Voltinizm. Urug’lar rivojlanishiga tashqi sharoitning ta’siri - To'qimachilik - Referatlar

Voltinizm. Urug’lar rivojlanishiga tashqi sharoitning ta’siri

Yuklangan vaqt:

26.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.197265625 KB

Ko'chirib olish

Voltinizm. Urug’lar rivojlanishiga tashqi sharoitning ta’siri Tevarak-atrofdagi muhit sharoitida bo’ladigan o’zgarishlarga har xil javob berish qobiliyatiga qarab tut ipak qurtlari uch guruhga monovoltin, bivoltin va polivoltin zot qurtlarga bo’linadi. Monovoltin zotlar urug’ini ochirish va rivojlanishining keyingi barcha bosqichlari (qurtlik, g’umbaklik va kapalaklik bosqichlari) qanday sharoitda o’tmasin, bir yilda bir marta nasl beradi. Faqat ayrim hollardagina urug’ ochirish past haroratda o’tkazilganda ba’zi monovoltin zotlar, masalan Bag’dod zoti diapauza davrini o’tmaydigan juda kam tuxum qo’yishi mumkin. Bivoltin zotlarning urug’i bahorda harorat past (15-16°C da), havo namligi kam (60-65%) hamda qorong’u joyda (sovuqda ochirish) ochirilgan taqdirda yiliga ikki marta nasl beradi. Agar bivoltin zot qurtlar urug’i iliq joyda ochirilsa, ya’ni havo harorati 25-26°C, namligi 75-80% bo’lib, urug’ ochirilayotgan joy kechasi 6- 7 soatdan qo’shimcha yoritib ko’rilsa (kunduzi inkubatsiya quyosh nuri tik tushmaydigan joyda o’tkaziladi), bunday urug’dan chiqqan kapalaklar qishlovchi tuxum qo’yadi. Agar qishlovchi urug’ o’z vatanida (Yaponiyada) tabiiy sharoitda qoldirilsa, bahorda u o’z-o’zidan ochiladi va qurt boqilgandan keyin hamma vaqt o’z-o’zidan ochiluvchi ikkinchi nasl beradi. Ammo qo’yilgan bu urug’ yozda sovuq inkubatsiyani emas, balki iliq inkubatsiyani o’tadi. (Yaponiyaning yozi iliq, nam va kuni uzun bo’ladi), shuning uchun ikkinchi naslning kapalaklari qishlovchi tuxum qo’yadi. Biroq bivoltin zotlarning har qaysi keyingi nasli qo’ygan tuxumlar sovuq inkubatsiya o’tkazish usulining, hamma tartibiga qat’iy amal qilingan holda sun’iy sharoitda ochirilsa, xohlagan miqdorda o’z-o’zidan ochiluvchi urug’lar olish mumkin, aksincha, urug’lar iliq usulda ochirilsa, keyingi naslda faqat qishlovchi tuxum qo’yadi. Bivoltin qurtlarning urug’i oraliq haroratda, masalan, 19-20°C da

yoki normal haroratda, ammo namlik yoki yorug’lik rejimi buzilgan sharoitda ochirilsa sovuq inkubatsiya qilish usulida ham, iliq inkubatsiya qilish usulida ham urg’ochi (qiz) nasli o’z-o’zidan ochiluvchi va qishlovchi aralash tuxum qo’yadi. Bivoltin zot ipak qurti urug’ini ochirishda havo haroratining ta’siri (B. A. Astaurov ishidan) 19-jalval Urug’ ochirish vaqtida havo harorati Olingan tuxumlar (% hisobida) Qishlovchi tuxumlar O’z-o’zidan ochiluvchi (jonlanuvchi) tuxumlar 25 20 19 18 17 15 13 100 74 58 14 5 0 0 0 26 42 86 95 100 100 Ayrim urg’ochi kapalaklarning monovoltinizm yoki bivoltinizmga irsiyat bilan bog’liq bo’lgan har xil moyilligi tufayli aralash tuxumlar paydo bo’lib qoladi. Bivoltin zot qurtlar urug’ini ochirish vaqtida bivoltinizm paydo bo’lishiga namligining ta’siri 20-jadval Urug’ ochirish vaqtida havo Inkubatoriy havosining nisbiy namligi quyidagicha bo’lganda o’zo’zidan ochiluvchi tuxumlar foizi harorati 20% 65% 95% 17 21 24 98 94 58 89 37 4 51 10 1 Sovuq usulda inkubatsiya qilishda ham, iliq usulda ham havo namligining kamayishi, o’z-o’zidan ochiluvchi tuxumlar foizining ortishiga yordam berishi yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdi.

