Suv muhitida zararlovchi organizmlar - Zoologiya - Referatlar

Suv muhitida zararlovchi organizmlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2673.5 KB

Ko'chirib olish

S uv muhitida zararl o vchi organizmlar Reja : 1. Bioqoplamalar – bu qattiq substratda yoki muhitda yashovchi jonivorlar va о‘simliklarning yig‘indisidir. 2. Tosh va yog‘och qurtlari tomonidan suv inshootlarining yemirilishi.

Bioqoplamalar – bu qattiq substratda yoki muhitda yashovchi jonivorlar va о‘simliklarning yig‘indisidir. Kо‘pincha unga yopishgan organizmlar yashaydi, ular orasida harakatlanuvchilari ham bо‘lib, ushbu organizmlardan oziqa va yashirinuvchi muhit sifatida foydalanadi. Antropogen bioqoplamalar tabiiy bioqoplamalardan deyarli farq qilmaydi. Tо‘g‘ri, kemalar ostida mо‘ylovdor qisqichbaqalarning bir necha yangi turlarini olimlar qayd qilgan. Biroq, ushbu guruh tropik rayonlarda sust о‘rganilganligidan darak beradi. Bu turlar tabiiy muhit substratlari orasida о‘z ajdodlariga ega. Inson suv muhitini juda yaqinda о‘zlashtira boshladi va shu sababli antropogen substratlarda 1-2 asr orasida yangi turlar hosil bо‘lmaydi. Bioqoplamalar barcha suv tiplarida ham dengiz va hamda chuchuk suv muhitida, har qanday chuqurliklarda qattiq substrat muhiti bо‘lgan turli-tuman biotoplarda uchraydi. Ammo suvning tarkibi, uning harakat tezligi, yorug‘ligi, ifloslanishi va boshqa omillar qoplamalarning turlar tarkibiga ta’sir etadi. Dengizlar, shо‘r, shо‘rroq va chuchuk suv bioqoplama organizmlari kо‘p hollarda turli-tumandir. Oziqaning miqdori – birinchidan bioqoplama organizmlarning tarkibiga qaraganda, ularning serobligiga kо‘proq ta’sir etadi. Bioqoplama–biozararlovchilar insoniyatga katta zarar keltiradi, ular kemalarning yurish tezligini 50% gacha kamaytirishi mumkin, suvdagi metallar korroziyasini – zanglashini va betonlarning yemirilishini kuchaytiradi. Korxonalarda suv о‘tkazuvchi oraliq quvurlar ichki hajmini kichraytiradi. Kemalar tо‘xtaydigan estakada va qoziqoyoq arqonlarida bioqoplamalar о‘sishi ular diametrini 10-20 sm oshirishi mumkin, natijada ularning hajmini kengaytirishga va g‘oyat katta miqdordagi ortiqcha metall va beton sarflashga olib keladi. Mina, buya va boshqa suzuvchi obyektlarda bioqoplamalar о‘sishi tufayli ularning massasi shunchalik kattalashadiki, ular chuqur suvga chо‘kib, о‘z harakatlarini tо‘xtatadi. Suvda uzoq muddatda qо‘yilgan asboblarda ham bioqoplamalar о‘sishi tufayli ularning ishiga ta’sir kо‘rsatadi.

