Yusuf Xos Hojibning Qo'tadg'u bilig asari dars ishlanma

Загружено в:

01.10.2019

Скачано:

0

Размер:

1631 KB

Скачать

XALQ TA’LIMI MUASSASALARI FAOLIYATINI METODIK TA’MINLASH VA TASHKIL ETISH QARSHI SHAHAR BO ’ LIMI 12- UMUMIY O ’ RTA TA ’ LIM MAKTABINING ONA TILI VA ADABIYOT O ’ QITUVCHISI IBOTOVA NARGIZANING 8- SINFLAR UCHUN Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”dostoni mavsusidagi DARS ISHLANMASI

Qarshi - 2015 Kirish Ta’lim sifatini yuksaltirishtirishda o’quvchilar bilimidagi bo’shliqlarni muntazam to’ldirib borish,o’qituvchi-pedagoglarni kasbiy mahorati va faoliyatiga ijodiy yondashuvni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Bilimlar bellashuvida, olib borilgan monitoring natijalari tahlili asosida bo’shliqlar aniqlanganda Yusuf Xos Hojibning“Qutadg’u bilig”dostoni bo’yicha o’quvchilar bilimida bo’shliqlar aniqlandi. Ma’lumki,“Qutadg’u bilig” XI asrdagi Markaziy Osiyo va Sharqiy Turkistondagi turkiy xalqlar va qabilalar tilining yodgorligidir.U turkiy tildagi yozma adabiyot hali u qadar boy tajribaga ega bo’lmagan bir davrda vujudga kelgan.Shoir fors-tojik tilida ijod etish an’anasi izidan bormaydi,balki katta jur’at bilan o’z ona tilida yirik badiiy asar yaratishga kirishdi va uni muvaffaqiyat bilan tugatdi.U xalq og’zaki ijodi va yozma adabiyotning tajriba va an’analaridan foydalandi,xalq og’zaki ijodining maqol va hikmatli so’z kabi injulari bilan o’z asarini boyitdi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”asari bilan o’zbek,uyg’ur va boshqa turkiy xalqlarning mumtoz adabiyotda aruz vazni chuqur ildiz ota boshladi va yozma poezaning yetakchi vazni bo’lib qoldi. Yusuf Xos Hojibning o’zi to’g’risida hozircha “Qutadg’u bilig”dan boshqa biror tarixiy manbada ma’lumot yo’q. “Qutadg’u biligda tilga olingam mavzularning qamrovi juda keng.Ammo unda bitta bosh nuqta borki,u butun asarda asosiy ip bo’lib o’tgan. Bu inson ma” naviyati masalasidir. Darslikda berilgan 31-bobning tub mohiyatidagi masala-bugun uchun ham juda dolzarb. Hozird a zamonda boshqaruv ilmi, rahbarga qo’yiladigan talablar mukammal bir ilm darajasiga ko’tarilgan. Bu masalalar o’zbek adabiyotida bundan X asrlar ilgari shu darajada tahlil etilgaining o’zi ham jahon tamadduniga xalqimiz nechog’li buyuk hissa qo’shganini yana bir bor isbotlab turibdi. O’quvchilar bilimida aniqlangan bo’shliqlarni to’ldirish va Yusuf X os Hojibning “Qutadg’u bilig” dostoni mavzusi bo’yicha bo’shliqlar ustida ishlas h yuzasidan maqsadli va yo’naltirilgan dars ishlanmasi sifatida tavsiya etiladi. Taqrizchi : Qarshi shahar XTBMTTEBning metodisti H . Amirqulova