Aralash tuxumlarning paydo bo’lishiga faqat urug’ ochirish sharoitining buzilishi emas, balki keyingi rivojlanish bosqichlarida qurtlarni asrash sharoitining buzilishi ham ta’sir etadi. Masalan, agar urug’ hech qanday rejimi buzilmay sovuq usulda ochirilgan bo’lsa, ammo shu urug’dan chiqqan qurtlar birinchi yoshida yuqori haroratda (25° C dan yuqorida) boqilsa, oxirgi yoshida va g’umbaklik stadiyasida harorat pasayib ketgan bo’lsa, bunday urug’dan chiqqan urg’ochi nasl ma’lum foizi qishlovchi tuxum qo’yishi mumkin; aksincha qurtning dastlabki yoshlarida harorat past bo’lib, katta yoshlarida harorat (25° C dan yuqori) ko’tarilsa, garchi ona urug’ inkubatsiyasi iliq rejimda o’tgan bo’lsa ham o’z- o’zidan ochiluvchi tuxumlar paydo bo’ladi. Polivoltin zotiga kiruvchi tut ipak qurtlari yiliga 3 martadan 7 martagacha nasl beradi, ammo har qaysi keyingi naslda voltinlikning paydo bo’lishi uchun faqat oldingi (ona), nasl inkubatsiya qilingan harorat sharoiti emas, balki, asosan, qurt boqish va, ayniqsa g’umbaklarni asrash sharoiti asosiy hisoblanadi. Polivoltin zotlarning o’z-o’zidan ochiluvchi urug’lari ona nasl qurt urug’lari past haroratda ochirilganda va keyingi rivojlanish bosqichlari har qanday sharoitda yoki hamma rivojlanish bosqichlari yuqori haroratda o’tganda paydo bo’ladi. Ona nasl qurt urug’ining inkubatsiyasi yuqori haroratda va g’umbaklik bosqichi past haroratda o’tgandagina qishlovchi tuxum olinadi. Tashki muhit sharoitining o’zgarishlariga uchala guruhga kiruvchi zotlarning har xil javob berishlari irsiyat bilan bog’lik bo’ladi. Biz ko’rib chiqqan uch guruh: monovoltin, bivoltin va polivoltin zotlariga kiruvchi ipak qurtlari bir-biridan faqat tashqi muhit sharoitiga ko’rsatadigan ta’siri bilan farqqilibgina qolmaydi, balki ularning har qaysisi o’z morfologik va fiziologik xususiyatlariga ham ega bo’ladi. Monovoltin zotining urug’i, qurtlari, g’umbaklari va kapalaklari anchagina yirik bo’ladi. Monovoltin zot qurt yirik, og’ir, ipagi ko’p pilla o’raydi. Monovoltin zot qurtlarning lichinkalik davri bivoltin zotlarinikiga qaraganda anchagina uzoq bo’ladi. Monovoltin zotlarining katta kamchiliklaridan biri ularning infeksiyaga tez beriluvchanligi va qurt boqishdagi noqulay ekologik

sharoitga moslashmaganligidir. Monovoltin zotiga kiruvchi ipak kurtlari yozning issiq va quruq sharoitiga deyarli bardosh beraolmaydi, shuning uchun ular faqat bahorda boqiladi. Ipakchilikda sanoat duragaylari chiqarish usuli joriy etilganligi munosabati bilan birinchi bosqichlarda bahorgi qurt boqish uchun har xil geografik guruhga kiruvchi ikkita qimmatbaho monovoltin zotni chatishtirish yo’li bilan duragaylar tayyorlanadigan bo’ldi, masalan, Bag’dod zoti bilan Oro va aksincha, Askoli zoti bilan Oro va aksincha, boshqa zotlar chatishtiriladi. Hozirgi vaqtda oq pilla o’raydigan monovoltin zotlarning deyarli xammasining «qoni» bivoltin zotlarining qoni bilan bir xil, chunki ular monovoltin zotlar bilan bivoltin zotlarning chatishtirilishidan kelib chiqqan. Bularga Orzu, Yulduz, Ipakchi-1, Ipakchi-2 va ularning duragaylari: O’zbekiston-5, O’zbekiston-6, Turon-I, Ipakchi-1 x Ipakchi- 2, Ipakchi-2 x Ipakchi-1. har birida SANIISH III bivoltin zotining «qoni» bor. Bu zotlarni chiqarishda monovoltinlashtirishga qaratib zotlar tanlab olingan bo’lishiga qaramay, urug’ zavodlarida urug’larning iliq inkubatsiyasi sharoitiga qattiq amal qilish talab etiladi, aks holda, o’z-o’zidan ochiluvchi urug’lar foizi ko’payib ketadi. Monovoltin zot qurtlar polivoltin zot qurtlarga qarama-qarshi erta yetiladi. Polivoltin zotning tuxumdan tuxumgacha bo’lgan rivojlanish davri 35-40 kun bo’ladi. Monovoltin zotlarda esa bu davr 70 kunga yaqin davom etadi. Polivoltin zotlarning pillasi juda mayda (1 grammga yaqin va undan ham kichikroq), ipagi kam (9-12%) bo’ladi. Ammo monovoltin zotlarga qarama-qarshi yuqori harorat va kasalga juda ham chidamli bo’ladi. Bu zot issiq mamlakatlarda (Hindiston, Janubiy Xitoy va Hindi Xitoyda) oz miqdorda boqiladi. Yava, Sumatra orollarida yovvoyi xolda uchraydi. Bizning mamlakatimizda bu zot yetishtirilmaydi, ammo yashovchanligi jihatidan seleksiya uchun yaroqli hisoblanadi. Bivoltin zotlari guruhi barcha biologik va xo’jalik belgilari jihatidan monovoltin zotlar bilan polivoltin zotlar o’rtasidagi oraliq bir xolatda turadi. Eski bivoltin zotning qurtlari monovoltin zotlarinikiga qaraganda maydaroq bo’ladi, Urug’dan-urug’gacha bo’lgan rivojlanish davri 50-55 kundir. Pillasi maydaroq (1,