Baliqchilarning tо‘rlari haftalab yoki bir kunda bioqoplagichlar bilan shunday og‘irlashishi mumkinki, natijada tо‘rlarni kо‘tarish og‘irlashadi yoki ularni butunlay chо‘ktiradi, baliqchilar tо‘rlarni kо‘tarishda og‘ir ahvolga tushadilar, ayrim hollarda qisqichbaqalar balyanuslarning о‘tkir qismiga tegib, hatto qо‘llarini jarohatlashlari ham mumkin. Bizning hududda dengizlar yо‘qligi (hozirgi kunda Orol dengizida qatnovchi kemalar mavjud emas) sababli bioqoplovchi organizmlar xususida ma’lumot yо‘q. Biroq ushbuni aytish о‘rinliki, bizda shо‘rroq va chuchuk suvlarda Sirdaryo va Amudaryoning sekin oqar Orol oldi hududlarida bioqoplamachilar uchraydi. Xususan Orol oldi hududlaridagi deltalardagi kо‘llar, daryolarning suvlarida va Orol suvining chuqur bо‘lmagan rayonlarida ikki pallali mollyusklarning dreyssenidlar – Dreissenidae oilasi kenja turlari yashaydi. Ular quyidagilar – Dreissena polymorpha aralensis , D. p. obtusicarinata (Starobogatov, 1974; Izzatullayev, 1987) (56 rasm). Bu ikki pallali mollyusklar tо‘p-tо‘p bо‘lib, bioqoplamalar hosil qiladi (57 rasm ) . Ayrim vaqtlarda bu tо‘dalarda chig‘anoqlarning soni yuz donadan oshishi mumkin. V.I. Jadinning (1952) ta’kidlashicha, bunday katta tо‘dalarda mollyusklar orasida tur ichida yordam kuzatiladi. Bu mollyusklarning Orol oldi hududlarida qurilgan tо‘g‘onlarda bioqoplamalar hosil kilishi kuzatiladi va shu sababli, ular tо‘g‘onlarga sezilarli darajada zarar keltirishi mumkin. Chuchuk suv qoplamachilariga dreyssenidlardan tashqari paypaslagichlar tipiga mansub mshankalar (ular bizning hududda paleozoy erasida kо‘p bо‘lgan), sodda hayvonlar, bulutlar, suv о‘tlari, zamburug‘lar va boshqa turli-tuman organizmlar guruhi – oligoxetalar, xironomidlar va buloqchilarning lichinkalari uchraydi. Dreyssenalardan hosil bо‘lgan bioqoplamalar, ayrimda о‘n va 50-60 g/m 2 yetishi aniqlangan.

A- Teredo navalis daraxt bо‘lagi ichida. B-Teredo tanasining oldingi qismi. V- Teredo chig‘nanog‘i ichida. G- Teredo navalis ning palletalari 1-chig‘anog‘i, 2-og‘iz teshigi, 3-oyog‘i, 4-pellagiali,5-sifonlari (.Yashnov, 1952) Dreissena polymorpha aralensis (Y.I.Starobogotov, 1974) : a va b – yon tomondan, v va g – qorin tomondan, d va ye- chо‘qqisi tomondan kо‘rinishi.

Dreyssenalarning turli xil yoshdagi tо‘plamlar hosil qilishi (V.I. Jadin, 1946) Asosiy bioqoplovchilar – о‘troq organizmlar, ikkilamchilari – harakatlanuvchilardir. Turli sharoitlarda xilma- xil turlar va ularning guruhlari ustunlik qiladi. Qoplovchilar hayvonot olamining barcha tiplarida va qator suv о‘tlari tiplarida ham uchraydi. Makroqoplovchilarining antropogen substratda turlari aniqlangan. Hozirgi kunda ularning 3000 dan ortiq turlari ma’lum, tabiatda esa ularning jami soni 20000 dan ortiq deb taxmin qilinadi. Qoplovchilardan kо‘pincha evribiont, ya’ni turli tuman sharoitlarda yashovchilari xavfli hisoblanadi. Chunki, ular juda keng tarqalgan, odatda katta biomassa hosil qiladi va bioqoplovchilardan himoya qilishda chidamlidir. Tosh q urilmalari va beton tosh teshuvchilari bilan zararlanishi . Tosh teshuvchilar ga ayrim bakteriyalar, suv о ‘tlari, bulutlar, m о ‘yl aboyoqli qisqichbaqalar, polixetlar, mshankalar, mollyusklar, dengiz kirpilari kiradi. Parmalovchilar poleozoy erasidan ma’lum. О ‘zbekiston hududida ushbu eradan qolgan Hisor tizma tog‘ining dengiz sathidan 2600 m balandliklardagi toshlarda ham ularning faoliyati natijasida hosil b о ‘lgan teshiklarni kuzatish mumkin. Chunki о ‘sha davrda Markaziy Osiyo yerlari Tetis dengizining osti b о ‘lgan va ushbu davrda parmalovchilar yashaganligidan darak beradi . Parmalovchilarning ayrimlari yumshoq jinslarni teshsa, boshqalari qattiq toshlarni ham parmalashi mumkin. Ayrim mollyusklarning chig‘anoqlarini mо‘ylaboyoqli qisqichbaqalar buzadi, boshqalari betonni va plastik materiallarni

