Фильтрация сувларини иншоотга, дарё ўзанига ва қирғоққа таъсири - Suv xo'jaligi - Referatlar

Фильтрация сувларини иншоотга, дарё ўзанига ва қирғоққа таъсири

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1934 KB

Ko'chirib olish

Фильтрация сувларини иншоотга, дарё ўзанига ва қирғоққа таъсири Режа: 1. Грунтли заминдаги гидротехника иншоот тубидаги босимли фильтрация 2. Иншоот заминидаги грунтларнинг тавсифи 3. Фильтрация пайтидаги ҳисобий ҳолатлар 4. Фильтрацияни ҳисоблаш усуллари (қаршилик коэффиценти ва узайтирилган контур чизиғи усули) 5. Қаршилик коэффициентлари усули 6. Тўғри чизиқли контур фильтрация усули 7. Узайтирилган контур чизиқли фильтрция услуби 8. Фильтрация кўрсаткичларини гидродинамика тўри орқали аниқлаш. Гидродинамика турини ясаш усуллари. ЭГДЎ усули, график усул 9. Электрогидродинамик ўхшашлик (ЭГДЎ) усули 10. Босимли фильтрацияни бошқариш усуллари (дренажлар, шпунтлар ва х.к.) 11. Грунтларни туташган жойидан ўпирилиши ва ювилиши 12. Тескари фильтрлар йириклик таркибини танлаш

Грунтли заминдаги гидротехника иншоот тубидаги босимли фильтрация Фильтрация деганда , суюқликнинг грунтлардаги ғоваклик, ёриқ (қояли) орқали ҳаракатига айтилади. Бундай грунтлардаги фильтрация оқимининг эгаллаган фазосига фильтрация области дейилади. Фильтрация оқими характерига кўра барқарор ва нобарқарор бўлиши мумкин. Барқарор ҳаракатда фильтрация оқими параметрлари вақт давомида ўзгармайди. Нобарқарор ҳаракатда фильтрация оқими тезлиги, йўналиши, пьезометрик босим ва сув сарфи вақт давомида ўзгаради. Кейинчалик димловчи иншоотлардаги бьефларнинг сув сатҳлари айирмалари доимий қабул қилиниб, барқарор ҳаракат ўрганилади. Бўшлиқ ва ғоваклардаги фильтрация оқими ҳаракати бир қатор сабабларга боғлиқдир. Уларга босимларнинг ҳар хиллиги, ҳарорат фарқи (иссиқликнинг тушиши), электр потенциали ва бошқалар киради. Димловчи гидротехника иншоотлари грунтли заминларида фильтрация оқими асосан бьефлардаги сув сатҳларининг ҳар хиллиги (айирмаси) натижасида пайдо бўлади. Бундай иншоотларнинг заминида фильтрация оқими кузатилади. Фильтрация оқими иншоот устиворлигига ҳамда грунт мустаҳкамлигига таъсир қилади. Юқори ва пастки бьеф сув сатҳлари вақт давомида тебраниб турса ҳам (уларнинг вақти айирмаси ўзгаради), фильтрация ҳисоблари сув сатҳлари айирмаси доимий бўлган ҳол учун ҳисоб қилинади. Бунинг учун ҳисобий схема тузишда сув сатҳларининг максимал айирмаси қабул қилинади ва ҳисоблар барқарор ҳаракат учун олиб борилади.

1 – расм. Фильтрация оқимининг босимли ҳаракати: 1 – понур; 2- сув урилма; 3 – рисберма; 4 – товони; 5 – затвор; 6 – флютбетга таъсир қилувчи фильтрация босими; 7 – сув ўтказмайдиган қатлам. Сув димловчи иншоотлар заминларида ва иншоот ўзида фильтрация оқими босимли ҳамда босимсиз ҳаракат қилади. Уларнинг тавсифи грунт сувларнинг жойлашиш ҳолатига боғлиқ, агар фильтрация оқимлари иншоот флютбети (иншоот сув ўтказмайдиган элементлари) билан грунт сувлари орасида сиқилган ҳолда ҳаракат қилса босимли ҳаракат кузатилади (1- расм). Бундай оқим иншоотнинг товон қисмларига гидродинамик (фильтрацион) босим билан таъсир қилади. Иншоот заминидаги грунтларнинг тавсифи Гидротехника иншоотлари замини қояли ва қоямас грунтлардан ташкил топган бўлиши мумкин. Фильтрация ҳисобларида грунтларнинг асосий тавсифларидан бири сув ўтказувчанлик , яъни ғоваклар орқали сув ўтказиш қобилияти ҳисобланади. Фильтрация коэффициенти грунтларнинг сув ўтказувчанлигини ифодаловчи коэффициент ҳисобланади (6.1-жадвал). Бу кўрсатгич грунт ҳароратига боғлиқ, яъни ҳарорат қанча катта бўлса, унинг қиймати шунча юқори бўлади. Фильтрация ҳисобларида одатда бундай ўзгаришлар инобатга олинмайди. 1 - жадвал

Қоямас грунтлар учун фильтрация коэффициентининг ўртача қийматлари Грунт К f , см/сут К f , м/сут Шагал ювилган ≥ 0,1 ≥ 80,0 қумли 0,1...0,2 80,0...17,0 Қум: йирик заррали 40,0...8,0 майда заррали 4,0...0,8 гилли 1,5...0,08 Қумоқ: зич 0,0005...0,0001 0,4...0,08 ғовак 0,005...0,001 4,0...8,0 Соғ тупроқ ≤ 0,0001 ≤ 0,08 Гил ≤ 0,000001 ≤ 0,0008 Фильтрация хусусиятларига кўра қолямас грунтлар сув ўтказувчи ва сув ўтказмайдиган (сув ўтказмайдиган қатлам) бўлиши мумкин. Грунт фильтрация коэффицентининг қиймати у билан контакдаги грунт фильтрация коэффициентидан 20 ва ундан ортиқ марта кам бўлса, бундай грунт грунт сув ўтказмайдиган қатлам ҳисобланади. Сув ўтказувчанлиги бўйича грунтлар бир жинсли-изотроп ва бир жинслианизотроп каби турларга бўлинади. Фильтрация коэффициенти қиймати нуқта координатасига ҳам, фильтарция йўналишига ҳам боғлиқ бўлмаса, бундай грунтлар бир жинсли-изотроп грунтлар ҳисобланади. Буни график кўринишда чўққиси айланада жойлашган тезлик векторлари тарзида тасаввур этиш мумкин (3 - расм, а). Бир жинсли-анизотроп грунтларда фильтарция коэффиценти фильтрация йўналишига боғлиқ ва паралел йўналишлар учун тенг бўлади. График кўринишда буни чўққиси эллепс эгри чизиғида жойлашган векторлар тарзида ифодалаш мумкин (3 - расм, б). Одатда фильтарция коэффициентининг максимал қиймати горизонтал йўналишга, минимал қиймати эса вертикал йўналишга мос келади.

3 - расм. Сув димловчи иншоотлардаги юза ва фильтрация оқимлари схемалари: а - бир жинсли-изотроп, грунтли заминларда юза оқимлар; b - бир жинсли-анизотроп, грунтли заминларда юза ва фильтрация оқимлари. Грунт турли ўлчамдаги зарралардан иборат. Бу турфа зарраларнинг ҳаммасини ҳисобга олишнинг иложи йўқ, шунинг учун уларни фракция- ларга бирлаштирилади. Текширилаётган намунанинг массасига нисбатан фоизларда ифодаланган грунт зарраларининг фракциялар бўйича тақсимланиш унинг донодорлик таркиби дейилади. Кўп ҳолларда грунтларнинг донодорлик таркиби йиғиндиси эгри чизиқлар кўринишида тасвирланади (4 - расм). Ушбу эгри чизиқлардан бир қанча тавсифларни, масалан ножинслилик коэффициентини аниқлаш учун фойдаланилади. Шундай p i = 10% бўлганда (4 - расм), d 60 - диаметри. бунда d 60 - зарра диаметри, ундан кичик диаметрли зарралар грунтнинг 60% массасини ташкил этади; d 10 - зарра диаметри, ундан кичик диаметрили зарралар грунтнинг 10% массасини ташкил этади; d 60 - ни диаметри баъзи ҳолларда назорат; қилувчи деб аталади, d 10 эса амалдаги диаметр деб аталади.