21, 5 gramm), ipak chiqish foizi kam (14-15%) dir. Noqulay ekologik sharoitga, ayniqsa, yozgi issiqqa yaxshi moslanishi, shuningdek, tez yetilishi va yuqumli kasalliklarga juda chidamliligi bivoltin zot ipak qurtlarining qimmatli xususiyatlaridir. Bivoltin zotlarning bu belgilari yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish natijasida paydo bo’lgan. Yaxshi yashovchanligi tufayli bivoltin zotlardan sanoatda yozgi - monovoltin duragaylar olish uchun foydalaniladi. Tut ipak qurtida voltinizm hodisasini tekshirgan olimlar rivojlanish davrining qisqa, yashovchanlikning yuqori hamda pillalarning mayda va ipagi kam bo’lishi bivoltinizm bilan yaqindan biologik bog’liqlik natijasi, qarama-qarshi bo’lgan xossalar, ya’ni pillalarning yirik, og’ir bo’lishi, rivojlanish siklining uzunligi va hayot faoliyatining pastligi esa monovoltinizm bilan bog’lik, ekanligini aniqlaganlar. Agar bir necha yil davomida bivoltin zotning tuxumlari o’z-o’zidan jonlanadigan va qishlovchilarga ajralishiga yordam beruvchi «oraliq» inkubatsiya o’tkazilsa, faqat o’z-o’zidan jonlanadigan urug’lar tanlab olinsa, pillasining vazni yengil, rivojlanishning qurtlik davri qisqa va juda ham hayotchan zot yetishtirish mumkin. Ikkinchi tomondan, qishlovchi tuxumlarni tanlab olish pillasining vazni anchagina og’ir, qurtlik davri 3-4 kun uzaygan va hayot faoliyati past qurtlarning ajralib chiqishiga olib keladi. Bunday zot o’zining bivoltinizmini yo’qotib, asta- sekin monovoltinlashib boradi. Biroq bivoltinizmning pilla vaznining engil bo’lishi, tez etilishi va juda hayotchan bo’lish xossalari bilan biologik jihatdan bog’liqligi mutlaqo buzilmas bir narsa emas. Zotlarni to’g’ri tanlab olish yo’li bilan bivoltin zot ichidagi o’zaro biologik bog’liqlikni (korrelyasiyani buzib yuborish va bivoltinizm u bilan bog’liq bo’lgan juda hayotchanlik va tez etilish xossalarini saqlab qolgan yangi zot chiqarish mumkin, shu bilan bir vaktda bu zotning pillasi yirik va ipagi ko’p bo’ladi. Tut ipak qurtining «Tash QXI № 112» bivoltin zoti seleksiyasi ana shunday zararli bog’liqlikning uzilishiga misol bo’lishi mumkin. Bu zotni chiqarishda seleksiya yo’li bilan olingan qurt urug’lar «oraliq» inkubatsiya kilingan. Urg’ochi nasldan faqat o’zo’zidan jonlanuvchi urug’lar tanlab olingan.

Bular boqib bo’lingandan keyip seleksiya uchun eng hayotchan va tez etiladigan oilalardan juda yirik pillalar koldirilgan. Ana shunday tanlash natijasida 14 nasldan so’ng hosildorligi jihatidan hozirgi ko’pgina monovoltin zotlardan farq qilmaydigan bivoltin zot yetishtirildi. Masalan, 1962 yildagi ma’lumotlarga ko’ra, shu zot pillasining o’rtacha vazni 2-10 g, xom pilla tarkibidagi ipak 20-87%, qurtlarning hayotchanligi 90% ekanligi ma’lum. Shu bilan birga bu zotda «Tash SXI № 112» bivoltin zotning bivoltin zotlariga xos bo’lgan asosiy qimmatli belgilari: ona urug’ sovuq inkubatsiya qilinganda diapauza fazasini o’tmaydigan urug’ berish, tez etilishi va tashqi muhitdagi noqulay sharoitga juda moslasha olish xossalari saqlanib qolgan. Xo’jalik jihatdan qimmatli bo’lgan belgilarning o’zaro biologik bog’liqligini o’rganish bilan birga eski bivoltin zotlarining ipakni kam berishi bivoltinizm bilan bog’liq bo’lmagan hodisa ekanligi ham aniqlangan. Buning sababi bivoltin zotlar monovoltin zotlarga qaraganda sun’iy yo’l bilan kam tanlanganligidir. Hozirgi vaqtda chiqariladigan zotlarning hayotchan bo’lishiga katta e’tibor berilmoqda, chunki pilla hosili ko’p jihatdan normal pilla o’ragan qurtlar protsentiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun SANIISHda chiqarilgan oq pilla o’raydigan deyarli hamma yangi zotlar kelib chiqishi jihatidan yarim bivoltin hisoblanadi. Tut ipak qurtining Yaponiyadagi hozirgi sanoat zotining deyarli hammasi kelib chiqish jihatidan bivoltindir. Koreya Xalq respublikasi va ipakchilik bilan shug’ullanuvchi boshqa mamlakatlar ham bivoltin zotlariga katta ahamiyat beradi. Xitoydan va Yaponiyadan olingan hamda bizda iqlimlashtirilgan oq pilla o’rovchi № 1 (ilgarigi Yaponiya 115) va oq pilla o’rovchi № 2 (ilgarigi Xitoy 108) zotlari o’z xususiyatlari bilan bivoltindir. Urug’lar rivojlanishiga tashqi sharoitning ta’siri Tirik organizmlarning hayot faoliyatiga ta’sir etuvchi asosiy tashqi omillarga oziqlanish, tashqi muhit harorati, atrofdagi havoning namligi, gazlar almashinuvi kiradi.

