Темурийлардан кейинги даврларда Марказий Осиёда юзага келган хонликлар санъати - San'at - Referatlar

Темурийлардан кейинги даврларда Марказий Осиёда юзага келган хонликлар санъати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.5 KB

Ko'chirib olish

Темурийлардан кейинги даврларда Марказий Осиёда юзага келган хонликлар сан ъ ати . Режа: 1. Шайбонийхон давлати 2. Тасвирий санъат 3. Аштархонийлар ( жонийлар) давлати(1601-1753) 4. Бухоро амирлиги 5. Тасвирий санъат

Шайбонийхон давлати Дашти қипчокдаги кучманчи туркий қабилалар ХУ аср бошларига келиб, Олтин Ўрдадан ажралиб чиқди. Мустақил давлат тузиш ҳаракати бошланди. Буни Абулхайрхон (І4І2-І466) бошқарди. Лекин бу давлатнинг умри узоққа бормади. Абулхайрхон вафотидан кейин бу давлат парчаланиб кетди. Кейинчалик унинг набираси Муҳаммад Шайбонийхон парчаланиб кетган бу давлатни қайта тиклашга муяссар бўлди. Шайбонийхон бу давлатни тиклабгина қолмай, балки унинг ҳудудини анча кенгайтириб, янги давлат тузишга муяссар бўлди. Шайбонийхон ўз давлатини кенгайтириш режаси устида бош қотираётган бир пайтда тумурийлар салтанатида тожу- тахт учун кураш авжига чиқди. Бунинг устига деҳқонлар билан катта ер эгалари орасидаги низолар ҳам кўчайиб бораётган эди. Бундан фойдаланиб Шайбонийхон тез орада темурийлар ерини бирин-кетин ЎЗ ерларига қўшиб ола бошлади ва қисқа вақт ичида тумурийларнинг асосий таянчи бўлган Мовароуннаҳр билан Хуросонни ўзига бўйсундириб, Сирдарёдан Афронистонгача бўлган ердари ЎЗ ичига одган ўлкан давлат тузди.Темурзода Бобур Шайбонийхон билан бўлган урушда (1507) енгилиб, Афронистонга чекинади . (Абулхайрхон 1412 йили туғилган. Чингизхон набираси, Жўжининг ўғли. Абулхайрхон Сибирда хон унвонига сазовор бўлган. У кўчманчи туркий қабилаларни бирлаштириб Дашти Қипчоқда кўчманчи ўзбеклар давлатини тузган. Абулхайрхоннинг Будоғ Султон номли ўғлидан Муҳаммад Шайбонихон дунёга келган). . Шайбонийлар давлати деярли 100 йил мобайнида (І500-І598) Марказий Осиёдаги йирик давлатлардан бўлиб, тарихда салмоқли из қолдирди. Бу давдатнинг пойтахти турли йилларда Самарқанд ва Бухорода бўлган. Шайбонийхон Марв дарёси ёнида бўлган жангда мағлубиятга учраб халок бўлгач, қатор жанглардан кейин тахтни жиняни Убайдуллахон эгаллайди. Лекин хонзодалар орасида тожу тахт учун кураш ва ўзаро урушлар натижасида Шайбонийлар давдати иккига бўлиниб, бирининг

пойтахти Самарқанд, иккинчисиники эса Бухоро бўлиб қолди. Самарқанд хони "Улуғхон" деб эьлон килинди. Лекин кейинчалик Улуғ хон қайси жойда истиқомат қилса, ўша жой мамлакат пойтахти ҳисобланди. Шунинг учун ҳам кейинроқ, яъни Абдуллахон ҳукмронлик қилган даврда(ХУ1 асрнинг иккинчи ярми) Бухоро қайтадан пойтахтга айлантирилди. Бухоро хонликнинг муҳим маданий ва сиёсий марказига айланиши унинг мавқиени ошириб юборди. Хунармандчилик ниҳоятда ривож топди. Бухоро хунарманддари яратган буюмлар ташқарида ҳам машҳур бўлди. Пахтадан мато ишлаб чиқариш, терини қайта ишлаш, гиламчилик, кандакорлик, кулолчидик ва қуролсозлик борасида бухоро усталари катта ютуқларга эришдилар. Дунёвий фанлар, мусиқа , шеьрият, хаттотлик ва миниатюра рассомлиги ривожланди. Меъморчилик. Шайбонийлар даври меьморлиги икки босқичда ўрганиш мумкин. Булардан биринчиси ХУ1 асрнинг 60- йилларгача бўлган даврни ЎЗ ичига олади. Бу йилларда темурийлар даври меъморлиги услуби давом этиб, унинг янги йўлларини топишга ҳаракат қилинди. Шайбонийлар давлатининг пойтахти Бухоро шаҳрида катта қурилишлар олиб борилди. Шаҳарни таъмирлаш ишлари кенгайтирилди унинг мудофаа деворлари янада мустахкамланди. Шаҳарнинг шоҳ кўчаларида маҳобатли жамоат бинолари барпо этилди. Бу қурилишларда, уларни безаш ишларида Мавороуннахр, Хирот, Балх усталари иштирок этдилар. І530-І536 йилларда Мир араб мадрасаси , 1531-32 йили Тошкентда Шайбонийлар авлодидан бўлган Абулхайрхон ва Улуғбекнинг Робия Султон исмли қизидан туғулган Суюнижхон мақбараси қад кўтарди. Суюнчхўжа Тошкентда 1524 йили вафот этганидан кейин бу мақбара қурилган эди. Бу қурилган биноларнинг ташқи ва ички хоналари безакка бой, олтин хал суви шу безак кўриини алоҳида жозиба берган. Шу даврда Тошкентдаги Хазрати имом меъморий мажмуасига асос солинди, Ал Бакр Кафали Шоший (1541-42) мажмуалари барпо этилди.