Darsning texnologik xaritasi t/r Dars bosqichlari Dars mazmuni 1 Darsning maqsadi Ta’limiy: o’quvchilarni turkiy tilda birinchi yozilgan didaktik asar bilan tanishtrish, dostonning yozilish tarixini o’rganish Tarbiyaviy: o’quvchilarda ilm-ma’rifatga muhabbat, insoniy fazilatlar va ajdodlar ruhiga hurmat ona tiliga ehtirom, o’zaro hurmat, insoniy fazilatlar tuyg’ularini singdirish Rivojlantiruvchi: mustaqil, erkin, jodiy fikrlashni rivojlantirish 2 Darsni tashkil etish texnologiyasi Metod: seminar Aqliy hujum: aqliy hujum, Sinkveyn, Insert jadvali, ”Tafakkur cho’qqisi” Vosita: kompyuter, proektor Usul: og’zaki va ko’rgazmali Baholash: 5 balli tizim asosida 3 Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti Tashkiliy qism - 3 daqiqa Kirish qismi – 12 daqiqa Yangi mavzu bayoni – 15 daqiqa Yangi mavzuni mustahkamlash – 10 daqiqa O’quvchilarni baholash – 3 daqiqa Uyga vazifa berish - 2 daqiqa

Mavzu: Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” dostoni Darsning maqsadi : - o ’ quvchilarni turkiy tilda birinchi yozilgan didaktik asar bilan tanishtrish , dostonning yozilish tarixini o ’ rganish - O ’ quvchilarda ilm - ma ’ rifatga muhabbat , insoniy fazilatlar va ajdodlar ruhiga hurmat ona tiliga ehtirom , o ’ zaro hurmat , insoniy fazilatlar tuyg ’ ularini singdirish - mustaqil , erkin , jodiy fikrlashni rivojlantirish Dars metodi : seminar Dars usuli : aqliy hujum , FSMU , Sinkveyn , Insert jadvali , ” Tafakkur cho ’ qqisi ” Dars jihozi : Yusuf Xos Hojib”Qutadg’u bilig” dostoni, Prezidentimizning 2014 yil 15 maydagi “O’rta asrlar sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi,uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati”ma’ruzasi,Abu ali Ibn Sino “Tib qonunlari”, ”Mahmud Qoshqariy” Devonu lug’atit turk”, ”Temur tuzuklari”, referatlar, bukletlar. Vosita: kompyuter, proektor Dars shiori: Bilimni buyuk bil,uquvni chuqur, Bu ikkisi birla kishi ulg’ayur. Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’qituvchi darsni E.Vohidovning “O’zbegim”qasidasi bilan boshlaydi. O’zbekiston Respublikasi Pzezidentining 2014 -yil Samarqand shahridagi “O’rta asrlar sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi,uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” Xalqaro konferensiyadagi ma’ruzasi haqida ma’lumot beriladi”…Tadqiqotchi olimlarning fikricha,Sharq xususan,Markaziy Osiyo mintaqasi IX-XII va XIV-XV asrlarda bamisoli Po’rtanadek otilib chiqqan ikki qudratli ilmiy –madaniy yuksalishning manbai hisoblanib, jahonning boshqa mintaqalaridagi Renessans jarayonlariga ijobiy