Urug’lar rivojlanishining har bir bosqichi ular hayot faoliyatining normal o’tishi uchun tashqi muhitda ma’lum sharoit mavjud bo’lishini talab etadi. Embrion tuxum sariqligi tarkibidagi oziq moddalar hisobiga oziqlanadigan embrioial rivojlanish davrida uning rivojlanishi oziqlanish omillari bilan lichinkalik davrida bo’lgan darajada cheklanib qolmaydi. Biroq urg’ochi kapalak urug’idan chiqqan nasllar qurtining oziqlanish sharoiti keyingi naslning embrional bosqichidagi holatiga juda katta ta’sir ko’rsatadi. Ipak qurtlari yaxshi oziqlanmaganda mayda va nimjon tuxum qo’yadi, bunday urg’ochi kapalak naslining hayot faoliyati pasayadi. Tut ipak qurtining o’z tana harorati bo’lmaganligidan atrofdagi havo harorati uning o’sishi va rivojlanishi uchun juda katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, tuxum ko’yilganidan keyingi dastlabki uch kunda, ya’ni urug’lanish va embrion hosil bo’lish vaqtida urug’dagi gaz almashinuvi jarayoni muntazam ortib boradi va tuxum qo’yilgandan keyingi ikkinchi sutkada, 20-23° C da o’z maksimumiga yetadi. Shundan keyin uchinchi sutka oxirida urug’ning karbonat angidrid ajratish tezligi juda pasayib ketadi va qishlash davrining boshlanishiga kelib, tashqi gazlar almashinuvining tezligi minimum darajaga tushib qoladi. Urug’ rivojlanishining boshlang’ich davrida tuxumlar harorat ta’siriga nihoyatda sezgir bo’ladi. Rivojlanishning bu davrida urug’larni saqlashning optimal harorat 23-24° C, havoning namligi esa 70-75% hisoblanadi. Rivojlanayotgan urug’ doimiy ravishda sof havo o’tib turishini talab qiladi. Quyosh nuri tik tushib turganda urug’ hamma rivojlanish bosqichida nobud bo’ladi. Diapauza davrida urug’dagi moddalar almashinuvi deyarli to’xtab qoladi, tashqi nafas olish hajmi minimum darajagacha tushib qoladi. Diapauza davrini o’tayotganda urug’ o’zining birinchi bosqichida tashqi sharoit o’zgarishlarini sezmaydigan bo’lib qoladi, ya’ni yuqori haroratda embrionning keyingi rivojlanishida unga qo’zg’atuvchi sabab bo’laolmaydi. Biroq qishlovchi urug’ni saqlash sharoiti (ayniqsa yoz davrida) uning hayot faoliyatiga