Хонлик меьморлигининг иккинчи босқичи ХVI асрнинг 60-90 йилларга тўғри келади. Абдуллахон П бошқарга бу даврда Бухоро ва ундан ташқарида ҳам катта қурилишлар олиб борилди, мавжудлари таъмирланиб йирик мажмуаларга айлантирилди. Шу даврда Бухорода Пои Калон Жомеь мачити, Мадарихон(1566-67) ва Абдуллахон(1588-90), Кўкалдош(1557-98) мадрасалари, Лаби ховуз меъморий мажмуаси вужудга келди. Шу йилларда Бухородан ташқарида ҳам шундай мажмуалари яратилди. Жумладан Тошкентда Кўкалдош мадрасаси қад кўтарди. Уни Тошкент хокими Кўкалдош қурдирган эди. Худди шу номдаги Бухородаги Кўкалдош мадрасасини эса Абдуллахон П нинг саркардаси Қулбобо Кўкалдош қурдирган). Чор Бакр меъморий мажмуаси(1559) ҳам даврнинг йирик қурилмаларидандир. Абдуллахон П маблағига бу ерда хонакоҳ, масжит ва мадрасалар барпо этилган. Қурилмалар ободонлаштирилиб атрофи чорбоғга айлантирилган. Шу даврда катта сув иншоатлари, усти берк расталар - тимлар барпо этилди. Абдуллахон банди шундай иншоатларддан бўлган. Тўғон ва сув омборини ташкил этган бу Абдуллахон банди шу йиллар қишлоқ хўжалиги ишларини яхшилашга қаратилган тадбирлардан бўлган. Бухорода бизгача сақланган Абдуллахон томонидан барпо этилган тим ҳам давр меъморлигидаги жараёнларни - майиший ҳаёт билан боғлиқ қурилмаларни барпо этилганлигини кўрсатади. Кўп гумбазли қилиб қурилган тим расталари равоқли йўлаклар билан бир бири билан боғланган. Бу давр ёдгорликларидан яна бири сардобалар, яъни усти берк сув ховузлар бўлиб уларнинг устига катта гумбазлар ишланган.. 16 асрнинг 80 – йилларида барпо этилган Абдуллахон мадрасаси даврнинг янги йўналиши қўш мадраса қуриш жараёнини ёрқин намоён этади Бир бирига қаратилиб қурилган меъморий мажмуаларнинг намунаси хисобланади. Бу мадраса Модарихон мадрасасига қарама қарши пештоқлари бир бирига қаратиб қурилган. Улар биргаликда ягона йирик меъморий мажмуани ташкил этган. Шу даврда Тошкентдага Хазрати имом меъморий мажмуаси янада кенгайтирилиб қўш мадраса услубида мадраса ва