ta’sir ko’rsatgan Sharq Uyg’onish davri-Sharq Renessansi sifatida dunyo ilmiy jamoatchiligi tomonidan haqli ravishda tan olingan”. (I.Karimov). Pzezidentimiz Markaziy Osiyoda yashab ijod etgan 23ta allomalarimiz haqida fikr bildirib,shulardan 8tasining ijod faoliyatiga to’xtalib o’tdi.Konferensiyada dunyoning 40dan ortiq davlatidan olimlar qatnashdi. Xitoy xalqida shunday maqol bor: ” Menga gapirsang esdan chiqaraman, ko’rsatsang eslab qolishim mumkin,o’zimga ishlash imkoniyatini ber, shunda batamom meniki bo’lib qoladi” Dars seminar darsi bo ’ lganligi uchun avvaldan tayyorgarlik ko ’ rish uchun mavzular o ’ quvchilarga taqsimlab berilgan . Al-Xorazmiy, Mirzo Ulug’bek,Ibn Sino,Mahmud Qoshg’ariy, Avesto, Forobiy, Al-Buxoriy, Alisher Navoiy kabi buyk ajdodlarimizning jahon sivilisatsiyasiga qanchalik hissa qo’shganligini o’quvchilar aytib o’tishadi. 1-o’quvchi:”Al-Xorazmiy algebra faniga asos soldi, ilmiy ma’lumot va traktatkarni bayon etishning aniq qoidalarini ishlab chiqdi, u astronomiya, geografiya va iqlim nazariyasi bo’yicha ko’plab ilmiy asarlar muallifidir. Sharq olimlari orasida uning nomi va asarlari “algoritm” va “algebra” kabi zamonaviy ilmiy atamalarda abadiylashtirildi”. 2-o’quvchi: ”Ahmad Farg’oniyning amaliy yutuqlaridan biri uning O’rta asrlardagi asosiy astronomik asbob-usturlob mazariyasini ishlab chiqqani va shuningdek, Nil daryosida “nilomer”degan, ko’p asrlar davomida suv sathini o’lchaydigan asosiy vosita sifatida xizmat qilib kelgan mashhur inshootni yaratgani bo’ldi…”. 3-o’quvchi: ”Ulug’ qomusiy alloma Abu Rayhon Beruniyning ilmiy dahosi bilan yaratilgan mislsiz kashfiyotlarga to’liq baho berishning o‘zi qiyin. Beruniyning 150dan ziyod ilmiy ishlaridan bizgacha faqat 31 tasi yetib kelganiga qaramasdan,alloma qo’lyozmalarining qo’limizdagi ana shu to’liq bo’lmagan namunalari ham uning naqadar serqirra meros qoldirganidan dalolat beradi…”. 4-o’quvchi: ”…Abu Ali Ibn Sinoning hayoti va faoliyati avlodlarda alohida g’urur va ehtirom tuyg’ularini uyg’otadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini 16 yoshida boshlagan bu ulug’ zot o’z umri davomida 450dan ortiq asar yaratdi. ”Tib qonunlari deb atalgan bebaho asar Yevropada XV asrda chop etilgan dastlabki kitoblardan biri bo’lgan va Yevropaning yetakchi universitetlarida 500 yil davomida tibbiyot ilmi ayni shu asar asosida o’qitilib kelingan”. 5-o’quvchi: ”Mirzo Ulug’bekning XV asrda tuzgan astronomiya jadvalida 1018 ta yulduzning holati va joylashuvi bayon qilingan bo’lib asar astronomik o’lchovlar bo’yicha 16 asr davomida yaratilgan birinchi yangi katalog edi…” 6-o’quvchi: Abu Abdulloh Rudakiy, Firdavsiy,Nizomiy Ganjaviy, Sa’diy, Hofiz Sheroziy, Jomiy, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ko’plab buyuk faylasuflar, shoir va ma’rifatparvarlarning ijodiy merosida donishmandlik va

borliq olamni gumanistik anglashning juda ulkan, bitmas-tuganmas xazinasi saqlanib kelmoqda. 7-o’quvchi: ”Dunyo tarixida birinchi turkiy tillar lug’ati bo’lmish “Devoni lug’atit-turk” kitobi muallifi Mahmud Koshg’ariy bo’lib, u o’z asarida yuksak mahorat bilan to’plashga erishgan so’z boyligining tom ma’nodagi oltin zarralarini –turkiy maqol va she’rlarni ham keltirib o’tgan. Koshg’ariy turkiy xalqlarning tili, madaniyati, etnografiyasi va folklorining birinchi tadqiqotchisi hisoblanadi”. 8-o’quvchi: “Arab tili grammatilasining asoschisi sifatida tan olngan buyuk tilshunos, adabiyotshunos,geograf va alloma-Mahmud Zamaxshariy hayotlik davridadayoq keng shuhrat qozongan. U, shuningdek tarixdagi birinchi ko’p tilli lig’at-arabcha-forscha-turkiy lug’atning asoschisi bo’lgan”. O’quvchilarning fikrini monitordagi slayd orqali o’qituvchi umumlashtiradi. Yangi mavzu bayoni: Mavzu haqida o’qituvchi. ”Ma’ruza“ usulida monitor orqali tushuncha beradi.