4 - расм. Грунтларнинг донодорлик таркибининг йиғма эгри чизиқлари 1- гиллар; 2-соғ тупроқ; 3-қумоқ; 4-майда қум;5-ўрта йирикликдаги қум; 6- йирик қум; 7-гравий; 8-шағал. ɳ= 1 бўлганда грунт бир хил ўлчамли зарралардан ташкил топади. Ишлаб чиқариш қурилишида ɳ≥ 3 бўлганда грунтни бир жинсли деб ҳисоблаш қабул қилинган. Фильтрация пайтидаги ҳисобий ҳолатлар Табиий шароитларда иншоот заминида ўзаро жойлашган турли хил грунт қатламларини учратиш мумкин. Бир жинсли грунтлар кичик иншоотлар остида учраса, йирик иншоотлар замини кўпинча турли жинсли грунтлардан ташкил топган бўлади. Фильтрация назарияси барча шароитлар учун фильтрация ҳисобларини бажариш имконини бермайди. Шу сабабли грунтларнинг қатламланиши бўлган жойлар фильтрация оқими параметрларини аниқлашнинг тайёр ечими бўлган ҳисобий схемалар ҳолатига келтирилади. Сув димловчи иншоотларда сув сатҳлари вақт давомида ўзгариб туради, лекин фильтрация ҳисоблари фақат улар орасидаги фарқ ўзгармас бўлган

ҳолат учун бажарилади. Бунинг учун ҳисобий схемалар таъсир этувчи босимнинг максимал қиймати бўйича қабул қилинади. Бунда сув сатҳи меъёр бўйича таъминланган ва фильтрация барқарор бўлиши лозим. Бьефлардаги сув сатҳлари учун ҳар қайси бьефда бир вақтнинг ўзида улар эгаллаган ҳолати қабул қилинади. Одатда ҳисобий сув сатҳлари учун юқори бьефдаги нормал, пастки бьефдаги минимал сув сатҳлари қабул қилинади. Агар бьефлардаги сатҳлар фарқи бошқа бир бирикувда давомийлик бўйича кўп бўлса, бу бирикувни ҳисобий деб қабул қилинади. Фильтрация областининг ихтиёрий нуқтасидаги фильтрация оқимининг босими деганда потенциал энергия тушунилади, у иккита чизиқли-геодезик Z ва пьезометрик P / γ қийматлар йиғиндиси кўринишида ифодаланади (5 - расм). (6.2) бунда h x – қабул қилинган таққослаш текислигига нисбатан фильтрация областининг кўриладиган нуқтасидаги босим; z x - таққослаш текислигидан кўриладиган нуқтагача бўлган масофа, бунда ( )+ белгиси нуқта таққослаш текислигидан юқорида жойлашган бўлса, ( )− белгиси ундан пастда бўлса; ( P / γ) x - шу нуқтадаги пьезометрик баландлик. 5 - расм. Сув димловчи иншоотларда босимни аниқлаш схемаси

Сув димлаш иншоотлари фильтрация ҳисобларида таққослаш текислиги сифатида ихтиёрий горизонтал текисликни қабул қилиш мумкин, унга нисбатан (3.2) формула бўйича босим ҳисобланади. Ҳисоблашлар қулай бўлиши учун таққослаш текислиги сифатида пастки бьеф сув сатҳи бўйича ўтадиган текислик, сув бўлмаган эса-пастки бьеф туби бўйича қабул қилинади. Таққослаш текислигининг бундай ҳолатида босим бьефлардаги сатҳлар фарқига тенг бўлади (таъсир этувчи босим). Амалдаги шароитларда фильтрация оқими ҳаракатида учрайдиган барча омилларни ҳисобий формулалар билан ҳисобга олиб бўлмайди. Бу эса бир неча соддалаштиришга ва йўл қўйилишлар киритишга мажбур этади. Фильтрация ҳисобларида асосий йўл қўйилишларга қуйидагилар киради: 1) фильтрация оқимининг икки ўлчамли ҳаракати кўрилади; 2) иншоот заминидаги грунт бир жинсли – изотроп ҳисобланади (бир жинсли – анизотроп грунтларда фильтрация схемасини эквалент бўлган бир жинсли изотроп грунтга келтирилади ва бунда флютбет ўлчамлари ўзгартирилади); 3) иншоотга таъсир этувчи берилган босим вақт бўйича ўзгармайди, демак, барқарор фильтрация кўрилади; 4) фильтрация коэффициенти доимий ҳисобланади; 5) сув ҳарорати ва грунт ғоваклиги ўзгармас ҳисобланади; 6) иншоот узунлиги чексиз ҳисобланади; 7) ер ости контури вертикал элементлари сув ўтказмас деб ҳисобланади. Фильтрацияни ҳисоблаш усуллари (қаршилик коэффиценти ва узайтирилган контур чизиғи усули) Фильтрация ҳисоблари қуйидаги масалаларни ҳал этиш учун бажарилади: гидротехника иншооти ер ости контури горизонтал элементларига таъсир этувчи фильтрация босимини аниқлаш; заминдаги грунтнинг фильтрацияга мустаҳкамлигини текшириш; заминдан сизиб ўтувчи сув йўқотилишини аниқлаш.

Ер ости контурининг мумкин бўлган вариантлари таққосланиб, улардан техник - иқтисодий жиҳатдан фойдали (афзал) бўлгани қабул қилинади. Бундай ер ости контури рационал дейилади. Ғовакли муҳитда фильтрация ҳисоблари Дарси қонуни асосида олиб борилади: ϑ= К Jф * , * (6.3) Фильтрация оқимининг сарфи қуйидагича топилади: Q = K ф *ω* J ёки Q = K ф ω( h 1 − h 2 ) / l (6.4) бунда, ϑ - фильтрация тезлиги; K ф – фильтрация коэффициенти; J – босим градиенти (бирлик узунликдаги фильтрацион оқим йўли бўйича босим йўқолиши). ω - грунтнинг зарралари ва ғовакликлари билан биргаликдаги кўндаланг кесим юзаси. Дарси қонуни фильтрация оқимининг ламинар режимини ифодалайди ва бу режимда тезлик ўзгаришини кенг миқёсда кузатилади. Бу қонун галечникли грунтлардан ташқари ҳамма грунтлар учун қўлланилади. Амалдаги фильтрация ҳисоблари услубларини асосий уч гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳ – гидромеханик, фильтрация оқими ҳаракати математик физиканинг масаласи сифатида асосланган. Бу усуллар билан ҳисоблашлар шуни кўрсатдики, босим ер ости контури узунлиги бўйича эгри чизиқ бўйича ўзгаради, бунда эгри чизиқ қавариқлиги бошланғич участкада ташқи томонга, охирида эса ичкари томонга бўлади. Иккинчи гуруҳ – экспериментал услублар. Уларнинг ичида энг кўп қўлланиладигани ЭГДЎ (электро – гидродинамик ўхшашлик) услубидир. Бу услуб ёрдамида ҳар қандай флютбет ер ости контурининг гидродинамик тўрини қуриш мумкин. Шунингдек экспериментал услуб билан фильтрацияни грунтли нов ичида жойлашган гидротехника иншоотлари моделларида ҳам тадқиқот қилишда қўлланилади. Учинчи гуруҳ – гидравлик услуб бўлиб, у масалани тахминий ечишга асосланган. Бу энг кўп қўлланиладиган услуб бўлиб, амалий ҳисобларда

қўлланилади. Гидравлик услубларда флютбетнинг синиқ нуқталари орасидаги босим ўзгариши ҳарактери тўғри чизиқли деб қабул қилинади, бу ҳолда флютбет оҳирида кам, бошланишда эса кўп бўлади. Бундай йўл қуйиш флютбет алоҳида участкаларида таъсир қилувчи босимни аниқлашда катта хатоликка йўл қўймайди. Флютбет охирида унинг қалинлиги конструктив (ҳисобларсиз) қабул қилинади. Қаршилик коэффициентлари усули Амалиётда икки, уч ва ундан ортиқ шпунтларга эга бўлган флютбетларни фильтрация ҳисобларини бажаришда кенг қўлланилади. Бу усулни қўллаганда қуйидаги чекланишларга йўл қўйилади: заминдаги грунт бир жинсли; сув ўтказувчи замин босимли қувур кўринишида деб фараз қилиниб, унда босим шпунтларда, ўйиқ чиқиқ жойларда (тўсиқларда) ва горизонтал участкаларда қаршиликлар туфайли камаяди. Ер ости контурининг ҳар бир элементи узунлиги бўйича босим тўғри чизиқ қонунига асосан камайиб боради. Ҳисобларни бажаришда ер ости контури схемаси соддалаштирилади, яъни ер ости контури шаклига ва ҳисобларга таъсир этмайдиган баъзи деталлар инобатга олинмайди ва иншоат остининг фильтрация соҳаси қаршилик бўйича қисмларга бўлиб чиқилади (6 - расм). 6 - расм. Каршилик коэффициенти услуби учун ҳисобий схема.