мақбаралар барпо этилди, айвонлар қурилиб ховуз ва кўқаламзорлаштириш ишларига эътибор берилди. Абдуллахон П 1534 йили туғилган,1583 йили у бутун ўзбеклар хони деб эълон қилинган.Кўк гумбаз(1590-91).... Тоқи заргарон(16 аср), Тоқи саррофон(16 аср) Тасвирий санъат Шайбонийхон қўлига киритган Мавороуннахр бой маданий меросга эга эди. Шу йилларда Камолиддин Бехзод ва унинг атрофида тўпланган кўпгина рассом ва хаттотлар ижод қилишар эди. Шайбонийхон ва унинг давомчилари даврида Ўрта Осиё, хусусан Бухорода санъат ва маданият ўзининг гуллаган даврини бошидан кечирди. Шу ерда, айниқса, китобат санъати, хатотлик ва у билан боғлиқ ҳолда миниатура санъати ривожланди. Кулёзмалари безаш, уларни китоб холига келтириш борасада бухоролик усталар донг таратдилар. Бу ерда таниқли хаттот ва мусавирлар кўчиб келди. Бухоро, Самарқанд, Тошкентда бетакрор ўрта осиёча миниатюра мактаби шакллана бошлади. Шу санъат ривожланишининг дастлабки босқичини Шайбонийларнинг тарихий баённомаларига бағишланган «Шайбонийнома», «Фатхнома» ва «Тарихи Абулхайрхон» қўлёзмаларида ўз ифодасини топди. Бу қўлёзмаларга ишланган миниатюраларни маҳаллий рассомлар божарган бўлиб, бу миниатюраларни хирот мактаби расмлари билан солиштирганда Хирот мактаби миниатюраларига хос нафислик, киборий руҳ сусайганини, сезиш мумкин. Бу миниатюраларнинг қалами жиддий, колорити сиқиқ ва яхлит, йирик ишланган образлар бирмунча қотиб қолган холда кўрсатилган, манзара тасвири ҳам содда. Яна бир муҳим томони шундаки бу миниатюраларнинг,уларда тасвирланган одамлар,уларнинг кийимлари ва уларни ўраб турган мухитда ўзбек типларига хос фазилатларни кўрамиз. Шу хусусда «Тарихи Абулхайрхон миниатюралари эьтиборга лоиқ. Қўлёзма учун 28 миниатюра ХУ1 асрнинг 40 йилларида ишланган. Шу даврдан хаттотлик санъати ҳам янада ривожланди. Бу ривожга хирот мактаби кучли таъсир этди. Бу ишларда 1528 йили Хиротдан

Бухорога кўчиб келиб, умрининг охиргача шу ерда меҳнат қилган К.Беҳзод шогирдларидан «хаттотлар қироли» Мир Али сезиларли из қолдирди. Мир Али бу ерда замондоши М.Музаҳҳиб ва унинг шогирдлари билан хамкорликда ишлади ва қўлёзмаларни кўчирган. Париждаги Миллий кутубхонада сақланаётган Низомийнинг достони кўчирмаси шундай ҳамкорликда яратилган. Ўрта Осиёда миниатюра мактабининг йирик вакили Махмуд Музаҳҳиб хисобланади. Асл исми Маҳмуд Шайҳзода бўлган Музаҳҳиб Камолиддин Беҳзод, Мироқ Наққош қўлида тасвирий санъат сирларини ўрганган. Темурийлар салтанатига чек қўйилиб ҳокимият Шайбонийлар қўлига ўтганидан кейин у салтанатининг пойтахти Самарқандда кейинроқ Бухорода яшаб саройда хизмат қилган. Бухорода 80 ёшда оламдан 1572 йили Бухорода вафот этган. Махмуд Музаҳҳиб 1485-90 йиллар орасида туғилган деб тахмин қилинади. У китоб безаш ҳамда миниатюра ишлаш борасида юксак маҳоратга эга бўлганлиги учун ҳам унга "Музаҳҳиб" я'ьни "олтин суви юритувчи" таxалуси берилган. Маҳмуд Шайҳзоданинг 30 га яқин асарлари аниқланган. Рассомнинг илк асарларидан бири Алишер Навоийнинг хассага таяниб турган холда тасвирланган сурати хисобланади. Расм. Хассага таяниб турган Навоий сурати. Портретда кексаиб қолган Навоийнинг хассага таяниб турган холатида акс эттиради. Махмуд Музаҳҳиб портретлар ишлаш билан бир қаторда тарихий ва маиший жанрларда ҳам асарлар яратган. Рассом ижодининг гуллаган даври ХУ1 асрнинг 30-40-йилларига тўғри келади. Шу даврда ишланган миниатюралар ичида «Султон Санжар ва тўқувчи кампир билан учрашуви» унинг етук асарлардан биридир. Унда салжуқийлар ҳокими Султон Санжар овга кетаётган пайтда қари тўқувчи кампир уни халқ бошига кўп ташвиш ва уқубатлар туширгани учун койиганлиги ҳикоя қилинади.(Расм. Султон Санжар овда.) Бу асари билан рассом ўз давр иллатларини ҳам кўтариб чиққанлигини кўрсатади. Саадийнинг «Бўстон» асари миниатюралари ҳам