juda katta ta’sir etadi. Masalan, yozgi saqlash davrida harorat haddan tashqari yuqori (25° C dan yuqori) va ayniqsa, ayni vaqtda atrofdagi havoning namligi past (65% dan past) bo’lganda urug’lar batamom qo’rib qoladi. Bu narsa urug’dan qurt chiqish foizini kamaytirib, urug’dan chiqqan qurtlarning hayot faoliyatini va pilla hosildorligini juda pasaytirib yuboradi. Diapauza davrini o’taydigan urug’lar yozda 24-25°C dan yuqori bo’lmagan harorat va 70-75% namlikda saqlanadi. Urug’ saqlanayotgan xona tez-tez shamollatib turiladi. Qishlash davrida, ya’ni diapauzani o’tayotgan urug’lar yuqori haroratdan ta’sirlanayotganda qishloq joy haroratining vaqtincha o’zgarib turishi ham urug’ga zararli ta’sir etadi. Qishlov joyi haroratining ortib ketishi tuxumlarning bir qismini embrionning keyingi rivojlanish davrigacha qo’zg’atib qo’yishi mumkin. Haroratning keyingi pasayib ketishi esa rivojlana boshlagan urug’ga zararli ta’sir etadi. Rivojlanishining bahorgi davrida embrion rivojlanib borgan sari karbonat angidrid ko’proq ajrala boradi va tuxumdan qurt chiqish vaqtiga kelib, yuqori darajaga etadi. Bahorgi qiska muddatli inkubatsiya davrida embrion tezlik bilan qurtga aylanadi. Embrion rivojlanishi bahorgi davrining muddati harorat sharoitiga bog’liq bo’ladi. Urug’ ochirish davrida haroratqanchalik yuqori bo’lsa, embrion shunchalik tez rivojlanadi. Qurt urug’ining rivojlanish protsessi normal boradigan eng yuqori harorat 25-26° C hisoblanadi. Urug’ ochirish vaqtida haroratning yanada ko’tarilib ketishi qurt urug’ining rivojlanishiga yomon ta’sir ko’rsatadi, tuxumdan qurt chikish foizini kamaytiradi va ularning hayot faoliyatini pasaytirib yuboradi. 30° C dan yuqori harorat qurt urug’i uchun mutlaqo yaroqsizdir. Urug’ juda past, masalan, 18-20° C da ochirilsa uning muddati uzayib ketadi, urug’ning ochilish foizi kamayadi, chiqish jarayoni sekinlashadi. Urug’ning bahorgi rivojlanishida havo namligi ham anchagina muhim ro’l o’ynaydi. Bu davrda havoning normal nisbiy namligi 70-75% (oq pilla o’rovchi zotlar uchun) hisoblanadi. Havo namligining bunday ortib borishi garchi tuxumdan

qurt chiqishifoizini va qurtning o’rtacha vaznini oshirsa ham, ularning hayot faoliyatini pasaytiradi. Havo namligining pasayishi natijasida embrionning rivojlanishi to’xtab qoladi, tuxumdan chiqqan qurtlarning vazni kamayib va tuxumdan qurt chiqishi foizi juda pasayib ketadi. Tuxumlar yuqori haroratda ochirilayotganda havo namligining pasayib ketishi, ayniqsa, xavfli. Yuqori harorat uzoq vaqt ta’sir etsa, urug’lar butunlay qurib qolishi mumkin. Urug’lar bahorgi rivojlanish davrida ham doim sof havo o’tib turishini talab etadi. Urug’ning bahorgi rivojlanish davrida embrion tuxum ichida rivojlanishning birin-ketin 14 ta bosqichini o’tadi. Har bir bosqichda embrion ma’lum morfologik belgilarga ega bo’ladi, rivojlanish bosqichlari ana shu belgilarga qarab belgilanadi. Embrionning rivojlanish bosqichi va har bir bosqichning qancha vaqt davom etishini bilib olib, tuxumdagi qurt chiqish muddatini oldindan aytib berish mumkin. Urug’ ochirilishidan oldin qanday sharoitda saqlanganligi noma’lum bo’lgan hollarda, ko’pincha, ana shunday zarurat tug’iladi. Tuxumning tashqi ko’rinishiga qarab, urug’ning rivojlanish bosqichini aniqlab bo’lmaydi, buning uchun embrionni tuxumdan chiqarib olish va uni ma’lum bir tarzda, ishlash ana shundan keyingina embrionning rivojlanish holatini lupa orqali ko’rib, aniq bilib olish mumkin. Embrionning rivojlanish bosqichini aniqlashning bir nechta usuli bor. Eng oddiy va qulay usulni professor E.N.Mixaylov ishlab chiqqan. Bu usul quyidagilardan iborat: tekshirilishi lozim bo’lgan urug’dan bir oz namuna olinib, marliga tugiladi va 85° C gacha isitilgan qaynoq suvga 3-4 daqiqa solib qo’yiladi. Qaynoq suv ta’sirida tuxum ichidagi embrion ivib bir bo’lak dildiroq narsaga o’xshab qoladi. Ana shu holatdagi qurt urug’ yaxshilab quritiladi va tuxumning yarmi yelim ichiga botib turadigan holda yog’och yelimi bilan bir varaqqalin kog’ozga yopishtiriladi. Yopishtirilgan har qaysi tuxumning po’chog’i gorizontal bo’ylab, uchi o’tkir nina bilan gir aylantirib, yorib chiqiladi va ochiladi, tuxum ichidagi embrionga ninaning uchi salgina tegizilishi bilan u ninaga osongina yopishib qoladi va olinib, sirka kislotaning 25% li eritmasiga solinadi. Oradan 15 - 20 minut o’tgach, sirka kislota