Ҳар бир қисм учун қаршилик коэффициентлари қуйидаги аналитик ифодалар ёрдамида, аниқланади: 1. Кириш ёки чиқиш қисмлари. Агар шпунт қоқилмаган ва остона бўлмаса, яъни S = 0 , a = 0 (18-расм, а) бўлса, у ҳолда қаршилик коэффициенти &#55297;&#56321; &#55297;&#56321; к = = 2 0,44 бўлади. 7 - расм. Кириш ва чиқиш фрагментлари схемалари. Агар шпунт қоқилмаган ва битта остона (7 - расм, b), яъни S = 0, а = 0 бўлса (6.5) Агар шпунт қоқилган бўлса (7 - расм, d), яъни S = 0, a = 0 1. Поғона (уступ) ва ички шпунт. Агар шпунт қоқилмаган ва битта остона бўлса, (8 - расм, а) яъни S = 0, a = 0 бўлса, поғона қаршилик коэффициенти қуйидаги формула орқали топилади: 12 Т а = (6.6)

8 - расм. Поғона ва ички шпунт фрагментлари схемалари. Агар шпунт қоқилган бўлса (8 - расм, b) ва поғона бўлмаса, яъни S = 0 ва бўлганда агар бўлса қаршилик коэффициенти (6.7) бўлади. Агар бўлса (6.8) 3. Горизонтал фрагментлар. Сув ўтказмайдиган қатлам чуқурлиги T бўлиб (6.20-расм, а), қоқилган икки шпунт оралиқ масофаси l ≥ 0,5( S 1 + S 2 ) бўлса, қаршилик коэффициенти бўлади. Агар l ≥ 0,5( S 1 + S 2 ) бўлса, у ҳолда &#55297;&#56321; г = 0 бўлади.

9 - расм. Горизонтал фрагментлар схемалари. Агар S 1 = = S 2 0 бўлса (9 - расм, b ), у ҳолда қаршилик коэффициенти қуйидаги формула орқали аниқланади: l &#55297;&#56321; Г = (6.9) T Сув ўтказмайдиган қатламнинг босим бўйича T хис ' ва чиқиш градиенти бўйича T хис '' ҳисобий қиймати қуйидаги шартларга биноан аниқланади: агар Тхис ' > Тхак бўлса, у ҳолда Тхис ’ = Тхак ; агар Т Так ’ ≥ хак бўлса, Тхис ’ = Так ' ; агар Т Так ’’ > хак бўлса, Тхис ’’ = Тхак ; агар Так ’’ ≥ Тхак бўлса, Тхис ’’ = Так ’’ ; бўлади, бунда Т хак – сув ўтказмайдиган қатламнинг ҳақиқий чуқурлиги; Т ак ’ – босим бўйича актив зона; Т ак ' - чиқиш градиенти бўйича актив зона. Т ак ' - ер ости контурининг горизонтал l 0 нинг вертикал S 0 проециялари нисбати бўйича аниқланади. l 0 / S 0 ***** ≥ 5 < 5 *** 3,4 < 3,4 *** 1 < *** 1 0 T ак ' ***** 0,5 l 0 2,5 S 0 0,8 S 0 + 0,5 l 0 S 0 + 0,3 l 0 Т ак ’’ - нинг қиймати қуйидаги формуладан аниқланади: Т ак ’’ = 2 Т ак ’ (6.10) Ҳар қайси қисмларда йўқоладиган босим қуйидагича аниқланади: (6.11)

бунда, H – иншоотга таъсир этувчи ҳисобий босим; ∑ &#55297;&#56321; i -қаршилик коэффициентлари йиғиндиси, ∑ &#55297;&#56321; &#55297;&#56321; &#55297;&#56321; &#55297;&#56321; &#55297;&#56321; i = + + k 1 ...... n + чик Фильтрация сув сарфини ҳисоблашда ҳар доим сув ўтказмайдиган қатламнинг ҳисобий чуқурлиги Т хис m унинг ҳақиқий чуқурлигига тенг, яъни Тхис m = Тхак ; Сув ўтказмайдиган қатлам юзаси яқин жойлашганда солиштирма фильтрация сув сарфи (6.12) бунда ∑ &#55297;&#56321; i m − T x m ии = T хак бўлганда қаршилик коэффициентлари йиғиндиси; K ф –заминнинг фильтрация коэффициенти, м/сут. Қаршилик коэффициенти услубида замин грунтининг фильтрацияга умумий мустаҳкамлиги йўл қўйиладиган градиент J й к . билан баҳоланади, яъни замин грунти мустаҳкамлиги шартида қуйидаги мослик бўлиши керак JH ≥ Jйк . бунда J H – босимнинг назорат қилувчи градиенти; J й к . – заминдаги грунтга ва иншоот синфига боғлиқ йўл қўярлик градиент қиймати (2 -жадвал). 2- жадвал Грунтга ва иншоот синфига боғлиқ йўл қўярлик градиент қиймати Замин грунти Иншоотнинг капиталлик синфи бўйича J йк қиймати I II III IV Зич гил Қумоқ грунт Қум: йирик ўртача донадор майда 0,9 0,45 0,36 0,3 0,23 1 0,5 0,4 0,33 0,25 1,1 0,55 0,44 0,36 0,27 1,2 0,6 0,48 0,4 0,3 Босимнинг назорат қилувчи градиенти қуйидаги формула орқали аниқланади

J k = H /( ∑ &#55297;&#56321; i T хис ’ (6.13) Максимал чиқиш градиенти С.Н.Нумеров формуласи бўйича қуйидагича аниқланади: J чик = ( Н T / 1 )(1/ α &#55297;&#56321; ∑ ‘‘ ) (6.14) бунда T 1 ва ∑ &#55297;&#56321; '' лар T хис '' бўйича ҳисобланади; S=0 бўлганда, α= − 1- ( T T 2 / 1 ) 2 Чиқиш градиенти J чик  0,5…0,7 бўлганда замндаги грунтни бўртиб чиқишга текшириб кўриш лозим бўлади. Тўғри чизиқли контур фильтрация усули Тўғри чизиқли контур фильтрация услубини биринчи бўлиб, инглиз инженери Б. Бляй томонидан таклиф қилинган. Бу услуб кичик иншоотларни етарли аниқликда ҳисоблашда, йирик иншоот флютбетларининг шаклини олдиндан белгилаб олишда ишлатилади. Б.Бляй услуби билан заминда фильтрация деформацияларини содир бўлмаслик шарти асосида ер ости контурининг йўл қўярлик ёйилган узунлиги аниқланади, бунда флютбет билан грунтнинг ўзаро туташган еридан ўтувчи фильтрация йўли энг хавфли йўл ҳисобланади. Б.Бляй флютбет билан грунтнинг туташган еридан сингиб ўтувчи фильтрация оқимининг тезлиги ва босимини аниқлаш учун Дарси қонунини қўллайди. Бунда оқимнинг барча нуқтасида унинг тезлиги миқдор жиҳатдан ўзгармайди ва бир-бирига тенг деб ҳисобланади. Бляйнинг фикрича ϑ ва K ф ўзгармас сонлар ҳисобланади. Агарда тезлик ва фильтрация коэффициенти ўзгармас миқдор бўлса, пьезометрик нишаблиги ҳам ўзгармас бўлиши шарт. Бундан фильтрация оқимининг пьезометрик босими тўғри чизиқ қонунига асосан флютбет охири томон камайиб боради. Шу туфайли бу усул тўғри чизиқли контур усулуби деган ном олган. Фильтрация оқимининг пьезометрик

нишаблиги га тенг, бунда H – таъсир этувчи босим; L – флютбет сув L ўтказмайдиган қисмининг ер ости контури узунлиги. Дарси қонуни бўйича ϑ= K J ф * га тенг, бунда K ф – замин грунтининг фильтрация коэффициенти. Иншоот заминида фильтрация оқимининг тезлиги йўл қўярлик тезликдан кичик бўлиши шарт: к . (6.15) бундан (6.16) Йўл қўярлик нишабликка тескари бўлган катталикни нишаблик коэффициенти деб белгилаб, қуйидаги ифодага эга бўламиз: (6.17) Нишаблик коэффициенти C нинг турли грунтлар учун қийматлар – жадвалда келтирилган. 3 - жадвал Нишаблик коэффициенти C нинг қийматлари Грунтларнинг номи C Грунтларнинг номи C Лойқа (балчиқ) 8 Шағал 3,5 Майда қум 6 Соғ 4-3,5 Ўрта қум 5 Қумоқ 3-3,5 Йирик қум 4 Чириган торф 8 Галечникли 3 Чиримаган торф 5 Босимнинг тўғри чизиқли конуният билан ўзгаришига кўра, босим эпюраси тўғри бурчакли учбурчак кўринишида бўлади. Учбурчакнинг бир