Hajmi-6ming 409 baytdan iborat. Muallifning o’zi uni bir yarim yil mobaynida bitganini aytadi. Ellik yoshim menga qo’l tegizdi, Qora quzg’un tusidek boshimni oq (qush) qildi. Ellik yosh endi men tomon kel, deb chorlamoqda, Pistirma ya’ni nogahoniy o’lim bo’lmasa,endi u tomon boraman. Shu misralarga tayanib, olimlar, Yusuf Xos Hojib bu kitobini ellik yoshlarida yozgan, deb hisoblashadi. Bu doston asosida to’rt narsa yotadi. Biri to’g’rilikka tayanch-ADOLAT, Uchinchi –ulug’lik AQL ham ZAKO, Biri DAVLAT erur,u qutli g’oyat. To’rtinchi-Qanoat erur bebaho. Dostonda 4 asosiy qahramon bor. Ularning har biriga ramzan muayyan bir ezgu tushuncha–ma’naviy qadriyatning timsoli yanglig’qaralib, alohida ma’no-mazmun yuklatilgan. Kuntug’di (chiqqan Quyosh)-elig, ya’ni hukmdor, u adolat ramzi bo’lib kelgan. Oyto’ldi (to’lgan Oy)-vazir. U baxt va davlat ramzi hisoblanadi. O’gdulmish (aqlga to’lgan)- vazirning o’g’li. U aql va zakovat ramzi. O’zg’urmish (uyg’ongan)-vazirning qarindoshi. U asarda qanoat, ofiyat, ya’ni sog’lomlik ramzi sifatida qalamga olingan. XIXasrda Volga daryosi qirg’ogigajoylashgan Saroychuq degan shaharga yaqin bir joydan oddiygina spool ko’zacha topildi. Ammo bu oddiy ko’zacha olimlar e’tiborini tortdi, chunki unda “Qutadg’u bilig” dostonidan olingan misralar bitilgan edi. Ana shu dalillarning hammasi asarning xalq orasida juda yaxshi ma’lum bo’lganini ko’rsatib turibdi. V-VII-asrlarda butun O’rta Osiyo arablar zulmi ostida qoldi.Ammo X asrning oxiri XIasrning boshlariga kelib arablar istilo qilgan yerlaridagi o’z nufuzlarini qo’ldan bera boshladi.Arablar istilosi davrida ko’plab madaniy va adabiy obidalar yo’q qilib yuborildi,ularning juda katta qismi barbod bo’ldi. El-yurtning o’z ona tilida o’qish istagi esa hech qachon pasaymaydi, aksincha, ta’qib qancha kuchli bo’lsa,istak shuncha baland bo’ladi. Asar yozilgan paytda shu ma’naviy ehtiyoj ham tobora ortib bormoqda edi. Asarda tilga olingan masalalarning ko’lami shunchalik kengki, ularni oddiygina sanashning o’zi ham bir necha sahifalarni tashkil etadi. Tasavvurlarimizning aniqlashishi uchun ularning ayrimlarini eslataylik: Etti sayyora va o’n ikki burj Bilim va aql-idrokning farqi to’g’risida Inson farzandlarining qadri bilim va tafakkurda. Tilning fazilat va manfaatlari. Kitob egasining uzri. Bilim va aql-idrokning farqi to’g’risida . Bahor madhi.