eritmasi solingan probirka bir necha marta tez-tez silkitiladi, bunda embrionni o’rab turgan sariqlik seroz parda bilan birgalikda undan ajralib chiqadi. Rangi oq, yupqa plastinkalar shaklidagi embrionlar hech qanday asbobsiz ham ko’zga ko’rinadi. Ular ko’zga dori tomiziladigan pipetka (tomizgich) bilan tortib olinadi va spirtning 30% foizli eritmasiga solinadi, ana shundan keyin ularni buyum oynasiga qo’yib, qora narsa ustida lupa orqali tekshiriladi. Xitoyda embrionning rivojlanish bosqichlarini aniqlash uchun boshqacha usuldan foydalaniladi. O’yuvchi kaliy (KOH) ning eritmasi tayyorlanadi. Sun’iy yo’l bilan ochiriladigan yozgi urug’ uchun o’yuvchi kaliyning 15% eritmasi, odatdagi qishlovchi urug’ uchun 20% eritmasi va uzoq muddatqishlovchi urug’lar uchun 30 % eritmasi olinib, qaynaguncha qizdiriladi va u o’tdan olib qo’yilib, ichiga namuna uchun ajratilgan urug’ solinadi. Urug’ qizg’Ish rangga kirdi deguncha, darhol eritmadan olinadi va ishqorini yo’qotish uchun sovuq oqar suvda yuviladi. Oradan bir necha daqiqa o’tgach, toza suvli petri kosachasiga solinadi va sariqlikdan ajratish uchun pipetkadan bir necha marta toza suv tomiziladi. Agar embrion yaxshi ajralmasa, sovuq suv o’rniga iliq suv ishlatish ham mumkin. Ajralib chiqqan embrionlar pipetka bilan olinadi va buyum oynasidagi bir tomchi suvga qo’yiladi. Shunday yo’l bilan tayyorlangan preparat binokulyar lupa yoki kichik ob’ektivli mikroskopda tekshiriladi. Tut ipak qurti sanoatbop urug’ining bahorgi rivojlanish davrida ularga ma’lum sharoit yaratib berish zarur. Embrionning normal rivojlanish va uning kerakli muddatlarda jonlanishini ta’min etuvchi sun’iy sharoit yaratib berish urug’ ochirish, deb ataladi. Agar qurt urug’i tabiiy sharoitda qoldirilsa, u rivojlanishning barcha bosqichlarini birmuncha normal o’tadi, qish davrida harorat pasaya boshlashi bilan urug’ qishlovga kiradi. Ammo bahor kelishi bilan, ya’ni tabiiy sharoitda harorat juda o’zgarib turadigan vaqtda urug’ vaqtidan ilgari rivojlana boshlashi mumkin. Bunda haroratning o’zgarishi tuxumning rivojlanishiga yomon ta’sir ko’rsatadi, buning natijasida qurtlar tuxumdan bir vaqtda chiqmaydi, bu jarayon cho’zilib,

qurtlarning jonlanish protsenti esa kamayib ketadi. Tabiiy sharoitda qurtlar jonlanishining eng xavfli tomoni shuki, bunda embrionning rivojlanish tezligi tut bargining paydo bo’lish vaqtiga to’g’ri kelmay qoladi. Buning natijasida hali tut barg chiqarmasdan oldintuxumdan qurt chiqib qolishi mumkin. Bu narsa qurtlarning uzoq vaqt och qolishiga yoki hatto nobud bo’lishiga olib keladi. Ikkinchi tomondan, qurtlar tuxumdan kechikibroq chiqsa, tutlarning bargi juda dag’allashib ketishi mumkin va sifat jihatidan qurtlarning yoshiga muvofiq kelmay qoladi. Urug’ muddatdan ilgari jonlanib qolishining oldini olish, shuningdek, qurtlarning yoppasiga tuxumdan chiqishini ta’minlash va ularning hayot faoliyatini kuchaytirish uchun tut ipak qurtlarini inkubatsiya qilishning maxsus texnologiyasi ishlab chiqilgan. Urug’ inkubatsiya qilinadigan xonaning umumiy ko’rinishi. 1-Termometr 2-3-4 qavatliy sukchaklar 3- Tarozi toshlari bilan 4-daftar 5- isitgich pechi 6- Ish stoli Hozir monovoltin va bivoltin zotlar tuxumini inkubatsiya qilish usuli mavjud. Bivoltin zotlar uchun urg’ochi nasldan qanday urug’- o’z-o’zidan jonlanuvchi yoki qishlovchi urug’ olinishiga qarab, sovuq va iliq inkubatsiya qilish usullari qo’llanadi, bu usullar «voltnnizm» degan bo’limda bayon etilgan edi.