(vinil, polistiren, polikarbonat va b.) teshadi. Masalan, Panama kanalida beton massivlari tosh teshuvchilari zararidan vayronaga aylantirilgan. Italiyada Neapoldagi Serapis ibodatxona ustunlari toshteshuvchilar bilan ilma-teshik qilingan. Qachonlardir bu yerda yer chо‘kishi yuz berib, ibodatxona suv ostida qolgan, yangidan yer kо‘tarilib ibodatxonani yana quruqlikka kо‘tardi, ammo barcha ustunlar toshteshuvchilar bilan zararlangaan edi. Ikki pallali mollyusklardan Pholas, Martesia, Xulophaga lar suv osti kabellarning о‘ramlariga yopishib, ularni yemiradi ( 65 rasm, A). Uning natijasida elektr toki tashqari oqimi yuzaga keladi. Bu ayniqsa chuqur suv osti kabellari uchun xavfli, chunki, ularni ta’mirlash juda qiyin. Tirik marjonlarni, mollyusklarni, mо‘ylaboyoqli qisqichbaqalarni yemirishi tufayli, ularning faunasini kamaytiradi. Ustritsa mollyusklarni toshteshuvchilar parmalab, katta zarar keltiradi. Bu zararkunandalarga qarshi kurashda ustritsalarni chuchuk suvga botiriladi. Qirg‘oqlar buzilishida asosiy о‘rinni mollyusklar va ayrim hollarda mо‘ylaboyoq qisqichbaqalar, suv о‘tlari, bulutlar va boshqa organizmlar egallaydi. Qirg‘oqlarning bioeroziyasi bir yilda 2-12 mm gacha bо‘lgan qalinliklardagi qirg‘oqlarni yaroqsiz holga keltiradi. Bularga Sevastopol qirg‘oqlaridagi zangori kо‘rfazda suv о‘tlari, Gelendjik atrofidagi parmalovchi mollyusklar, asosan Petricola larning о‘rnashib olganligi bilan bog‘liqdir (65 rasm, B). Mexanik parmalovchi jonivorlar har qanday substratda, kimyoviy parmalovchilar esa faqat ohaktoshda uchraydi. Parmalovchilar uch xil bо‘ladi: mexanik, kimyoviy va ximiko-mexanik. Masalan, Botula avlodi mollyusklari sof mexanik parmalovchilar hisoblanadi. Ular yumshoq, ohaksiz jinslarda yashaydi.

Tosh teshuvchilar: A – folas mollyuskasi, B – petrikola mollyuskasi, V – ksilofaga mollyuskasi, G – polidora polixeti ( V.D. Ilichev va bosh., 1987). Kimyoviy parmalash xususida ma’lumotlar kam. U kо‘pincha mexanik usul bilan birga amalaga oshadi. Bulut Clione ohakli substratni amebotsitlar yordamida yemiradi. Ular о‘zlaridan kalsiy angidridni yemiruvchi modda ajratib chiqaradi. Chuqurchalarga dastlab xujayralarning о‘simtalari, sо‘ngra tо‘liq xujayralar kiradi. Bulutlar chig‘onoqlarni parmalaydi hamda ohakli substratlarni va ularning ustini yemiradi. Mshankalar Penetrantia fosfor kislotasini ajratib chiqaradi. Suv о‘tlari ham ohaklarni eritish uchun fosfor kislotasini ishlab chiqib, ohakni ishqorga aylantiradi. Pholas, Zirphaea, Petricola mollyusklar avlodlari tishchalar bilan qoplangan bо‘lib, inlarida aylanganda, ular yordamida devorni parmalaydi. Pholas lichinkalari substrat tanlash xususiyatiga ega, bundan tashqari unga joylashganda о‘z tur zotlarining о‘rnashishiga ijobiy ta’sir kо‘rsatadi. Foladidlarning chig‘anoqlari mustahkam, murakkab skulturali, tishchali qovurg‘alar bilan