катети билан ер ости контурининг ёйилган узунлиги, иккинчиси билан эса таъсир этувчи босим ифодаланади (10 - расм). 10 - расм. Тўғри чизиқли контур фильтрация услуби бўйича босим эпюраларини қуриш: а – флютбет схемаси; b – ёйилган контур бўйича босим эпюраси. Ер ости контурининг ихтиёрий нуқтасидаги босим унинг ординатасини масштаб бўйича ўлчаш орқали аниқланади ёки қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: (6.18) бунда, l x - ер ости контури ёйилган узунлигининг охиридан кўриладиган нуқтагача бўлган масофа. Узайтирилган контур чизиқли фильтрция услуби Р.Р.Чугаев томонидан ишлаб чиқилган бу услубда ер ости контури узунлиги бўйича босимнинг чизиқли ўзгариши асос қилиб олиниб, унда фильтрация оқимининг тик (вертикал) йўли бўйича киришдаги ва чиқишдаги қўшимча босим йўқолишлари ҳисобга олинган. Бу услуб ёрдамида босим

эпюраси қурилади ва контур алоҳида участкаларининг градиентлари аниқланади (кириш, чиқиш ва узунлик бўйича). Босим Т хис / чуқурлик учун ҳисобланади ва виртуал узунлик қуйидаги формуладан аниқланади: L вир = L хак + 2 0 * ,44 Т хис / (6.19) Ер ости контурининг ёйилган ҳақиқий узунлиги охирининг учларидан икки томонга 0,44 Т хис / кесма қиймати қўйилиб вертикал узунлик топилади. Бу кесмалар кириш ва чиқишдаги босим йўқолишларини ҳисобга олади (11 расм). Кон турининг ҳақиқий узунлиги L хак нинг четларидан икки томонга 0,44 Т хис / кесмаларини қўйиб виртуал узунликнинг қийматига эга бўламиз. Бу кесмалар контурининг кириш ва чиқиш участкаларидаги қўшимча босим йўқолишларини ҳиобга олади. Босим эпюраси аввал вертикал узунлик (11- расмдаги A B − чизиқ) бўйича қурилади, сўнгра ҳақиқий узунлик чегарасининг кириш ва чиқиш вертикал участкаларида тузатилади. Бунинг учун вертикал участканинг 2нуқтасидан A B − чизиқ билан кесишувига қадар вертикал чизиқ ўтказилади. 1...2-кесмаси чиқиш участкасидаги босим градиенти J чик га мос келади. Худди шундай босим эпюралари контурнинг чиқишдаги вертикал участкаларида тузатилади. Бундай ўзгаришдан сўнг босим эпюралари ординатаси контури хақиқий узунлигида 1 ' ...2 ' ...3 ' ...5 ' ...6 ' ...7 ' синиқ чизиқлар бўйича ўтади. Уларнинг қийматини графикдан масштаб бўйича олиб (22-расм), фильтрацияга қарши босим эпюраси қурилади.

11 - расм. Узайтирилган контур чизиқли услуби бўйича флютбет ҳисоби схемалари: а-флютбет схемаси; b- ер ости контурига филтрацияга қарши босимини график усулда аниқлаш; 1...9 – флютбет контурининг схемаси; 10 – ҳисобий сув ўтказмайдиган қатлам. Контур горизонтал участкалари бўйича босим градиенти қуйидагича аниқланади: (6.20) Максимал чиқиш градиенти тахминан қуйидагича аниқланади: (6.21) бунда, l чиқ контур вертикал участканинг охирги узунлиги; h чик - T хис '' = T ак " бўлганда эпюрадан олинадиган босим йўқолиши (11 - расмда бу 6...6 ’ ордината). Фильтрация кўрсаткичларини гидродинамика тўри орқали аниқлаш. Гидродинамика турини ясаш усуллари. ЭГДЎ усули, график усул

Фильтрация кўрсаткичларини гидродинамика тўри орқали аниқлаш. Гидродинамика турини ясаш усуллари Фильтрация сувларини ҳисоблаш учун унинг ҳаракатини ифодаловчи Лаплас тенгламасини маълум чегаравий шароитларда ечиш анча мураккаб ҳисобланади. Шу сабабли фильтрация ҳисобларида гидродинамик тўр услубини қўллаш масала ечимини ечишни анча енгиллаштиради. Фильтрация сувлари ҳаракатини кўрсатувчи шакл гидродинамика тўри ёки ҳаракат тўри дейилади (12 - расм). У ток чизиқлари (сув молекулалари ҳаракати) ва тенг босимли чизиқлар (чизиқнинг исталган нуқтасида босим ўзгармайди H = const) дан ташкил топади. Ток чизиқлари ўртасидаги оралиқ сарф тасмаси ва тенг босимли чизиқлари ўртасидаги оралиқ босим камари деб аталади. Ток чизиғининг юқори чегараси флютбетнинг сув ўтказмайдиган қисми, пастки чегараси эса сув ўтказмайдиган қатлам ҳисобланади. Тенг босимлар чизиғининг ( H 1 = H ) юқори чегараси юқори бьеф туби юзида, пастки ( H 2 = 0) – пастки бьеф туби юзида ва заминдаги дренаж (агар улар бўлса) чизиғида жойлашади. 12 - расм. Гидродинамик тўр: 1,2 – ток ва тенг босимли чизиқлар; 3 – сарф тасмаси; 4 – босим камари; 5,6 – қурилган гидродинамик тўр бўйича фильтрацияга қарши босим

эпюраси ва фильтрация оқимининг пастки бефга чиқишдаги градиентлари; 7 – сув ўтказмайдиган қатлам. Гидродинамик тўр ёрдамида фильтрация оқимининг ҳамма параметрлари босим, гидравлик градиент, тезлик ва сув сарфини аниқлаш мумкин. Гидродинамик тўрининг афзаллиги шундаки, фильтрация оқими параметрларини ҳисоблаш жуда оддий, уларни фильтрация областининг исталган нуқтасида аниқлаш мумкин. Гидродинамик тўрни қуришда график, электрогидродинамик ўхшашлик (ЭГДЎ) услубларидан кенг фойдаланилади. Гидродинамик тўрни график усулда қуришда қуйидаги чегаравий шартлар қабул қилинади: оқим чизиғининг юқори чегараси иншоот ер ости контури, пастки чегараси сув ўтказмайдиган қатлам ҳисобланади. Агар сув ўтказмайдиган қатлам жуда чуқур жойлашган бўлса, у ҳолда унинг ўрнига t=2,5 l n чуқурликда жойлашган шартли сув ўтказмайдиган қатлам қабул қилинади, бунда l n - ер ости контури ётиқ проекцияси. Тенг босимлар чизиғининг юқори чегараси, юқори бьеф туби юзасида, пастки чегараси – пастки бьеф туби юзасида ва заминдаги дренаж (агар у бўлса) чизиғида жойлашади. Сарф тасмалари ва босим камарлари сони, масалан талаб қилинган аниқликда ечилишига боғлиқ ҳолда танланади ва бутун сон бўлиши лозим. Δ S ва Δ l қадамлари қанча кичик бўлса, фильтрация оқими параметрлари юқори аниқлик билан ҳисобланади. Δ S / Δ l нисбатни тўр шаклининг коэффициенти дейилади. Δ S / Δ l =1 бўлса тўр квадрат шаклда бўлади ва у ҳисобларнинг юқори аниқлигини таъминлайди. М = Л П / нисбат тўр модули дейилади, бунда Л - сарф тасмалари сони; П -босим камарлари сони. Ҳар бир аниқ чегаравий шартлар учун тўр модули ўзгармас бўлади М = Л П / = сonst . Гидродинамик тўрни график услубда қуришда ортогоналник (тўғри бурчаклилик), узлуксизлик, ток чизиқлари ва тенг босимлар чизиқларининг равон бўлиши асос қилиб олинган. Тўр масштаб бўйича чизмада қурилади.