М.Музаҳҳиб қаламига мансуб деб ҳисобланади. Бу қўлёзма Тошкент ҳокими Баракхон тахаллуси билан танилган Наврўз-Ахмад учун 1555 йили ишланган. Бу қўлёзма ҳам Миллий кутубхонада Парижда сақланади. Махмуд Музаҳҳиб шогирдлари Муҳаммад Чагри Мухассин, Абдулла, Муҳаммад Мурод Самарқандий ва бошқалар китоб, миниатюра санъатини ривожлантиришда ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшдилар. Муҳаммад Мурод Самарқандий. Муҳаммад Мурод Самарқандий ХУ1 асрнинг бошларида Самарқандда туғилган. Шу ерда диний ва дунёвий билимларни эгаллади, хусусий мактабда рассомлик ва хаттотлик билимларини эгаллаган. Самарқанддаги Улуғбек мадрасасида диний ва дунёвий билимларини ошириб шу ернинг ўзида китоб кўчириш, уларни турли нақш ва расмлар билан безаш билан шуғулланди. Темурийлар инқирози кучайиб борган кезларда ақидапарастлар томонидан жонли нарсалар расмини чизиш ман этилиб рассомлар тақибга учрайбошлаганида у дўсти Нодир Самарқандий билан бирга Хиндистонга, бобурийлар давлатига ўтиб кетди ва шу ерда умрининг охригача яшаб ижод қилди ва хинд миниатюра мактабининг шаклланишида муҳим рол ўйнади. Самарқандий ҳам ўз ижодида жамият иллатларини очиб кўрсатишга ҳаракат қилганлиги унинг қатор асарларида ўз ифодасини топган. Темирчи Кова қўзғолониига бағишланган миниатюраси шундай танқидий руҳда ишланган. Булардан ташқари шоҳларнинг қабул маросимлари, ов ва жанг манзаралари унинг асарларида ўз ифодасини топган. Абулқосим Фирдавсийнинг “Шоҳнома”, Сааъдийнинг “Гулистон”, “Бўстон” достонларига ишланган миниатюралар ҳам машҳур. Муҳаммад Мурод Самарқандийнинг бизгача сақланган асарлари ичида 1556 йили ишланган «Шоҳнома» қўлёзмасигаишланган миниатюралари алоҳида ажралиб туради. Бугунги кунда бу қўлёзма Тошкентдаги Беруний номидаги Шарқшунослик институти кутубхонасида сақланади. Достонга ишланган 115 та миниатюра сюжетлари тугал, достондаги воқеаларни моҳияти билан очиб беришга ҳаракат қилади. Унда рассом достондаги воқеаларнинг мазмунини

атрофлича ёритишга, жамият иллатларини очиб кўрсатишга ҳаракат қилади. “Темирчи Кова қўзғолони”, “Заҳҳокнинг Фариддун томонидан аср олиниши”, “Фариддуннинг ўғиллари Яман шоҳи ҳузурида”, “Рустамнинг туғулиши” ва бошқа миниатюраларда шу хусусиятлар намоён бўлади. ХУ1 аср иккинчи ярмидан бошлаб Бухоро Ўрта Осиё бадиий ҳаётида муҳим ўрин эгаллади Портрет санъати ривожланди. Хонлар портретлари ишланди. Абдуллахон , Имонқулихон портретлари шулар жумласидан. Шайбонийлар даврининг машҳур мусаввирлари Абдулло Бухорий, Менучеҳр, Жамолиддин Юсуф каби миниатюра усталари ҳам тарих саҳифаларидан муносиб ўринни эгалладилар. Уларнинг бизгача етиб келган айрим асарлари уларнинг юксак дид ва ижодий баркамолликларидан далолат беради.. Аштархонийлар ( жонийлар) давлати(1601-1753) Шайбонийхон вафотдан кейин парчалана бошланган катта салтанат янги Аштархонийлар сулоласига йўл очиб берди. Ашгархонийлар сулоласи 1601 йилдан 1753 йилгача ҳукмдронлик килди. Аштархонийлар сулоласининг асосчиси Жони Муҳаммад асл астраханлик бўлиб, руслар бу хонлик ерларини босиб ола бошлаган пайитларда у ўз ўғиллари билан Бухорога, қайнотаси Абдуллахон паноҳига қочиб келган эди. Кейинчалик шу сулола вакили Имонкулихони Бухоро зодагонлари улуғ хон килиб кўтардилар. Имонкулихон 30 йилдан ортиқ Бухорода ҳукмронлик қилди. 1642 йили укаси Нодирмухммад ўрнини бўшатиб беради, чунки унинг кўзи ожиз қолган эди. Аштархонийлар даври ноинчлик , қўзғолон ва кўтарилишлар билан тўла. Самарқанднинг Дахбид деган жойида , І713-І4 йиллари Бухорода, 1719 йили Балхда, 1746 йили Тошкентда шундай ғалаёнлар бўлиб утада.1713 йил Самарқанда бўлган хунармандлар қўзғолони ҳам хонликка катта ташвиш келтиради.Ғалаёнлар ҳам, тахт учун олиб борилган низолар ҳам аста давлатнинг емирилиб парчаланишига олиб борди.Натижада кўпгина санъаткорлар,жумладан миниатюрачилар Ўрта Осиёдан ўзга юртларга,бобурийлар ҳукмронлигида бўлган Хиндистонга