qoplangan. Chig‘anoqlarining oxirgi mushaklari qaychi mushaklari bilan maxsus ichki о‘simta – apofizga biriktirilgan. Oldingi mushak orqasidagiga nisbatan perpendikulyar qisqaradi, bu о‘z navbatida chig‘anoqlarning murakkab harakatlanishiga imkon yaratib, mollyusklar jinsni parmalashiga yо‘l qо‘yadi. Ish davomida mollyuska oyoqlarini uyasiga mahkamlaydi. Ayrim Foladidlar, masalan Qora dengizda hayot kechiruvchi P. dactylus , nur sochadi. Mо‘ylaboyoqli qisqichbaqalar Lithothrya avlodi turlarining boshcha tablichkalari va tangachalarida tishchalar mavjud. Balki shu tishchalar yordamida ular yumshoq jinslarda yо‘l yasaydi. Radulalar yordamida mexanik parmalash sakkizoyoqqa ( Octopus vulgarus ) xos bо‘lib, gastropodlar chig‘anog‘ini parmalab, tuynuk ochadi. Kimyoviy parmalash tо‘g‘risida ma’lumotlar oz. Kо‘pincha ular mexanik parmalovchilar bilan birga uchraydi. Mshanka Penetrantia fosfor kislotasi ajratib chiqaradi. Suv о‘tlari ohaktoshni eritib, ohak karbonat angidiridini ikki uglekisliga aylantiruvchi fosfor kislotasi ajratib chiqaradi. Sipunkulidlar ( Themiste, Phascolosoma, Closiphon va b.) о‘lik marjonlar, ohaktoshlar, mangrlarni parmalaydi. Qattiq jismlar epidermal bezi ajratgan suyuqlik bilan yumshatiladi. Keyin kristallar mexanik ishlanadi, ularning parchalari marjon devorlari orasiga joylashtirilib, yotqizma yо‘l hosil qiladi. Polixeta Polydora kislota ishlab chiqaradi, bu esa almashinish mahsuli bо‘lsa kerak (65 rasm, G). Dengiz finiklari - mollyusklar avlodi ( Lithophaga ) – kislotalardan himoyalovchi nozik pо‘st bilan qoplangan. Ular faqat ohaktoshli jismlarda yashaydi. Lithophaga ayrim turlari aylanmasdan parmalaydi, boshqalari parmalash uchun aylanadi. Parmalash tezligi 1 oyda 1 mm. Ikki pallali Penitella mollyuskasi qorinoyoqli Haliotis chig‘anog‘ini kallusdagi tishchalari hamda kimyoviy uslub bilan parmalaydi.

Ayrim dengiz tipratikanlari (Echinoidae) tosh va qoyalarni mexanik yemiradi. Lichinkalari kichik chuqurchalarga joylashib, metomorfozdan sо‘ng tipratikan uyasida dengiz tо‘lqini aylantirishi tufayli, ninalari in devorlarini qiradi va in hajmini kengaytiradi va jonivor о‘sishini ta’minlaydi. Boshqalari (Echinometra lucunter) igna va tishlari yordamida inlarini kovlaydi. Yuqorida keltirilganlarni hisobga olib quyidagi xulosalarga kelish mumkin. Parmalovchi organizmlar barcha dengiz va okeanlarda keng tarqalishi va barcha guruhlar orasida parmalovchilarning mavjudligi shundan darak beradiki, parmalash – bu himoya qilish uchun eng yaxshi moslanishdir. Hayvonlar nafaqat о‘z uylarida yashirinadi, balki uyalaridan avlodini muhofaza qilishda ham foydalanadi. Ular jinsiy mahsuldorligi past bо‘lgan taqdirda ham populyatsiyasini saqlab qoladi. Litoral zonada parmalovchilar uyalari dengiz tо‘lqinlaridan va qurishdan saqlanadi. Biroq parmalashning salbiy tomoni ham mavjud: ortiqcha erkin harakatlanish munosib substratlarni topish murakkabligi, yо‘llari suv о‘tlari va hayvonlar bilan qoplanishi xavfi mavjud. Dengiz parmalovchilari – yog‘och qurtlari. Ma’lumki, О‘zbekiston hududida parmalovchilar va yog‘och qurtlari uchramaydi, biroq Markaziy Osiyo g‘arbida joylashgan Kaspiy dengizining Krasnovodsk (hozirgi Turkmanboshi) viloyatida, ya’ni Turkmanistonga qarashli suvlarda ushbu organizmlar kirib kelishi ehtimolini inobatga olib, quyida ular xususida qisqacha ma’lumotlar keltiramiz. Yog‘och qurtlari yuqori kengliklardan tashqari, deyarli barcha dengiz va okeanlarda uchraydi. Ularning bir oz turlari, masalan Nausitora Avstraliyaning chuchuk suvlarida yashaydi. Issiq dengizlarda ular haqiqiy ofatdir, AQShda ular har yili 200 000 000 dollardan ortiq zarar keltiradilar. Umuman yog‘och qurtlari zarari xususida juda qadim zamonlardan beri ma’lumotlar mavjud. Masalan Marko Polo davrida arablar yog‘och qurtidan qutilish uchun kemalarning ostini ustma-ust bir necha qator taxtalar bilan qoplashgan. 1200 yilda krestonosetslar flotining kemalar tо‘dasi «kema qurti» – teredo bilan qattiq shikastlanganligi ma’lum. Keyingi davrlarda yog‘och parmalovchilarning, jumladan rus dengizlarida ham zarari tо‘g‘risida yuzlab