Сарф тасмалар сонини. Δ S / Δ l = 1 деб қабул қилинади. Фильтрация областини сарф ленталари сонига бўлинади ва ток чизиқлари ўтказилади. Сўнгра эгри чизиқли катакли тўрлар қабул қилинган Δ S / Δ l нисбат бўйича ток чизиқларини тузатиш билан квадрат шаклига келтирилади. Ер ости контурининг шпунт деворлари олдидан тўр катаклари эгри чизиқли квадрат бўлмаган кўп бурчакли бўлади. (23 - расмга қаранг). Фильтрация соҳасининг ихтиёрий нуқтасидаги босим қуйидаги формула бўйича аниқланади: (6.22) бунда n - флютбет сув ўтказмайдиган қисми охиридан ҳисоблангандаги босим камарлари сони; H - таъсир этувчи босим; П - тўрдаги камарларнинг умумий сони. Босим градиентини аниқлаш учун ток йўналишига фильтрация областининг ичида иккита нуқта олинади, босимлар орасидаги фарқ топилади ва унинг қийматларини ток чизиғи бўйича олинган нуқталар орасидаги масофага бўлинади. Таъсир этувчи босим H қийматига тўғри келувчи тенг босимли тўғри чизиқлар орасидаги босим градиенти қуйидаги формуладан иборат. (6.23) бунда Δ l - танланган нуқталар орасидаги масофалар. Ихтиёрий эгри чизиқли квадратдаги ўртача тезлик (6.24) Иншоот заминидан ўтадиган фильтрация сарфи қуйидаги формуладан аниқланади (6.25) Электрогидродинамик ўхшашлик (ЭГДЎ) усули

Мураккаб ва турли фильтрация масалалари ечишда акад. Н.Н. Павловский томонидан ишлаб чиқилган электрогидродинамик ўхшашлик услуби энг кўп қулланилади. Бу услуб фильтрация сувларининг ғовак муҳитдаги стационар ҳаракати ва электр токининг ток ўтказувчи муҳит бўйича ҳаракати ўртасидаги ўхшашликка (4 - жадвал) асосланган. Чунки ҳар иккаласи учун Лаплас тенгламаси тўғри ҳисобланади. 4 - жадвал Фильтрация оқими ва электр токи ўртасидаги ўхшашлик Электр токи Фильтрация оқими Электр потенциали U Пьезометрик босим h Солиштирма электр ўтказувчанлик Фильтрация коэффициенти К ф С = 1/  Ток зичлиги i Фильтрация тезлиги ϑ Ом қонуни i =− c U ∂ / dl Дарси қонуни ϑ=− k h ∂ / ∂ l Электр потенциали учун Лаплас тенгламаси ∂ 2 U ∂ 2 U ∂ 2 U + + = 0 dx 2 ∂ y 2 ∂z 2 Босим учун Лаплас тенгламаси ∂ 2 h ∂ 2 h ∂ 2 h + + = 0 dx 2 ∂ y 2 ∂z 2 Чегаравий шартлари: ҳимояланган юза ∂ U / ∂ n бунда n – нормал эквипотенциал юза U=const Чегаравий шартлари: сув ўтказмайдиган юза ∂ h / dl бунда n – нормал тенг босимли юза h= const Ток кучи I Фильтрацион оқим сарфи Q Электр майдони кучланиши E=(U 1 –U 2 )/l Фильтрацион оқим градиенти J=(h 1 -h 2 )/l ЭГДЎ услуби фильтрация масалаларини текис, режали ва фазовий моделларда ечиш имконини беради. Текисликда фильтрация масалалари ЭГДЎ услубида ечилганда фильтрация соҳаси электр ўтказувчи қоғоз ёки электролит билан алмаштирилади. Моделнинг чегаравий шартлари ҳақиқий шароитга мос келиши зарур.

ЭГДЎ асбобида (13 - расм, а ) сув ўтказувчи грунт махсус электр ўтказувчи қоғоз, электр суюқлиги ёки метал зар қоғоз билан ажратилади. Фильтрация масалаларини ЭГДЎ усулида ечиш ЭГДЎ асбоби деб аталувчи электрик моделда амалга оширилади. Моделлаштириш қонуниятига кўра электрик модел ўрганилаётган фильтрация соҳасини қандайдир чизиқли масштабда ифодалаши лозим. Бунда моделнинг электр ўтказувчанлик коэффициентини фильтрация коэффициентига пропорционал деб қабул қилинади ва чегаравий шартлар ўхшашлиги сақланади. ЭГДЎ асбобида фильтрация соҳаси махсус электр ўтказувчи қоғоз, электр ўтказувчи муҳитда қабул қилинган масштабда ясалади, иншоот бьефлари участкаларида эса Ш 1 - Ш 2 шиналари (йўғон электр сим) жойлаштирилади. Моделдаги электр ўтказувчи материалда бир хил потенциалли нуқталарни топиш ва эквипотенциал чизиқларни чизиш ҳамда гидродинамик тўрни чизиш асосий вазифа ҳисобланади. Бунинг учун Уитстон кўприкчасидан фойдаланилади (24 - расм, b). Маълумки қаршилик кўприкчасидаги 1 нуқтада электр токи икки тармоққа ажралиб 2 нуқтада бирлашадиган бўлса, у ҳолда тармоқларни туташтирувчи ўтказгичнинг 3 ва 4 нуқталарида агар R 1 : R 2 = R 3 : R 4 , яъни потенциаллар тенг бўлса, ток бўлмайди ва гальванометр нолни кўрсатади. Бошқа ҳолларда гальванометр токнинг потенциал оз бўлган томонга қараб оқишини кўрсатади.

3 - расм. ЭГДЎ асбоби схемаси: а-контур ва электр занжири схемаси; b – Уитстон кўприкчаси схемаси. ЭГДЎ асбобининг электр занжири таъминловчи ва ўлчовчи икки тармоқдан иборат. Таъминловчи тармоқ таркибига доимий ток манбаси A к , калит K 1 , реостат P , амперметр A , вольтметр V , ток ўтказувчи майдон П киради. Ўлчовчи тармоқ эса Ш 1 ва Ш 2 шиналардан, реохорд R e , гальванометр ва игна қисқичдан иборат. Ш 1 ва Ш 2 шиналарда U 1 ва U 2 потенциаллар ушлаб турилади, уларнинг фарқи U = − U 1 U 2 иншоот юқори ва пастки бьефларидаги сув сатҳлари фарқига тенг бўлган босимга мос келади. Моделлаштиришда босим h потенциалнинг абсолют қийматларидан эмас, балки нисбий қийматларидан фойдаланилади. h н = ( h x − h мин )/( h мах − h мин ); U н = ( U х − U мин )/( U мах − U мин ); (6.26) бунда h x ва U х – мос равишда қаралаётган юзадаги босим ва потенциал; h мин ва h мах , U мах ва U мин – босим ва потенциалнинг мос равишда максимал ва минимал қийматлари. Босимнинг қиймати гидродинамик тўр характерига таъсир этмагани учун эквипотенциалларни қуришда U = 1 ва h = 1 деб қабул қилинади. Сўнгра кучланиш тенг бўлакларга бўлиниб (одатда n = 5; 10 ёки 20 деб олинади), реохорд кўрсаткичини қандайдир кучланишга ўрнатилади ва моделда шу кўрсаткичга мос келувчи нуқта игна учли асбоб ёрдамида қидирилади. Моделда нуқта тўғри топилганда гальванометр кўрсатиши нолга тенг бўлади. Моделда топилган бир хил потенциалли нуқталар равон чизиқ билан бирлаштирилади. Бу чизиқ эквипотенциал ёки тенг босимли чизиқ ҳисобланади. Эквипотенциал чизиқлари чизилгандан сўнг график усулда оқим чизиқлари қурилади. Оқим чизиқларини чизганда уларнинг узлуксизлиги ва эквипотенциал чизиқлар билан ўзаро кесишиш жойида ортогонал бўлишига риоя этилади.