кўчиб кета бошладилар. М.М.Самарқандий ва Нодир Мурод Самарқандийлар шулар жумласидан эди. Шунга қарамай 17 аср ҳам санъат янгиликларига бой Меъморлик, тасвирий, амалий безак санъати ва китобот ҳамда миниатюра соҳасида сезиларли асарлар яратилди. Меъморчилик. Бу давр меъморлигида аввалги йилларда мавжуд бўлган меъморлик анъаналари давом этди. Меъморлар бу анъаналарни бойитиб равоқ ва гумбаз имкониятларидан фойдаланиб бир бири билан кесишадиган йўлак ва катта заллар яратишга ҳамда муқарнасли ўймакорлик санъатини ривожлантиришларида намоён бўлди. Шаҳарсозликнинг яна бир ўзига хослиги аввалги асрда бошланган йирик меъморий мажмуаларни яратиш борасидаги жараёнлар янада ривожлантирдилар. Шу асрда Бухорода Пойи Калон, Лаби ховуз, Самарқандда Регистон меъморий мажмуаси ўзининг тугал кўринишини олди. Бухоро, Шахрисабзда гумбаз-равоқли ёпиқ бозорлар кенгайтирилди. Бу даврга келиб меъморлик санъатида безакка яна эътибор орта бошлади.16 аср икинчи ярмидан сусая бошлаган бу санъат яна жонланди. Интерьер безагида кундал услуби(техникасида)ишланган нақшлар, ёғоч ўймакорлигида ишланган эшик ва панжаралар, сергул намоёнлар давр меъморлигини ажратиб туради ва қайтарилмас жозибаси билан кишига қувонч бағишлайди. Бу даврда Бухорода катта қурилишлар давом этди. Шундай ёдгорликлардан бири І652 йили барпо этилган Абдулазизхон мадрасаси ҳисобланади. Нисбатлари ниҳоятда гўзал, олтин халли кошинлари ёзув, нақш ва расмлар уйғунлигида ажойиб манзара хосил қилади. Мадрасанинг ташқи пештоқ безаги нақш ва афсонавий жониворлар тасвири билан безатилган. Мадрасанинг ички хоналари ҳам эътиборли. Бу ёдгорлик гумбази безагида ганч муқарнаслар, деворларида гулга тўла гулдонни акс эттирувчи панолар ўз аксини топган. Пештокнинг иккинчи қаватидаги безаги ҳам ҳарактерли. Унда куёшга учиб бораётган кенг ёйилган қанотли икки қуш тасвири ишланган. 1630 ьйилларда Нодир Муҳаммад Девонбеги қурдирган мадраса ҳам безакка бой. Унинг пештоқига

ишланган афсонавий қушлар тасвири ҳам уни бошқа мадрасалардан ажратиб туради. 17 асрнинг йирик меъморий ёдгорликлари бу Шердор мадрасаси бўлиб у бироз илгарироқ барпо этилган Тиллақори ва Улуғбек мадрасалари билан биргаликда яхлит меъморий мажмуани ташкил этади ва Регистон майдонга тугаллик берган. 1619-1636 йилларда меъмор .... Тасвирий санъат меьморий безакларда, амалий санъат буюмлари кенг ўринни эгаллайди ва уларнинг ахралмас қисмига айланган. Шу даврда ишланган гилам ва сузаналар, сопол буюмлар, Бухородаги Нодир-Девон Беги Самарқанддаги ШерДор,Тилла қори мадрасаларининг безакларида тасвирий санъат ўз ифодасини топган. Расм Шердор пештоқига ишланган расм. Нодир девонбеги пештоқига ишланган расм. Умуман шуни таъкидлаш керакки, бу асрда ҳам борлиқни, табиат кўринишлари, гулдон ёки тувакда кўкариб турган гул, дарахт шохида хиргойи қилаётган чиройли қушлар ва ҳайвонлар тасвири шу даврда ишланган сопол буюмлари, гилам ва сўзаналарда биноларнинг ташқи ва ички безакларида, турли хил шакллар (медадьонлар) ичига ишланган тасвирларда кенг учрайди. Шу хусусда Самарқанддаги Тилла қори мадрасаси (ХУП аср) нақш ва безаклари диқатга сазовор. Бу мадраса деворий расмларида Биби Хоним масчити, оқ сарой, деворий расмдарига ўхшаш композициялар учрайди. Унча катта бўдмаган манзаралар - дарахт шоҳлари, гул л ар кўриниши мовий заминда (фонда) олтин халдан ишланган Бу ҳисобига хоналар кўриниши эртакнамолик кашф этган. 17 аср миниатюра ва китобот санъати ҳам бой тарихига эга. Бу асрда санъатнинг шу турларида нодир асарлар яратилди. Сарой қошида ги кутубхоналар да рассом ва хаттот лар нинг катта гуруҳи меҳнат қилган . Жумладан мусаввир лар Хўжа Гадо, Аваз-Муҳаммад, Хўжа Муқим, Мулла Бехзод , хаттотлар Мирза Барки, Мирза Мир Муниш ва Араб-Шоҳ сарой китобхонасида яшаб ижод этган . Булардан ташқари хонлар таклифи ва буюртмалари асосида ташқаридан ҳам истедодли рассомлар китоблар

