'lib 10 — 100 mkm ga teng. Biroq juda katta hujayralar ham mavjud. Masa-lan, tarvuz hujayralarini oddiy ko'z bilan kuzatish mumkin. Eng katta hu-jayralarga qushlarning tuxumi misol bo'ladi. Hujayralar katta-kichikligiga qarab turli og'iriikka ega. Masalan, tuyaqush tuxumining og'irligi 100 g dan 1,5 kg gacha boradi. Qizil qon tanachalari (eritrotsitlar)ning og'iriigi esa 10 -9 g (ya'ni, 0, 000 000 001 g) ga teng. Turli-tuman organizmlarning eukariot hujayralari o'zining tuzilishi jihat-dan murakkabligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Ularga sodda hayvonlar (soxtaoyoqlilar, xipchinlilar, infuzoriyalar), zamburug'lar, yuksak o'simlik va hayvonlar kiradi. Eukariot hujayralar prokariotlarning murakkablashishi tufayli paydo bo'lgan deb taxmin qilinadi. Har bir hujayra 3 ta tarkibiy qismdan: tashqi sitoplazmatik membrana, sitoplazma va yadrodan iborat. Sitoplazma. Sitoplazmada bir qator tuzilmalar (organoid va organellalar) bo'lib, ularning har biri o'ziga xos xususiyatga ega va malum vazifani bajarishga ixtisoslashgan. Ko'pchilik organoidlar barcha hujayralar tarkibida uchraydi (mi- toxondriya, hujayra markazi, Golji majmuasi, ribosoma, endoplazmatik to'r, lizosoma), boshqalari esa faqat malum turdagi hujayralarda mavjud (miofi-brilla, ki prikcha va boshqalar) . Sitoplazmada turli xil moddalar ham to'planadi. Ular kiritmalar deb ata-ladi. Bular sitoplazmaning (ba'zan yadroning) doimiy bo'lmagan

tuzilishi hisoblanib, organiodlardan farqli ravishda hujayraning hayot faoliyati jarayo-nida goh paydo bo'lib, goh yo'q bo'lib turadi. Qattiq holda uchraydigan kiritmalar granulalar, suyuq holdagisi esa vakuolalar deb ataladi. Moddalar al - mashinuvi natijasida hujayrada yana bir qator mahsulotlar: sekretsiya qiluvchi hujayralarda oqsil granulalari, pigmentlar yoki zaxira ozuqa moddalar — gliko-gen donachalari, yog' tomchilari uchraydi. Hujayra membranali tuzilishga asoslangan. Bunga ko'ra hujayra bir xil tuzilishga ega membranalardan tashkil topgan. Bu membranalar ikki qavat lipidlardan iborat, ularning ichki va tashqi tomonidan oqsil molekulalari har xil chuqurlikka botib kirgan. Tashqi sitoplazmatik membrana barcha hujayralarda uchraydi. U hujayra si- toplazmasini tashqi muhitdan ajratib turadi. Tirik hujayraning yuza qismi to'xtovsiz harakatda, unda qavariq va botiqlar paydo bo'ladi, to'lqinsimon tebranma hara-kat vujudga keladi, doimo u orqali makromolekulalar ko'chirilib turadi. Sitoplazmatik membrana yuksak pishiqlikka va elastiklikka ega bo'lib, ozgina shikastlangan vaqtlarda ham o'zining bir butunligini oson va tez tiklay oladi. Biroq sitoplazmatik membrana bir tekis chiziqdan iborat emas: u juda ko'p sonli mayda-mayda teshikchalar (g'ovaklar) bilan ta'minlangan. Ular orqali hujayraning ichki qismiga fermentlar yordamida ionlar va kichik molekulali mod - dalar o'tishi mumkin. Shu bilan birga bunday moddalar hujayra ichkarisiga to'g'- ridan-to'g'ri membrana orqali ham o'ta oladi, bu passiv diffuziya emas, balki faol tanlab o'tkazish jarayoni bo'lib, energiyaning sarflanishini talab qiladi.

Sitoplazmatik membrana orqali ayrim moddalar osonlik bilan o'tib ketsa, boshqalari umuman o'tmaydi. Masalan, K + ionlarining hujayra ichidagi miq-dori, uning tashqarisiga nisbatan ko'p bo'ladi. Na + ionlari aksincha hujayra tashqarisida ko'p. Hujayra membranasining tanlab o'tkazish xususiyati yarim o'tkazuvchanlik deb ataladi. Yuqorida qayd qilingan ikki yo'ldan tashqari, kimyo viy birikmalar va qattiq zarrachalar hujayraning ichki qismiga pinotsitoz va fagotsitoz yo'li bilan ham o'tadi. Hujayra membranasida botiq joy hosil bo'lib, uning ikki uchi hujayralararo suyuqlikni (pinotsitoz) yoki qattiq moddalarni (fagotsitoz) asta-sekin qamrab olib, bir- biri bilan tutashadi. Sitoplazmatik membrananing yana bir vazifasi ko'p hujayrali organizmlar to'qimasida hujayralar o'rtasidagi aloqani ta'minlashdir. Bu birinchidan, juda ko'p burmalar va o'simtalar hosil qilish va ikkinchidan, hujayralar tomoni dan hujayralararo bo'shliqni to'ldiruvchi juda zich biriktiruvchi moddalarni ajratish bilan amalga oshiriladi. O'simlik hujayrasi ham xuddi hayvon hujayrasi singari sitoplazmatik mem- brana bilan o'ralgan bo'ladi. Biroq bundan tashqari hayvonlar hujayrasida uchramaydigan sellulozadan iborat qalin hujayra qobig'iga ham ega. Hujayra qobig'ida maxsus teshikchalar bo'lib, qo'shni hujayralarning endoplazmatik to'rlari bir biri bilan tutashgan bo'ladi. Zamburug'laming hujayralari ham xuddi o'simlik hujayralari kabi hujayra qobig'i bilan o'ralgan. Ammo ular selluloza emas, balki xitinsimon modda-lardan iborat. II. Bilimlarni mustahkamlash.

1.Eukariot hujayraning asosiy tarkibiy hususiyatlarini hamda hujayraga moddalarning kirish mexanizmi, sitoplazmatik membrananing vazifalari to’risidagi suhat asosida mavzu mustahkamlanadi. 2. “Rasmlarni joylashtir” metodi yordamida eukariot hujayra topografiyasi organiladi va tahlil qilinadi. Bu metod alohida-alohida rasmlardan iborat hujayra qismlari yahlit bir holatga keltirish orqali amalga oshiriladi. Dars davomida faol ishtirok etgan guruhga va o’quvchilarga to’g’ri javoblar uchun rag’bat kartochkalari berib boriladi. Shu asosida ular baholanadilar va baholar hamda faol guruh nomi e’lon qilinadi. Uyga vazifa. : Darslikdagi mavzuga oid savol va topshiriqlarni bajarish hamda “Endoplazmatik to`r, ribasoma, golji majmuasi, lizasoma, mitaxondriya, hujayra markazi” mavzusiga tayyorgarlik ko`rish.

Похожие

Hujayraning qismlari

Hujayraning xilma xilligi

Ko’payish xillari

Hashorotlar olami 2-SINF TABIATSHUNOSLIK

Sabzavotlarning ahamiyati