Босимли фильтрацияни бошқариш усуллари (дренажлар, шпунтлар ва х.к.) Дренажлар тўғрисида тушунча. Дренажлар иншоот ер ости контурининг сув ўтказмайдиган қисмида жойлашган қурилма бўлиб, улар фильтрация сувларини қабул қилиш ва чиқариб юбориш ҳамда фильтрация босимини камайтириш учун хизмат қилади. Улар иншоот қирғоқлари ва заминларида ҳаракат қилаётган фильтрация босимини бошқаради. Дренажлар грунтли материаллардан (шағал, галечник, шағал-галечник аралашмаси, майда ва катта заррали қум), ғовакли бетонлардан ҳамда фильтрация коэффициенти юқори бўлган минерал толали материаллардан барпо этилади. Сув димловчи иншоотларда, асосан, ётиқ ҳолда (горизонтал) ва тик (вертикал) дренажлар ўрнатилади. Ётиқ дренаж фильтрация коэффициенти катта бўлган грунтли материаллардан қурилиб, тўшама устига ёпиқ ҳолда (горизонтал) ётқизилади, тик (вертикал) дренаж эса бурғу қудуқлар кўринишида бўлади. Ҳар қандай дренаж ҳам сув қабул қилувчи ва сув чиқарувчи қисмлардан ташкил топади. Ҳамма вақт ҳам бу икки қисм биргаликда ишлайвермайди. Баъзи бир ҳолларда сув қабул қилувчи қисм сув чиқариш вазифасини ҳам бажаради. Дренажларнинг жойлашган ўрни. Сув димловчи иншоотларда дренаж сув урилмадан кейин, рисберма, сув урилма ва тўғон танаси тагида, шунингдек, понур охирида жойлаштирилади (14 - расм). Рисберма тагида жойлаштирилган дренаж (14 - расм, а ) фильтрация оқими таъсирида заминдан грунт зарраларини чиқиб кетишига йўл қуймайди ва флютбетнинг сув ўтказмайдиган қисми тагидан фильтрация сувларини чиқариб юборади ҳамда флютбетга таъсир қилувчи босимини ўзгартиради. Тўғон танаси тагида жойлашган дренажлар (14 - расм, b) ер ости контурининг иккита участкасидаги фильтрация босимини пасайтиради. Сув урилма тагида ёки тўғон танаси тагида жойлаштирилган дренажлар

фильтрация сувларини тўсиқларга учратмасдан пастки бьефга чиқариб юбориши керак. Агар дренаж сув урилма тагида жойлаштирилса (14 – расм, d), фильтрация босими дренаж ўрнатилган қисм узунлиги бўйича пасаяди ва шу билан бирга юқори бьеф участкаси томонига йўналган босим камаяди. Понур охирида жойлашган дренаж (14 – расм, е) галерея сифатида ишлатилади. 14 – расм. Иншоот ер ости контурида дренажларни жойлаштириш схемалари: а - сув урилмадан кейин рисберма тагида; b – сув урилма тагида; d – тўғон танаси тагида; е – понур охирида; 1 – дренаж; 2 – дренаж галереяси. Дренажларнинг тескари фильтрлари. Фильтрация сувлари ҳаракат қиладиган грунт дренажнинг сув қабул қилувчи қисми билан доимий алоқада бўлади. Ғоваклиги катта бўлган дренаж, масалан, тош ёки гравий-галечник аралашмасидан барпо этилади ва у билан алоқада бўлган грунт зарралари филтрация оқими натижасида дренаж ғовакларига тушади. Грунт зарраларининг кўчишини олдини олиш учун дренаж билан алоқа қилиш чизиғи бўйлаб тескари фильтрлар ўрнатилади, улар бир ёки бир неча қатлам қилиб жойлаштирилади. Ҳар бир қатлам қалинлиги 0,2 м дан катта қабул

қилинади. Кўп қатламли фильтрларда кейинги қатлам грунт зарраларидан катта бўлади, шунинг эвазига фильтрация оқими таъсирида майда зарраларни кейинги қатлам катта ғовакликларига ўтмаслиги таъминланади. Баъзи бир ҳолларда дренаж тескари фильтрлари бир қатламли бўлиши мумкин. Бундай дренаж (тескари фильтрлар) одатда, сув урилма плитаси тагида, тўғон танаси товонининг тагида ёки рисбермада ўрнатилади. Шпунтли деворлар иншоот замини грунтлари юқори сув ўтказувчан ва босим градиенти грунт учун йўл қуйиладиган қийматдан катта бўлганда ер ости контури узунлигини узайтириш учун ўрнатилади. Шпунтли деворларнинг ўрнатилиш чуқурлиги уларнинг қандай материалдан тайёрланиши ҳамда грунтнинг турига боғлиқ. Шпунтли деворлар уларнинг ўрнатилиш чуқурлиги 5.6 м гача бўлганда ёғочдан, ўрнатилиш чуқурлиги 20.30 м гача бўлса металлдан, 30 м ва ундан ортиқ бўлса темирбетондан қурилади. Шпунтли деворларнинг ўрнатилиш чуқурлиги 2,5 м дан кам бўлмаслиги керак. Шпунтли деворлар замин грунтининг сув ўтказувчанлиги катта бўлган грунтларида ишлатилади. Ер ости контурида шпунтли деворлар бир-уч қаторли жойлаштирилади (15 - расм). 15 – расм. Ер ости контурида шпунт деворларининг жойлашиш схемалари: а, b, d – бир қаторли; e, f, g – икки қаторли. Фойдаланиш бўйича 6.15 - расм, а , b, d даги схемалар ишончлидир. Сув урилма охирида шпунт деворларини ўрнатиш мақсадга мувофиқ эмас, чунки

сув урилмада суъний равишда фильтрация босимини ортишига сабаб бўлади ва ўз навбатида унинг қалинлигини оширишга туғри келади. Замин грунтларида фильтрация деформацияси. Суффозия ва унинг турлари. Заминларнинг фильтрация деформацияси Фильтрация деформациялари ҳақида тушунча. Грунтларнинг фильтрация деформациялари деб, грунтларда фильтрация оқими таъсири остида пайдо бўладиган деформацияга айтилади. Грунтларнинг фильтрация деформацияларига қаршилик кўрсатиш қобилияти эса фильтрацион мустаҳкамлиги дейилади. Фильтрация деформациялари маълум муддатдан сўнг тўхтайдиган ва иншоот яхлитлигига таъсир этмайдиган хавфсиз ҳамда иншоотни деформацияланишига олиб келадиган хавфли бўлиши мумкин. Фильтрация деформацияларига мойил замин грунтларда иншоотни лойиҳалашда хавфли фильтрация деформациялари бўлмаслик шарти қўйилади. Қаршилик коэффииентлари услубида замин грунтининг фильтрация умумий мустаҳкамлиги йўл қуйиладиган градиенти ( J н ) й к . билан баҳоланади ва унинг қийматлари 6.5-жадвалда келтирилган. 5-жадвал Замин грунтининг умумий мустаҳкамлигини назорат қилувчи йўл куйиладиган градиентлар ( J н ) й к . қийматлари Заминнинг юқори қатламларидаги грунтлар Иншоот синфлари I II III IV Зич гил 0,40 0,44 0,48 0,52 Йирик қум. шағал 0,25 0,28 0,30 0,33 Қумоқ 0,20 0,22 0,24 0,26 ўртача йирикликдаги қум 0,15 0,17 0,18 0,20 Майда қум 0,12 0,13 0,14 0,16 Замин грунти мустаҳкамлиги шартида қуйидаги мослик бўлиши керак: J н ≥ ( J н ) й к . (6.27)

бунда, J н – босимнинг назорат қилувчи градиенти, қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: (6.28) бунда, ∑ &#55297;&#56321; − Т хис ’ - да қаршилик коэффициенти йиғиндиси. Фильтрация деформациялари турлари. Қоямас грунтларда фильтрация деформацияларининг тўртта тури учрайди: суффозия, контактли ювиб кетилиш, фильтрацияли бўртиб чиқиш, контактли туртиб (бўртиб) чиқиш. Деформациянинг у ёки бу турининг пайдо бўлиши филтрация оқими параметрларидан бири босимнинг гидравлик градиенти ва грунтнинг механикавий тавсифлари– зарралар диаметри, ҳажмий оғирлик, ножинслилик коэффициенти, тишлашишлар билан баҳоланади. Йўл қўйилмайдиган фильтрация пайдо бўлиши имкониятини баҳолаш ҳар бир деформация тури учун ўз кўрсаткичлари бўйича ўтказилади. Суффозия. Суффозия иккита механикавий ва кимёвий суффозия турларига бўлинади Механикавий суффозия фильтрация оқими туфайли грунтнинг майда зарраларини грунт массивидаги йирикроқ ғовакликлар орқали ҳаракатланиб ўтишдир. Бундай суффозия агар грунт зарралари ичида ҳаракатланса ички, майда зарралар филтрация оқими билан грунт массивидан чиқариб юборилса ташқи бўлиши мумкин. Кимёвий суффозия сувда эрийдиган тузларни грунтда эриши ва уларни фильтрация оқими орқали чиқариб юбориши билан тавсифланади. Келгусида фақат механикавий суффозия кўриб ўтилади ва уни қисқартириб суффозия деб юритилади. Суффозия қуйидаги ҳолларда рўй бермайди: босимнинг кичик градиентларида, боғланган грунтларда ва ножинслилик коэффициенти ɳ≥ 10...20 бўлганда грунтларда (6.16 - расм). Минимал (бузувчи) J буз c градиенти ва замин грунтини суффозияга қарши мустаҳкамлигини таъминлайдиган ɳ коэффициентининг боғлиқлик эгри чизиғи йўл қўйиладиган J й к c . градиентлар захира коэффициенти киритиш билан чегаравий бузувчи градиентлардан кичик қабул қилинади. 17 - расмда йўл