кўчириш ва безаш ишларига жалб этилган. Жумладан Аштархонийлардан Абдулазизхон учун кўчирилган Саьдийнинг «Бўстон» асари учун кўчирилган қўлёзмада(1649) Фарход исмли мусаввир дасхати учраши шундан далолат беради. Низомийнинг «Ҳамса» асари қўлёзмасида эса Муҳаммад-Муқим (Хўжа Муҳаммад),Муҳаммад Амин,Беҳзод дастхатлари бор. Бухоро амирлиги Аштархонийлар ҳокимлигининг ичидаги зиддиятлар уни аста-секин парчалаб борди. ХVIІ аср бошларида Хоразм, сўнгра Фарғона мустақилликка эришиб, Хива ва Қўқон хонликлари барпо этилди. Мамлакат ичидаги бундай ўзгаришлар Дашти Кипчокдан келиб аштархонийларга суворий бўлиб ёлланган мангитлар сулоласига қўл келди. Бу сулола бошлиги, аштархонийларнинг сўнгги вакили Абдулфайзхон (1711-1747)нинг бош вазири лавозимига иш юритган Муҳаммад Рахим сарой тунтаришига эришиб, хонни ва унинг ўғлини йўқ қилади. Окибатда аштархонийлар сулола ўрнини эгаллаб Бухоро амирлигини бошлаб берди. Бу амирлик 1753 йилдан 1920 йилгача Марказий Осиё ҳудудининг катта қисмини эгаллаб ўз ҳукмини ўтказган. Бухоро амирлигининг ерлари Зарафшон, Қашқадарё водийси, Сурхондарё вилояти, Тожикистон, Туркманистон, Қозоғистон ерларининг катта қисмини эгаллаб бу ерлардаги ҳар қандай норозилик ва ғалаёнларни шафқатсизларча бостирилиб борди, шу ердаги қатор кабилаларни ўз ерларидан кўчириб ҳукмронлигини мустаҳкамлашга интилди. Бухоро хонлиги Марказий Осиё ҳудудидаги катта, аҳолиси ҳам бошқа хонликларга нисбатан кўп эди. Бу хонликда ўзбек, тожик, қозоқ, туркман, ҳирғиз, қорақалпоқлардан ташқари араб,эрон, якудий ва б. миллатлар истиқомат қилар эди. Амирликнинг пойтахти Бухоро эса М арказий О сиёдаги хонликларнинг диний маркази эди. Меъморликда анъанавий қурилишлар давом этди. 18-19 асрларда барпо этилган , Болоҳовуз масжити(18-20 аср),Чор Минор(1807), Ситораи Моҳи хоса(1826-1920)... Рус истилосидан кейинги Бухоро амирлиги