eslatmalar uchraydi. Qadimgi teredoni “dengiz suvchilarining vahimasi” deb yuritilgan. Shunday bо‘lsada ular ba’zan ijobiy rol о‘ynagan. Masalan, fransuzlar va inglizlar 1854-1855 yillarda, Sevestopolni qamal qilganda, ularning kemalari yog‘och qurtlaridan qattiq zararlangan. Adabiyotlarda keltirilishicha (Ilichev i dr., 1987) Rossiyada noma’lum muallif bundan qariyb 270 yil oldin yog‘och qurtlari xususida ma’lumot bergan. Bu ish «Dengiz chuvalchanglari xususida» deb atalgan va unda teredoning rasmi va ta’rifi, zarari va unga qarshi kurash choralari keltirilgan. Keyinchalik u xususida 1752 yilda M. V. Lomonosov “Dengiz chuvalchanglari loyihasi tо‘g‘risida axborot” nashr qilgan va bu sohada S. Pallas (1775, 1801) va boshqa olimlar ish olib borgan. Bu borada rejali ishlar о‘tgan asrning 30 yillarida A. Zenkevich (1934) rahbarligida olib borildi. G. A. Bulatov (1932, 1941), P. K. Bojich (1939), P. I. Ryabchikov (1957) va uning hamkasblari R. K. Pasternak (1957, 1960) lar yog‘och qurtlari xususida kо‘p ishlarni bajargan. Dengiz parmalovchilariga birinchi о‘rinda dengizlarning turli rayonlarida yashovchi ikki pallali mollyusklarning Teredinidae va Pholadidae oilalarining turlari mansubdir (64 rasm, A, B). Ular asosan tropik viloyatlarda kо‘proq uchraydi.

Yog‘och qurtlari: A – teredo mollyuskasi, B – teredoning yog‘ochda paydo qilgan yо‘llari, V – xelyura qisqichbaqasi, G-D – limnoriya qisqichbaqasi. Teredinidae oilasi eng xavfli yog‘och qurtlaridan iborat bо‘lib, ularga Teredininae va Bankiinae kenja oilalarining 15 avlod turlari kiradi. Biz quyida teredoning bir turi xususida har tomonlama ma’lumot keltiramiz. Teredo bir turining shakli chuvalchangsimon formada, kichik chig‘anoqqa ega va u qurtning oldingi qismida joylashgan. Ikki pallasi bog‘lagichlar bilan bog‘langan. Oldindagi pallalari orasida oyog‘i joylashgan, u tayanch va suzishga xizmat qiladi. Bundan tashqari u parmalashda ham ishtirok etadi va mollyuskni aniq holatda mahkamlaydi. Chig‘anoq tishchalar bilan qoplangan. Oldingi tishchalari kattaroq, pona shaklli, yoniga va orqaga qaratilgan. Orqaga tortiluvchi mushaklarining qisqarishi natijasida chig‘onoqning oldingi chetlari ochiladi va daraxtni yemiradi. Bir minutda 8-12 marta harakatlanadi. Oldingi tishlari yо‘l arralaydi, orqasidagilar uni kengaytiradi. Qirindilar qizilо‘ngachga tushadi. Oldingi oshqozon kо‘p sonli bо‘rtmalar bilan qoplangan bо‘lib, bu bezlar sellyulatik