қўйиладиган градиентлар қийматлари эгри чизиқдан пастда жойлашган тўғри (узуқ-узуқ) чизиқ кўринишида тавсифланган. 16 - расм. J буз с = f ( )ɳ боғланиш 6.17 - расм. Бўртиб чиқиш ҳисобий графиги. схемаси. Грунтларни туташган жойидан ўпирилиши ва ювилиши Фильтрацияли бўртиб чиқиш. Юқорига кўтарилаётган фильтрация оқими туфайли грунтнинг ажралиб чиқиши ва силжиши пайдо бўлиши фильтрация деформациясининг филтрацияли бўртиб чиқиш тури деб аталади. У флютбетнинг сув ўтказмайдиган қисми (масалан, сув урилма) нинг максимал босим градиенти ва фильтрация оқими пастдан юқорига йўналганлиги кузатиладиган сув ўтказувчи қисми – рисберма билан туташган жойида бўлиши мумкин (17 - расм). Фильтрация оқими оқиб ўтадиган грунт массивида фильтрация кучи Ф қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: Ф =γ c VJ c , (6.29) бунда γ с - сувнинг солиштирма оғирлиги; J c – қаралаётган ҳажм чегарасида босим градиенти; V – филтрация кучи аниқланаётган грунт массиви ҳажми.

Агар грунт ҳажмини бирга тенг деб олинса (масалан, бир кубометрга тенг), у ҳолда (6.29) формула Ф =γ c VJ c кўринишини олади ва куч Н/m 2 ларда ифодаланади. Грунт массивини кўтаришга интиладиган фильтрация кучига унинг ўзининг оғирлиги қарама-қарши бўлади. Бу кучларнинг тенглигидан босимнинг критик градиенти J кр с аниқланади ва унинг ортиб кетиши грунтнинг бўртиб чиқишига олиб келади: (6.30) бунда, γ гр - 1м 3 грунтнинг оғирлиги; n – грунтнинг ғоваклиги (бирлик улушида). Юқоридаги (6.30) формуладан кўриниб турибдики, унга γ гр ва n нинг амалдаги қийматларини қўйсак, босим градиенти критик қиймати одатда, 0,9…1,5 чегарасида, баъзан эса ундан катта бўлади, иншоотларнинг филтрация ҳисоблари грунтнинг бўртиб чиқишига йўл қуйиладиган қийматини инобатга Jс с кр олиб, бажарилади ва бу қиймат га тенг бўлади, бунда, k з – захира коэффициенти бўлиб, 1,3...1,5 га тенг деб қабул қилинади. Иншоотларда фильтрация ҳисобида бўртиб чиқиш қуйидаги шарт билан баҳоланади: J ўрт с ≥ J й к . бунда, J ўрт с фильтрациянинг тик йўлида қуйи бефда фильтрация оқими чиқиши жойида босимнинг ўртача градиенти. J ўрт с нинг қиймати қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: (6.31) бунда, h уч – шпунт деворининг уч қисми (охири) даги босим; S – шпунт девори чуқурлиги (6.17 - расм) (6.30) формуладаги h уч ўрнига (6.32)

ни қўйишни таклиф этади, бунда, амалда &#55297;&#56321; = 0,7...0,8 га тенг. h уч нинг қиймати гидродинамик тўр ёки қаршилик коэффициенти услуби билан чизилган босимлар эпюраси бўйича аниқлаш мумкин. Агар J ўрт c ≥ J й к c . S нинг йўли таъминламаса, тескари фильтр қатлами устидан тош тўкилади ёки узунлиги узайтирилади. Контактли бўртиб чиқиш. Бу фильтрация деформацияси тури грунт зарраларини йирикроқ грунт билан контакт зонасида бўртиб ва қатлам ажралиб чиқиши бўлганда кузатилади. Контактли бўртиб чиқиш фильтрация оқимини қуйи бефда рисберма остида ёки дренажда оқиб чиқиш жойида, шунингдек, тескари фильтр қатламлари орқали фильтрация оқимининг ҳаракатланишида рўй бериши мумкин. Контактли бўртиб чиқиши бириккан ва бирикмаган грунтларда учрайди. Бирикмаган грунтларда контактли бўртиб чиқиши пайдо бўлиши имкониятини баҳолаш 30-расмда келтирилган график бўйича ўтказилади, бунда йирик донадор қатламнинг ножинслилик коэффициентининг турли хил қийматларида нисбат ва йўл қуйиладиган вариант ўртасидаги ɳ боғлиқлик ўз ифодасини топган. Агар градиентлар қиймати эгри чизиғидан пастда жойлашган бўлса, улар йўл қуйиладиган ҳисобланади.

18 - расм. Контактли бўртиб чиқиш шароитларини баҳоловчи графиги. Бириккан грунтларда контактли бўртиб чиқиш пайтида гил зарраларининг чиқиши кузатилади. Контактли бўртиб чиқишни баҳолаш учун 30–расм b, даги графикдаги ётиқ ўки бўйлаб тескари фильтрнинг ɳ= D '60 / D '10 ножинслилик коэффициенти, тик ўқида эса ушбу грунтнинг ўртача диаметри жойлаштирилади. График майдончаси иккита тавсифнинг йўл қуйиладиган 1 ва йўл қуйилмайдиган 2 бўлинган. Агар грунт параметрлари тавсифларнинг йўл қуйиладиган қисмида тўғри келса, контактли бўртиб чиқиш ҳолати рўй бермайди. Графикдан фойдаланишда қуйидаги шарт қуйилади: пастдан юқорига J ≥ 3 қараб тик фильтрацияда, яъни да бириккан грунтнинг намлик коэффициенти 0,95 га тенг ёки ундан катта бўлиши керак. Йирикроқ грунтнинг D мин ≥ 3 мм бўлиши керак. минимал ўлчамлари Контактли ювиб кетиш. Филтрация деформацияларининг бундай тури йириклиги турлича бўлган иккита (масалан, бирикмаган – қум ва шағал ёки гил ва оралиқ шағалсимон) грунтлар контакти оқими таъсири остида юзага келади. Контактли ювиб кетиш тескари фильтр ва иншоотларнинг табиий заминларида йирик донадор материаллардан қатлам мавжуд ҳолатларда рўй бериш мумкин ва у иккита грунт контактига ҳақиқий босим градиенти бузувчи босим градиентидан Jбузк р . > 1,3 қиймати иккита оралиқ қатламлар диаметрлари D 10 ва d 10 буз нисбати ҳамда майдароқ грунтнинг ишқаланиш коэффициенти tg φ га боғлиқ. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бўлганда контакт бўйлаб фильтрациянинг йўл қуйиладиган градиенти га тенг ва нинг қиймати 0,1...0,02 гача камаяди. бўлганда

Бириккан грунтлар (масалан, гил) учун бузувчи градиент динамик коэффициенти 0,95 га тенг ёки катта ва ортиқ гравийсимон грунтнинг минимал диаметри Dмин ≈ 3 мм бўлган Jбузк р . = 0,6...0,8 га тенг бўлади. Тескари фильтрлар йириклик таркибини танлаш Тескари фильтрлар дренажларнинг қабул қилувчи қисми ҳисобланиб, улар грунт заминларини фильтрацион деформациялардан ҳимоя қилади ва фильтрацион оқимни эркин чиқишини таъминлайди. Тескари фильтрларни табиий боғланмаган ёки сунъий танланган грунтлардан барпо этилади. Тескари фильтрлар учун қум, шағалли ва чақиқ тошли грунтлар қўлланилади. Кейинги йилларда тескари фильтрлар барпо этиш учун шиша ва базальт асосида тайёрланган сунъий толасимон материаллар қўлланилмоқда. Тескари фильтр қатламларида суффозия ва кольматажга йўл қўйилмайди. Тескари фильтр билан ҳимояланган заминларда ҳамда фильтрнинг ўзида грунтнинг қатламларга ажралиши ва контакт ювилиш бўлмаслиги лозим. Тескари фильтрларда фильтрацион деформацияларга йўл қўймаслик учун уни бетонли иншоотларда тиш таглигидан ёки флютбетдан бирмунча юқорида жойлаштирилади (пастки тишлар бўлмаганда). Фильтрацион оқимнинг чиқиш жойида тезликларни (градиентларни) бараварлашишини таъминлаш учун тишнинг пастки қирраси тескари фильтр таглигидан чуқурроқ жойлаштирилиши лозим, чунки бу жойда назарий жиҳатдан чексиз бўлган, йўл қўярлик қийматдан юқори тезликлар градиентлар кузатилади. Тескари фильтрнинг ҳар бир қатлами қалинлиги (7...8) D 85 дан кам бўлмаслиги шарт, бунда D 85 – зарра ўлчами, улардан кичик зарралар миқдори грунт массасининг 85% ини ташкил этади. Ишлаб чиқаришда тескари фильтрларни барпо этишда қулайлик яратиш мақсадида фильтрнинг ҳар бир қатлами қалинлигини 20...25 см дан кичик бўлмаган ўлчамда қабул қилинади, сувда ётқизишда эса 50...70 см ва ундан ортиқ ўлчамда олинади. Бундай ҳолларда қатламланиши ва майда заррачаларнинг олиб чиқиб кетилишига