Monovoltin zotlar uchun inkubatsiya kilishning ikkita asosiyusuli: temperaturani asta-sekin oshirib borish va doimiy harorat usullari bor. Haroratni asta-sekin oshirib borish usuli bahor sovuq kelgan yillarda, ob- havo bir xil bo’lmagan va bahorgi qattiq sovuqlar bo’lishi yoki ertalablari sovuq bo’lishi kutilgan hollarda qo’llanadi. Urug’ ochirilayotgan binoning harorat urug’ni inkubatoriyga qo’yishdan oldin saqlangan bino haroratidan 1 - 2°C yuqori bo’lishi kerak. Agar urug’ ochirishdan oldin necha gradus haroratda saqlangani ma’lum bo’lmasa, inkubatoriyning boshlang’ich harorati tashqaridagi soya joyning o’rtacha sutkalikharoratidan 2°C yuqori bo’lishi, ammo 12 - 13°C dan past bo’lmasligi kerak. Keyinchalik inkubatoriy harorati (to 24 - 25°C ga yetkuncha) har kuni 1° C dan oshirib borilishi lozim, «Xabarchilar» deb ataluvchi dastlabki qurtlar paydo bo’lguncha harorat ana shunday darajada tutib turiladi. Xabarchilar paydo bo’lishi bilan inkubatoriy harorat 26°C gacha ko’tariladi va qurtlar jonlanib bo’lguncha shunday saqlab turiladi. Inkubatsiya davri mobaynida tut daraxtlarining kurtagi rivojlanishi ustida har kuni fenologik kuzatishlar olib borish zarur. Agar tut daraxtlarining kurtagi urug’ embrioniga qaraganda tezroq rivojlanayotgan bo’lsa, haroratni kuniga bir emas, balki ikki, uch gradus oshirish hisobiga inkubatsiya muddatini, qisqartirsa bo’ladi. Zarur bo’lib qolgan taqdirdaharorati asta-sekin oshirib borish usulidan inkubatsiya qilishning doimiy harorat (24 - 25°C) usuliga o’tish ham mumkin. Ko’pincha, inkubatsiya davrida tashqi havo harorati, birdan pasayib ketadi va tut daraxtlari kurtagining rivojlanishi uzoq vaqt to’xtab qoladi. Bunday hollarda urug’ning ham bundan keyingi rivojlanishini to’xtatib turish zarur. Buning uchun tut daraxtlari kurtagi yana rivojlana boshlaguncha harorat oshirilmay turadi. Masalan, inkubatoriyda harorat 16°C gacha ko’tarilgan bo’lsin. Bu vaqtda qattiq sovuqlar boshlanib qolgudek bo’lsa, inkubatoriy harorati bu muddat ichida bir me’yorda, ya’ni 16°C da tutib turiladi. Tashqarining havosi ilishi bilan harorat yana har kuni 1- 2 gradus ko’tariladi. Agar kurtaklar sekin rivojlanayotgan bo’lsa, inkubatoriy haroratini kun ora 1°C ga ko’tarish kerak va hokazo. Haroratni turgan holatidan pasaytirib yuborish, ayniqsa, urug’ning rivojlanishini muzlatgichda

(sovuqxonada) to’xtatib qo’yish mutlaqo tavsiya etilmaydi, embrion o’zining keyingi har bir rivojlanish bosqichini o’tish uchun harorat tobora oshib borishini talab qiladi. Inkubatsiya davrida haroratning juda tushib ketishi urug’ning va undan chiqadigan ipak qurtining hayot faoliyatini pasaytirib yuboradi. Agar inkubatsiyasi boshlangan ipak qurtlarining tuxumdan chiqishini to’xtatib turish zarurati tug’ilib qolgudek bo’lsa, pillachilik praktikasida qo’yidagi usuldan foydalaniladi: urug’ oqarish bosqichigacha (uchinchi bosqich-qurtlar boshining qorayishi) inkubatsiya qilinadi, shundan keyin ular sovuq kameraga olib qo’yiladiva+2°, + 4°C haroratda 10 - 15 kun saqlanadi. Bu usul tabiiy ofat yuz bergan hollarda (masalan, tut daraxtlari kurtagi va barglarini bahorgi sovuq urib ketgan va hokazo hollarda) ayniqsa, qo’l keladi. Tutlar yangi kurtak yozishi bilan urug’lar sovuqxonadan olinadi va normal sharoitda bir-ikki kundan keyin ulardan qurtlar kutilganidek chiqaveradi. Urug’lar qanday usul bilan inkubatsiya qilinmasin, qurtlarning tuxumdan chiqishi tut daraxti kurtaklaridan ikkinchi, uchinchi barglar yozilayotgan vaqtga to’g’ri kelishi kerak. Agar inkubatsiya mo’ljallangan vaqtdan ilgari tamom bo’lib qolsa, urug’dan chiqqan kurtlarni boqish uchun hech narsa bo’lmay qoladi. Qurtlar tutning bo’rtib turgan kurtaklari bilan boqilsa, bargni iqtisodqilib bo’lmaydi, chunki bunda barg kamayib ketadi hamda katta yoshdagi qurtlarni boqish uchun barg yetishmay qolish xavfi tug’iladi. Bundan tashqari, yetilmagan barglar bilan boqilganda qurtlar kasallanib qoladi, oqibatda pilla hosili kamayib ketadi. Urug’ jonlantirish muddatlarini ham kechiktirib bo’lmaydi, chunki tut daraxtlari 6 - 7 tadan va undan ortiq barg chiqargan vaqtda urug’dan chiqqan qurtlar uchun bunday barglar dag’allik qiladi va unchalik to’yimli bo’lmaydi. Qurtlar yoshi bilan barglar etilishi o’rtasidagi bunday tafovutning ta’siri hamma keyingi qurt boqish vaqtlarida ham saqlanadi, oqibatda pillalar mayda bo’lib qoladi, bu narsa ular yalpi hosilining kamayib ketishiga sabab bo’ladi. Inkubatsiya qilishning ikkinchi usuli - doimiy harorat usuli quyidagilardan iborat: inkubatsiya davrining dastlabki ikki kunida urug’ 14 - 15°C haroratda saqlanadi. Uchinchi kuni inkubatoriy harorati birdaniga 24- 25°C gacha ko’tariladi