Kuntug’di elig haqida. Oyto’ldining baxt haqidagi hikoyasi. Kuntug’dining Adolat haqida aytganlari. O’gdulmish eligka dek (lashkarboshi, oshpaz xazinachi, eshik og’asi, elchi…) qanday bo’lishi kerakligini so’zlaydi. O’gdulmish O’zg’urmishgaolimlar(shoirlar,tabiblar,hunarmandlar,dehqonlar,turli tabaqadagi kishilar)bilan muomalada bo’lish sirlarini o’rgatadi. O’g’il va qizlar tug’ilsa qanday tarbiyalash lozimligini aytadi. Mehmonga borganda o’zini qanday tutish lozimligini so’zlaydi. Beklikka loyiq bek qanday bo’lishini aytadi”bobi (31-bob) Bob odatdagidek ,savol-javob tarzida davom ettirilgan. Elig, ya’ni Kuntug’di vaziri bo’lmish O’gdulmishdan beklikka loyiq shaxs aynan qanday fazilatlarga ega bo’lmog’i kerakligi haqida so’raydi: u qanday qilsa yosh-u qari, boy’u kambag’al, bilimli –yu bilimsiz –barchaga nom chiqaradi, davlati ziyoda bo’ladi, bu olamdan o’tgach , u dunyoligini ham topadi?... Beklik mustahkam bo’lishi uchun 4 narsaga – Birinchisi: kuchli lashkarga; Ikkinchisi: kuchli lashkarni saqlash uchun ko’p boylikka: Uchinchisi: ko’p boylikni to’plash uchun badavlat xalqqa: To’rtinchisi:boy-badavlat xalqqa ega bo’lish uchun adolatli siyosat yuritishga katta ehtiyoj bor. Bek,o’zida shunday ko’p fazilatlarni kamolga yetkazishi bilan birga,mana bu besh illatdan ehtiyot bo’lmog’i zarur: Birinchisi: -shoshqaloqlik Ikkinchisi-ochko’zlik Uchinchisi-jaholat(aql bilan emas,jahl bilan ish ko’rish,bilimsizlik) To’rtinchisi-buzuq fe’llik Beshinchisi-yolg’onchilik Shuni unutmaslik kerakki, bu yerda bek-bir timsol. Bekka qo’yilayotgan jiddiy ma’naviy talablarni amalda har qanday kishiga qo’yilayotgan yuksak insoniy mezonlar tarzida qabul qilishga to’la haqqimiz bor. Adabiyotning adabiyotligi ham shunda. “Qutadg’u bilig” hozir jahonning ko’plab xalqlari tillarida jaranglamoqda.Bu asar o’zbek,uyg’ur,qozoq,qirg’iz va boshqa turkiy xalqlar tillariga ham tadbil qilingan (moslashtirilgan) Evropa aslida bu asar bilan XIXasrning 1-choragidayoq tanishib ulgurgan edi. Hozir asarning nemis va ingliz tilidagi to’liq tarjimasi bor. Tafakkur cho’qqisi” usuli yordamida o’quvchilar bilimi mustahkamlanadi.