йўл қўймаслик мақсадида грунтнинг ножинслилик коэффициентини ɳ ф = D 60 / D 10 = 4...5 гача ўтказилади. Тескари фильтр фильтрация коэффициенти минимал қиймати қуйидаги тенгсизликни қаноатлантириши лозим (6.33) бунда ɳ ф -тескари фильтр ножинслилик коэффициенти; К зам –замин фильтрация коэффициенти. Тескари фильтрнинг фильтрация коэффициенти қуйидаги формула орқали аниқланиши мумкин (6.34) бунда φ 1 - заррачалар шакли ва ғадир-будирлигини ҳисобга олувчи коэффициенти (қум-гравийли грунтлар учун φ 1 = 1, майдаланган тош учун φ 1 = 0,35...0,4); v -сувнинг кинематик ёпишқоқлиги; d 17 –заррача ўлчами, ундан кичик зарралар миқдори грунт массасининг 17% ини ташкил этади. (6.34) формуладан боғланмаган грунтли заминларнинг фильтрация коэффициентини аниқлашда ҳам фойдаланса бўлади. Юкланишлар ўзгариб турадиган жойларда (дренажли сув урилмаларда ва грунтли тўғонлар юқори қияликлари мустаҳкамланган чокларда) тескари фильтрлар таркибини танлашда қатъий талаблар қўйилади. Дренаж тешиклари орқали ўтувчи ўзгарувчан босимлар таъсир қиладиган дренажли сув урилмаларнинг тескари фильтрлари учун учун оралиқ қатламланиш коэффициенти ( ɳ м ) ни D 1 50 / d 50 ≥ D 50 11 / D 50 1 ≥ D 50 111 / D 50 11 ≥ 6 деб қабул қилинади. агар дренаж тешиклари хавфли ўзгарувчан босимлардан ҳимоя этилган ҳолларда оралиқ қатламланиш коэффициентини орттириш мумкин. Босим секин ўзгарувчан жойларда, масалан, понур ёки тўғон

остидаги дренажларда, фильтрлар оралиқ қатланиш коэффициентини 12...15 оралиғида қабул қилиш мумкин. Боғланмаган грунтли заминлар учун тескари фильтрларни танлаш. Дастлабки тахминий ҳисоблар учун ножинслилик коэффициенти ɳ≥ 10 бўлганда тескари фильтрларни танлаш учун В.С. Истоминанинг графигидан фойдаланиш мумкин (19 - расм, а), бунда абцисса ўқи бўйича фильтрнинг ножинслилик коэффициенти, ордината ўқи бўйича ёнма-ён жойлашган қатламлар аро коэффициент ɳ м = D 50 / d 50 Илмий тадқиқот институтлари маълумотларига кўра қатламлараро коэффициент ɳ м зарралар ўлчамлари D 17 - ни қатламнинг йиғилган зарралари ўлчамларига нисбати каби, яъни ɳ м = D 17 / d св . деб қабул қилинади, ундан кичик ўлчамли зарралар тескари фильтр қатламида массаси бўйича 17% ни ташкил этади. 19 - расм. Тескари фильтрларни танлаш графиклари: а - заминдаги боғланган грунтлар учун; b - заминдаги боғланмаган грунтлар учун; d - сунъий материалли фильтрлар учун; 1 - юклама; 2 - фильтрация оқими; 3 - йўл қуйилмайдиган тавсифлар ҳудуди; 4 - йўл қуйиладиган тавсифлар; Ҳақиқий қатламлараро коэффициент қуйидаги шартни қаноатлантириш керак ɳ ɳ м ≥ мй к . . (6.35)

бунда ɳ м й к . . - йўл қўярлик қатламлараро коэффициенти, қуйидаги формуладан аниқланади (6.36) Йиғилиб қоладиган зарралар d св диаметри сочилиб кетмаслик шартига кўра қуйидаги тенгсизликни қаноатлантириш лозим. (6.37) бунда D 0 - тешикчаларнинг ўртача диаметри. Тескари фильтр қатламлар фильтрация коэффициентига қуйиладиган талаблар бўйича d св қуйидаги тенгсизликни қаноатлантириш лозим (6.38) “ Ф ” белгиси фильтр қатламлари учун аниқланадиган қатламларга тегишли. Тескари фильтрлар учун суффозияланадиган грунтлар фойдаланил-ганда ɳ ф = D 60 / D 10 ≥ 15 суффозияланмайдиганда - ɳ ф ≥ 25 рухсат этилади. Боғланган грунтли заминлар учун тескари фильтрларни танлаш. Боғланган грунтли заминлар учун ( J буз > 0,07) тескари фильтр танлаш замирида мавжуд каръердаги грунтнинг фильтрнинг биринчи қатлами учун яроқлилигини текшириш ёки сунъий фильтрни лойиҳалаш ётади. (3.31- расм, б) да фильтрнинг ножинслилик коэффициенти ɳ ф = D 60 / D 10 ва унинг ўртача диаметри D 50 га кўра тескари фильтрнинг биринчи қатламини танлаш графиги келтирилган. Фильтрнинг биринчи қатлами учун грунтнинг яроқлилиги тенгсизлик орқали баҳоланади D 0 мак ≥ D 0 хис (6.39) Кузатиш имкони бўлмаган ва градиенти J буз > 3 бўлган фильтрацион оқим таъсир этаётган дренажлар учун D 0 хис қуйидаги формула орқали аниқланади (6.40)

бунда J –берилган ёки ҳисобий босим градиенти; Ө - фильтрация ва оғирлик кучи йўналишлари орасидаги бурчак. Кузатиш имкони ҳамда босим градиенти J < 3 бўлган ташқи дренажлар учун ғовакларнинг максимал диаметри D 0 мак 15 мм дан катта бўлмаслиги лозим. φ нинг қийматини аниқлаш учун махсус графиклар мавжуд. Дастлабки ҳисоблар учун φ нинг қуйидаги қийматларидан фойдаланиш мумкин: J 10 6,5 3,5 1 φ 0,45 0,4 0,3 0,1 Тескари фильтрнинг қолган қатламларини боғланмаган грунтлар учун ишлаб чиқилган тавсиялардан танлаб олинади. Тескари фильтрлар учун сунъий материаллардан фойдаланиш. Юқори қияликни майда қум, қумоқ, соғ тупроқ ва сифатида уларнинг ўрнига грунт бўлмаган тескари фильтрлар – 50...100 мм қалинликдаги 10 х 100 м ўлчамли, тешиклар диаметри d эк = 11...17 мкм бўлган сунъий ярим қаттиқ тўшаклар, тешиклар диаметри d эк = 14 мкм бўлган шишатўр ва d эк = 15 мкм ли шпатель толали ўрамдан фойдаланиш қулайроқ. Уларни қўллаш учун сунъий тола фильтрация коэффициенти K ф ёки бекитиладиган замин фильтрация коэффициенти K зам дан катта бўлиши керак: қумли грунтлар учун K ф ≥ 0,5, боғланган грунтлар учун K ф ≥ K зам . Толанинг фильтрация коэффициенти қиймати ғоваклик диаметри d эк ва юклама р га боғлиқ бўлади ва 19 - расм, в графигидан аниқлаш мумкин.

Адабиётлар: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P. Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985.

O'xshashlar

Дарёдан сув олиш иншоотлари

Қоямас заминлардаги паст босимли сув ташлама тўғонлар

Каналлар ва каналлардаги гидротехника иншоотлари

Дарё ўзанини тартибга солиш усуллари ва ростлаш иншоотлари

Дарё гидроузеллари таркибидаги иншоотлардан фойдаланиш