va inkubatsiya davrining oxirigacha ana shunday tutib turiladi. Qurtlar paydo bo’la boshlashi bilan haroratni yana bir gradus ko’paytirish, ya’ni 26°C ga etkazish mumkin, ana shu harorat inkubatsiya davrining oxirigacha saqlanadi. Qurt boqishni tezroq boshlash zarur bo’lib qolgan taqdirda Shuningdek urug’ zavodlarning nasl olinadigan tumanlarida bitta zotning urug’i bir inkubatoriyga bir necha muddatda qo’yilishi kerak bo’lib qolgan hollarda inkubatsiyaning ana shu usuli qo’llanadi. Bu usuldan urug’ inkubatsiya qilinishidan oldin havo harorat 14°C dan yuqori joyda saqlanganligi yaxshi ma’lum bo’lgan hollarda ham foydalanish mumkin. Doimiy haroratda inkubatsiya qilish usulining yomon tomonlari ham bor. Masalan, havo harorati birdan pasayib ketganda yoki ertalabki sovuqlap tushib qolgan hollarda urug’ning tez rivojlanishini to’xtatib bo’lmaydi. Inkubatoriy haroratni belgilanganidan pasaytirish, yuqorida aytib o’tilganidek, tut ipak qurtining hayot faoliyatiga va pilla hosiliga ta’sir etadi. Bundan tashkari, inkubatsiyaning bu usulida inkubatoriy favqulodda qattiq qizib ketadi, buning oqibatida urug’lar qurib qolishi mumkin. Urug’ inkubatsiyasi vaqtida inkubatoriy havosi namligini ham diqqat bilan kuzatib borish zarur bo’ladi. Inkubatsiya qilishning har ikkala usulida ham inkubatoriy havosining optimal nisbiy namligi 75-80% bo’lishi kerak. Havo namligini aniqlash uchun har bir inkubatoriyda psixometr va psixrometrik jadval bo’lishi lozim. Havo namligi pasayib ketgan taqdirda uni oshirish uchun inkubatoriyga ho’l choyshablar yoyib qo’yish va polga suv sepish kerak. Inkubatoriy havosining namligi juda ortib ketgan hollarda binoga so’ndirilmagan ohak solingan yashik qo’yiladi. Ko’pincha xona shamollantiriladi. Inkubatoriy kapital tipda qurilgan bino bo’lib, 2-3 ta yorug’ yaxshi tushadigan quruq va ozoda binodan iborat bo’ladi. Inkubatoriyda haroratni tartibga solib turish uchun yaxshi uskunalangan g’isht pechka bo’lishi kerak. Inkubatsiya boshlanishidan oldin inkubatoriy binosi va undagi asbob-uskunalar, albatta farmalinning 4% li eritmasi bilan dezinfeksiya qilinadi, ship va devorlari oqlanadi hamda sanitariya jihatdan yaxshilab tayyorlanadi. Inkubatoriy xonalaridan biriga

urug’ inkubatsiya qilish uchun qo’yiladi. Ikkinchi xona urug’dan chiqqan qurtlarni joylashtirish uchun mo’ljallangan. Urug’ qog’ozdan yasalgan kvadrat idishlarga 25-50 grammdan solinib, 3 qavatli (etajli) so’kchaklarga (etajerkalarga) joylab qo’yiladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. “Turkistanskie” vedomosti jurnali 1871y.№ 47,48 son 2. «Шелководство и шелковая промышленность» jurnali.1913, №12. 3. Abduqodirov SH. – Pillachiligimiz tarixidan lavhalar. Toshkent, «Fan», 2000 y 4. Biology and Behaviour of the Silkworms Lochinska. 5. Bombyx mori-the selkworms bloq Serying the Tiny Masters may.2004 6. K.M. Rojdestvenskiy, Z.T.Toirov, A.A.SHeveleva. «Tut ipak qurti biologiyasi ». “ O’qituvchi ” nashriyoti . Toshkent -1965 y. 7. Morphology and histology of Lyonet’s gland of the tropical. Journal of insect Science www.insectscience.org . Sudip Patra, Ravindra Nath Singt 8. Muxamedov M.M. – «Buyuk ipak yo’li», - madaniyatlarini birlashtiruvchi yo’l. Ipak jurnali, 1996, 3-son.

O'xshashlar

Tut ipak qurti tuxumida embrionning hosil bo’lishi, rivojlanishi va davrlari

Tut ipak qurtining tashqi tuzilishi

Tut ipak qurtining sezgi organlari. Tut ipak qurtining ichki sekretsiya organlari

Tut ipak qurtining o’sishi va rivojlanishi

Tut ipak qurtining partenogenezi va androgenezi