fermentlarni saqlaydi (sellyulaza va selllobiaza), ular yog‘ochni hazm qiladi. Tanasida kiruvchi va chiquvchi sifonlari hamda ohakli tuzilmalar mavjud, ular yog‘ochga kirish joyini yopadi. Teredolarda protoandrik germofroditizm mavjud, ya’ni oldin ular erkakday, sо‘ng urg‘ochidek funksiyani bajaradi. Urug‘lanish tashqi yoki ichki muhitda amalga oshadi. Tuxumdan troxofora, undan sо‘ng boshqa ikki pallali mollyusklar singari veliger lichinkasi rivojlanadi. Ayrim turlar juda kо‘p vaqt davomida yoshlarini kо‘tarib yuradi. Lichinkalar 2-3 hafta suvda suzib va asta-sekin kichik chig‘anoqqa – velikonxga aylanadi va yog‘och ichiga о‘rnashib oladi. Lichinkalar kimyoviy retseptorlarga ega bо‘lsa kerak, shuning uchun ham yog‘och ekstraktlari lichinkalar о‘rnashib olishi uchun ularni о‘ziga jalb qiladi. Teredo navalis ning bir zoti lichinkalarining soni 0,5-1,5 mln ga yetadi, ular issiq dengizlarda bir yilda 3-4 marta kо‘payadi. Shunday qilib bir zotdan bir yilda 6 mln. lichinka chiqadi, ular qirg‘oqlarda tarqaladi, hatto okeanlardan ham oshib ketadi. Daraxtlarga о‘tib, lichinka g‘ilof bilan qoplanadi, uning himoyasida daraxtga buralib kiraveradi. Kirish tuynigi 0,3 mm. Mollyusklarning о‘sishi suvning turi va haroratiga bog‘liq, ammo har doim yuqori. Masalan, Qora dengizda T. navalis 4 oydan sо‘ng 12-14 sm uzunlikka yetsa, bir yildan keyin 35 sm gacha о‘sadi. Xullas, yog‘ochqurt-parmalovchilar turli-tuman bо‘lib, kо‘plab dengiz va okeanlarning chuqur bо‘lmagan joylaridan tortib, to batial 5000-6000 m va abbisal 7000 m chuqurliklargacha yashashi aniqlangan. Ksilofaglar, yog‘ochlardan asosan substrat maqsadda foydalanib, oziqlanish uchun foydalanmaydi. Bu mollyusklar bambuk va kokos yong‘oqlarida ham uchraydi. Ular hatto suvosti kabellarida qayd qilingan, kabellarni ham zararlashi mumkin. Bu ikki pallali molyuskalar Pholadidae oilasiga mansubdir. Yana shunisi muhimki, ushbu mollyusklarning turlari faqat yog‘och parmalovchi bо‘libgina qolmay, balki toshlarni ham teshadi. Dengizlarda yog‘och parmalovchilariga yana ayrim qisqichbaqasimonlilar Isopoda turkumidan – Limnoriidae, Shaeromiidae, Corallanidae; Amphipoda turkumida esa – Cheluridae oilalar turlari kiradi.

Yog‘och qurtlari asosan Qora dengizning Kavkaz kirg‘oqlarida juda kо‘p. Bu yerda ular yozgi uch oyda kemalarning yog‘och qoplamalarini, 1-2 yilda qoziqoyoqlarni ilma-teshik qilib tashlaydi. Chunki ushbu hududda teredoning soni yozgi davrda 1 sm 2 da 70 donadan ortiq bо‘ladi. Ammo Qrim qirg‘og‘ida 1 sm 2 da ularning soni yozda 15 donaga yetmaydi, bu suvning shо‘rlik darajasi va haroratning pastligi bilan bog‘liqdir.