1.“Qutadg’u bilig”dostonining ilmiy jihatdan o’rganilishida jahonning ko’plab turkshunoslari katta hissa qo’shgan. Bular kimlar? B.B.Radlov, A.Vamberi, A. Samoylovich, R.R.Arat 2. Asarning mukammal matnining nashrini amalga oshirishda,uni atroflicha ilmiy tadqiq etishda qaysi o’zbek olimining xizmatlari beqiyos? Qayumjon Karimov 3.Kitob muallifi qayerda tug’ilgan? Quzo’rduda. 4.Asarni qayerda tugatdi.? Qashqarda. 5. Oyto’ldining musofirlikdagi do’stining ismi? Kusamish. 6.Kusamish uni saroyda kim bilan tanishtiradi? Ersig degan Xos Hojib bilan. Ersig esa uni Kuntug’di elig bilan tanishtiradi O’quvchilar dostondan ko’rinish namoyish qilishadi . “Elig Oyto’ldini turli ish va topshiriqlar berib sinab ko’radi. Jumladan, bir kuni u yigitni yoniga chorlaydi. Uni o’tirishga undaydi. Oyto’ldi yonidan bir to’p (koptok) chiqaradi-da, o’shanga o’tiradi. Elig unga ko’olab savollar beradi, yigit javob qaytaradi. Kuntug’di bundan shadlanadi, chehrasi ochiladi. Buni ko’rib, Oyto’ldi ko’zlarini yumib oladi. Elig hayratga tushadi: G’azablandi elig, yuzi ko’p qaro, Dedi: Shoshqaloqlik kishiga balo! Ishonchda yanglishdim chog’i men o’zim. Nima deb ochayin kishiga so;zim?! Nima der eshitgin, bilimliga boq, Shosilinch yumushning o’kinchi uzoq… Shoshilish-adashgan kishilar ishi, Bosiqlik qilishi kerak har kishi. Xatoyim shu bo’ldi: men o’zim shoshib, Seni yaqin tutdim tamom adashib, Xizmatni etmasa kishi to bajo, Hech odam unga ish ko’rmasin ravo. Chiniqtirsin avval yumushda uni, Ardoqlasa arzir keyin tun-kuni… Yumushingni ko’rmay bilibman a’lo, Tugalroq sinamay qilibman xato. Eligning bu mulohazalariga Oyto’ldi shunday javob beradi: -Ey elig,sen mening qiyofamda davlat va boylikni ko’rmoqchi eding. Men ularni aniqroq tasavvur qilgin,deb shu ishlarni qildim. To’p (koptok) davlat (boylik) ka juda o’xshaydi. Ularning ikkalasi ham bir joyda to’xtab turmaydi, yumalab ketaveradi. Menga kulib boqqaningda, ko’zlarimni yumim olishimga sabab,davlatning ko’zi ko’ ekanligini senga uqtirish edi. boylik bilan davlat ko’zi ko’r odamlarga o’zshaydi. Kim bu boylik va

$davlatning qo’lidan tutsa,o’shanga ergashib ketaveradi: bu yaxshi,mana bunisi yomon,deb ajratib o’tirmaydi. Oqar suv, yo’riq til va qut bir joyda to’xtab turmaydi”. Mavzu Inser jadvali yordamida mustahkamlanadi. Bu jadval o’quvchilarning olgan BKMlarini tekshirishda yordam beradi. INSERT JADVALI” Ma’lumot Bilaman “V” Bilganimga zid”---“ Yangi ma’lumot “+” Meni qiziqtirdi, Qo’shimcha ma’lumot k\ k”?” “Qutadg’u bilig”dostoni 1069-1070 yillarda yaratilgan. V O’gdulmishning qarindoshi O’zg’urmish tarki dunyo qilgan. “+” “?” Eronliklar dostonni “Shohnoma”deydi “----“ Filologiya fanlari nomzodi Qayum Karimov o’zbek tiliga ilmiy tahlil qilgan “+” Professor Boqijon To’xliyev dostonni she’riy yo’l bilan ommabop qilib o’zbekchalashtirgan. “V” Darsning xulosasi.”Sinkveyn”usuli qo’llanadi.( .” Sinkveyn ” usuli 5 qatordan iborat bo ’ ladi . Qisqa gapda katta axborotni o ’ z ichiga oladi ). O ’ quvchilar bilan hamkorlikda bajariladi . O ’ qituvchi : Mavzuni 1- o ’ quvchi bitta so ’ z bilan ,2- o ’ quvchi 2 2 ta so ’ z bilan ,3- o ’ quvchi 3 ta so ’ z bilan ifodalaydi . 1- o ’ quvchi : Bilim 2- o ’ quvchi : Pand - nasihat 3- o ’ quvchi : Sabr , qanoat , aql 4- o ’ quvchi : Komil shaxs timsoli Mavzuga munosabat , hissiyotni adabiyot fani bo ’ lgani uchun 5-6 ta so ’ z bilan ochish mumkin . Masalan ,” Bilim hatto osmon sari yo ’ l ochar ” O ’ qituvchi : Mavzuni umumiy bir so ’ z bilan yakunlaymiz : Ibrat$

Yusuf Xos Hojibning Qo'tadg'u bilig asari dars ishlanma

01.10.2019

0

1631 KB

Похожие