Бухоро рус қушинлари босқинидан кейин рус подшоҳсининг итоаткори эканлигини тан олиб ўз мулкининг анчагина қисмини Руссияга бериш шартига кўл куйди. Шу шартга биноан Самарқанд, Жиззах, Каттақўрғон, Ў ратепани Россия ерлари деб эьтироф этила бошланди. Абдулахад (1885-1910), набираси (Абдулахаднинг угли) Олимхон (І910-І920) …. Амир Олимхон фаолияти диққатга сазовор. У рус подшоҳси Николай 11 маьрўзаларини тинглаган Петербургда зодагонлар учун ташкил этилгак мактабда таьлим олган. Европа ҳаёти ҳақида озми кўпми тасаввурга эга бўлган хонлардан эди. Шунинг учун ҳам у ўзини рус подшоҳсидан миннатдорлигини унга сидки дилдан хизмат килишни шараф деб билди. Николай II моддий кийин ахволга тушганида унга Бир миллиондан ортиқ пул йигиб унга иньом килди. Николай II ҳам унинг хизматларини унутмади. Олимхонга генерал адьюьант рус олий унвони билан такдирлади. Олимхон бу унвон ва унинг нишонини фахр билан намойиш этиб юрди. Хива хонлиги. Хива хонлиги ҳам шайбонийлар давлатининг парчаланиш даврида шакилана бошлаган эди. 1512 йил шайбонийлар сулоласининг вакили Элбарсхон 1512-1538 хонликка асос солада. Бу хонликнинг ҳудуди Мангқишлоқ ва Хуросонинг шимолий тамонларини ўз ичига олди. Хива хонлигининг меъморчилиги ривожининг янги даври ХУШ аср охри X1X аср бошларига тўғри келада. Бу даврда Темур ва темурийлар даври меъморчилик санъати анъаналарида бинолар қад кўтарди. Хива, Хазорасп, Тошовуз, Гурлан ва Кенжа каби шаҳарларда ҳаёт, савдо-сотиқ, хунармндчилик ривожланада. Кунгирот уригидан бўлган Муҳаммад Рахим 1806-І825 ва унинг ўғли хонлик қилган йилларда(1825-1848) Хива хонлигининг ерлари бирлаштирилада. Шу йиллардан катта қурилишлар амалга оширилади, божхона ва зарбхонлар ташкил топади. Хиванинг машxур ёдгорликлари ўзининг тугаланган кўринишга эга бўлади. Дарвозалар каронсаройлар ва мадрасалар ҳисобига шаҳар курки очилади.

Пахлавон Макмуд мақбараси 1810 , Тош Ҳовли 1838 каби ёдгорликлар бугунги кунда безакдорлиги билан ҳам ўзининг гўзаллиги билан кишиларни хайратга солада Ичан калъада хон кароргоҳи ва бошқа муҳим мамурий бинолар жойлашган. Каланинг бош майдонини бўлиб, у ерда савдо ишлари олиб борилган,турли йигинлар утказиган.Бу ерда урнатиган дор эса хон гаэабига учраганлар учун охри манзил бўлган. Муҳаммад Рахимхон угли Оллокулихон 1825-1848 даврида Хива хонлигининг ҳудуди янада кенгаяди. Хива хонлигида турли миллат вакилари яшаган. Турккман шоири Матхумкули, қоракалпок шоири Белдак ижоди алоҳида ажралиб туради. Улар ўз асарларида халқни бирликка биродарликка чакирадилар. Хива хонлигида фан жонланди Шу даврда жаҳон халқлари тарихи ўзбек тилига таржима килинди. Хоразим тарихи ёзилди бу ишларин амалга ошишида таниқлий шоир ва тарихчи Мунис Хоразмий (асл исми Шермуҳаммад Авазбой ўғли ) (1778-1829) ва унинг жияни Огахий (1809-1874)ларнинг ўрни катта. У Фер у з тахаллуси билан шеърлар ёзган, куйлар басталаган, фан ва маданиятга хомийлик қилган, қурилиш ишларига эьтибор берган. Хива хонлари ўз кутубхоналари қошида китобдорлар ва рассомлар гуруҳини сақлаганликлари ҳақида маьлумотлар бўлмаса ҳам, лекин хонларнинг даврнинг машҳур рассомларини Хивага таклиф этганликлари ва рассомлар ва хаттотлар улар учун қўлёзмалар кўчириб берганликлари ҳақида маьлумотлар сақланиб қолган Жумладан Хива хони Элбарсхон таклифига биноан Муҳаммад Мурод Самарқандий китоб қўлёзмасини ишлаган.. Қўқон хонлиги ХУП аср ўрталаридан бошлаб Фарғона водийсида мустақиллик учун кураш кизиб Марказий Осие ҳудудида шаклланган янги хонлик Қўқон хонлиги сулоласини бошлади. Деярли 170 йид мавжуд бўлган бу хонлик даврида унинг чегараси Фарғона водийсидан ташқарига чикиб, Козогистоннинг жанубий томонлари, бугунги Киргизистон ерлари,