Xulosa Bugungi kunda biozararlanishga qarshi asosiy kurash sterategiyasi material va buyumlarni lokal himoya qilishdir. Shunga kо‘ra dastlabki etaplarda muammo alohida tor yо‘nalishlarda rivojlanib, deyarli bir-biri bilan bog‘lanmagan edi. Hozirgi davrda alohida yо‘nalishlar orasida aloqa bir muncha yо‘lga qо‘yildi. Biologik, kimyoviy va texnik kabi partnerlar (raqiblar) orasidagi aloqa biozararlanish muammolarini yechishda alohida ahamiyat kasb etadi. Ular biozararlanishni inventarizatsiya va boshqa masalalarni hal qilishda faol ishtirok etadilar. Material va buyumlarning biozararlovchi agentlarini inventrizatsiya qilish katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlar, zararlanish obyektlari hamda himoya usullari kiritilgan biozararlanish katalogini tuzish yangi biotsidli materiallar ishlab chiqarishda istiqbolli bashorat va tadbirlar dasturlarini yaratish uchun nihoyatda zarurdir. Biozararlanishni aniqlash va katalogizatsiya qilish, nafaqat material va buyumlarga hujum qiluvchi tirik organizmlarning turli-tumanligi vaholanki biozararlash agentlar doirasining kengayib borishi bilan ham murakkablashadi. Yangi materiallar va biosfera yangi himoya vosita va formalaridan foydalanadi. Bugungi kunda biozararlanishlar tо‘g‘risidagi bilimlar tirik organizmlar, materiallar va mahsulotlar tuproq, suv va yer usti muhitlari sharoitidagi “tо‘qnashuvli” о‘zaro munosabatlarining murakkab mozaikasini eslatadi. Biozararlanishlar bilan bog‘liq bо‘lgan xо‘jalik vaziyatlarining bahosi va analizi mozaika barcha yacheykalarini saralash yо‘li bilan amalga oshira olmaydi. Bu masalani, hech bо‘lmaganda kо‘zga kо‘rinadigan vaqtda, bajarilmaydigan qiladi. Jonivorlar, о‘simliklar va mikroorganizmlarni turli xil guruhlarda, materiallar va mahsulotlarning turli darajalarida, ularning bir biri bilan о‘zaro munosabatlarida biozararlanish xususiyatlari namoyon bо‘lishiga о‘xshash, parallel xosiyatlarni izlash kerak.

ADABIYOTLAR 1. Aktualniye voprosi biopovrejdeniy / Pod red. B.V.Bocharova. M.,1983. 236 s. 2. BiopovrejdeniY. ucheb. posobiye /Pod red. V.D.Ilicheva.-Moskva: Vissh.shk., 1987.352 s 3. Zashita materialov i texnicheskix ustroystv ot ptits / Pod red. V.D.Ilicheva. M., 1984. 239 s. 4. Ilichev V. D. Upravleniye povedeniyem ptits. M., 1984. 303 s. 5. Ilichev V. D., Bocharov B. V., Gorlenko M. V. Ekologicheskiye osnovi zashiti ot biopovrejdeniy. M., 1985. 261 s. 6. Kurs nizshix rasteniy. M., 1981. 519 s. 7. Metodi eksperimentalnoy mikologi. Spravochnik. Kiyev: Naukova dumka, 1982, 552 s. 8. Mikroorganizmi i nizshiye rasteniya – razrushiteli materialov i izdeliy / Pod red. M.V. Gorlenko. M., 1979. 255 s. 9. Yakobi V. E. Biologicheskiye osnovi predotvrasheniya stolknoveniy samoletov s ptitsami. M., 1977. 166 s. 10. Ellis M.B. Dematiaccous Hyphomycetes. CMI, Kew, Surrey, England, 1971, 608 p. 11. Ellis M.B. More Dematiaccous Hyphomycetes. CMI, Kew, Surrey, England, 1976, 507 p. 12. Gams W., van der A H.A ., van der Plaats A.J., Samson R.A., Stalpers J.A. CBS course of Mycology. Third edition. Inst. Of the Royal Neth. Acad. Of Arts and Sci., Baarn, 1987, 139 p.

O'xshashlar

Mikroorganizmlar bilan zararlanadigan material va buyumlar

Biozararlanish ekologo-texnologik muammo sifatida

Bakteriya va zamburug‘lar – biozararlash manbaalari

Hasharotlar – buyum va materiallar zararkunandalari

Mikroorganizmlar keltiradigan zararlanishlarning biokimyoviy mexanizmlari