Тожикистон, мулклари, Тошкент воҳаси ерларини ўз ичига олди. Қўқон хонлиги даври ривожланиши ХУ111 аср охиридан жонланиш сезиларли бўлиб борди. Хонлардан Олимхон (1800-1810), Умархон (1810-1822) Муҳаммад Али Маьдаги (1822-1842) ҳукмронлиги йилларида хонлик чегаралари мустахкамлана бошлади, Тошкент, Чимкент, Сайрам ерлари ҳисобига хонлик чегаралари кенгайди. Шу даврда қатор қальа ва қўрғонлар қад кўтарди. Махрам қальаси, Ок масчит (ҳозирги Қизил урда), Авлие ота (Жамбўл), Пешпек (Бишкек) каби қатор ҳарбий истехкомлар бунёд килинди, айниқса хонлик пойтахти Қўқон шаҳрида катта қурилиш ишлари амалга оширилди, масчит мадрасалар кад кутарди. Шаҳар марказида бозор ва гўзарлар,жума мачит,чорраҳаларда эса катта бўлмаган карвон саройлар қурилди.Бу давр меьморлиги кам безакли бўлиб биноларни катта қисми лой ва пахсадан бунёд этилди. Фарғона водийси меьморлиги шу давр меъморчилик услубларда ишланган бўлишига қарамай ўзига хос кўринишга эга эканлигини ҳам эьтироф этиш керак Жумладан Намангандаги Хўжамнинг қабри мақбараси шу хусусда эьтиборлидир.Унинг гумбаз ости кўриниши муқарнасли қилиб ишланганлиги билан ҳарактерланади.МеьморМуҳаммад Иброхим томонидан бажарилган бу мақбарада ранг ҳам ишлатилган бўлиб у гумбаз ости кўринишига ўзига хом кўриниш ҳосил қилади. Фарғонанинг бош шаҳри бўлган Маргилондаги Зулқарнайн мақбараси минорали бўлиб улар(Иккита минораси сақланиб қолган)нинг теппа қисми муқарнасли. Булардан ташқари Фарғонада авлиёларга атаб қурилган қатор мозорлар сақланиб қолганБулар унча катта бўлмаган пештоқ--қуббали бинолар бўлиб уларнинг эшиклари ўймакорлик санъати билан пардозланган.Бу даврда ишлатилган устунлар ҳам муқарнасли бўлиб уларнинг устунлари ҳам ўймакорлик санъати билан пардозланган. ХУ111 аср ўрталаридан Хўқанд қишлоги Қўқон хонлиги пойтахтига айлантирилдиБу хонлик қурилиш учун бухороли усталарни янги пойтахтга таклиф этдилар.Натижада бу ерга Бухородан кўплаб усталар кўчиб кела бошлади.Натижада шу даврда қурилган бинолар безаги ва тархида Бухоро таьсири сезиларли ўринни

эгаллади.Буни Норбўта бий мадрасаси кўринишида кўриш мумкин.Бино учун ишланган ўйма эшик эса ўз ишланишининг юксаклиги билан ажралиб туради. Бу даврда Қўқон хонлигида хунармандчилик ривож топди, ажойиб кошинлар, сирли сопол буюмлар, уймакорлик эшиклар шу даврда кутаринки руҳини ўзида акс эттиради. Реалистик тасвирий санъат ҳақида гапириш қийин,лекин декоратив йўналишдаги тасвирлар бу давр деворий рассомлигида учрайди. Гулдон ва ундан чиқиб турган турли гуллар тасвири , анор шоҳчаси тасвирлари шу давр сарой ва турар жойларда учрайди. Шундай расмлар Хўжамнинг қабри(Наманган) мақбарасида кўриш мумкин. Адабиет санъатида Қўқон Марказий Осиё ҳудудида ўзини намоён килди. Бу ерда яшаб ижод қилган Гулханий, Нодира, Увайсий, Махзуналар ўз даврларининг руҳини шеьрларида акс эттирдилар.

Адабиётлар 1. Абдуллаев Н.У. Пейзажная живопись Ўзбекистана. Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель, История искусств Ўзбекистана с древнейших времен до середини 2. Искусство Советского Ўзбекистана М. 1976. 3. Тактош Р.Х. Современная графика Ўзбекистана 4. Такташ Р.Х. Фарруҳ Кагаров Г. 1985. 5. Шостко. К.Башаров. Т. 19.. 6. Зиганшина Н. Книжное искусство Ўзбекистана 7. Зиганшина Н. Георгий Чиганов Г. 1980.ХІХ в. М., 1965: Г.А.Пугаченкова Скульптура Халчаяна, М. 1971; Г. Кўзмина . Е.Е. В стране Кавата и Афрасиаба, М. 1977

O'xshashlar

Марказий Осиё халклари кадимги аждодлариининг мусикали хаёти ва ижодлари

VII ва ХII асрлар – Марказий Осиёда томоша турлари

Дастлабки истилолари ва уларнинг инқиози натижасида вужудга келган мустақл давлатлар даврида Ўзбекистон санъати

Ўрта асрларда Ўрта Осиё санъати

Узбеклар шажараси ва авлод-аждодлар муаммоси