Masofadan zondlash va yo’ldoshli pozitsionirlash tizimlari - Informatika va AT - Referatlar

Masofadan zondlash va yo’ldoshli pozitsionirlash tizimlari

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3443.5 KB

Ko'chirib olish

Masofadan zondlash va yo’ldoshli pozitsionirlash tizimlari Reja: 1. Masofadan zondlash tushunchasi 2. Masofadan zondlashning optik uslublari 3. MZning radiotexnik uslublari 4. Yo’ldoshlardan axborot qabul qilish 5. Masofadan zondlash uchun mo’ljallangan yo’ldoshlar 6. Yo’ldoshli tasvirlarni tahlil qilish 7. MZ axborotining real dunyo bilan boglanishi 8. Global pozitsionirlash tizimi

Masofadan zondlash tushunchasi Zamonaviy GATlarning samarali ishlashini sayyoramiz hududlarini tadqiq qilishning yo’ldoshli uslublarisiz tasavvur qilish qiyin. Kosmik texnikaning tez rivojlanishi va takomillashuvi barobarida, monitoringning aviastion va Yer usti uslularining qisqarishi munosabati bilan geoaxborot texnologtyalarida masofadan yo’ldoshli zondlash keng qo’llanila boshladi. Masofadan zondlash (MZ) - Yerning yuzasi to’g risidagi axborotni u bilan amaliy kontaktsiz to’plashga asoslangan ilmiy yo’nalishdir. Yuza to’g risidagi ma’lumotlarni olish jarayoni ob’yektlar tomonidan aks etgadigan yoki tarqaladigan energiya to’g risidagi axborotni keyinchalik ishlov berish, tahlil qilish va amalda foydalanish maqsadida zondlashni va yozib olishni o’z ichiga oladi. MZ jarayoni 1-rasmda keltiriladi va quyidagi elementlardan tashkil topgan: 1. Energiya yoki yoritish manbaining mavjudligi ( A ) – bu masofadan zondlashning birinchi talabidir , ya ’ ni tadqiqot uchun qiziqish uyg ` otadigan ob ’ yektlarni yoritadigan yoki elektromagnit maydoni energiyasi bilan singdiradigan energiya manbai mavjud bo ’ lishi kerak . 2. Nurlanish va atmosfera ( V ) - manbadan ob ’ yektgacha tarqaladigan nurlanish , yo ’ lining bir qismi Yer atmosferasi oralab o ’ tadi . Bu o ’ zaro munosabatni inobatga olish zarur , zero atmosfera tavsiflari energetik nurlanish parametrlariga

ta ’ sir ko ’ rsatadi . 3. Tadqiqot ob ’ yekti bilan o ’ zaro munosabat ( S ) - ob ’ yektga kelib tushadigan nurlanish o ’ zaro ta ’ sir kuchining tavsifi ham ob ’ yektning , ham nurlanishning parametrlariga juda bog liqdir . 4. Energiyani sensor bilan ro ’ yxatga olish ( D ) - taqiqot ob ’ yekti tomonidan tarqatiladigan nurlanish , uzoqlikdagi yuqori sezgir sensorga eti keladi , va so ’ ngra olingan axborot tashish vositasiga yozib olinadi . 5. Axborotni uzatish , qabul qilish va unga ishlov berish ( E ) - sezgir sensor tomonidan to ’ plangan axborot raqamli ko ’ rinishda qabul qilish stanstiyasiga uzatiladi , u Yerda axborot tasvirga transformastiyalanadi . 6. Interpretastiya va tahlil ( F ) - ishlov berilgan tasvir vizual ravishda yoki EHM yordamida interpretastiya qilinadi , so ’ ngra undan tadqiq qilinayotgan ob ’ yektga tegishli axborot chiqarib olinadi . 7. Olingan axborotni qollash ( G ) - masofadan zondlash jarayoni kuzatuv ob ’ yektiga tegishli bo ’ lgan kerakli axborotni uning tavsiflari va fe ’ lini yaxshiroq tushunish uchun olganimizda , ya ’ ni qandaydir amaliy masala echimini topganda yakuniga etadi . Yo ’ ldoshli masofadan zondlashni ( YMZ ) qo ’ llashning quyidagi sohalari ajratiladi : • atrof-muhit va Yerdan foydalanishning holati to’g risida axborot olish; • qishloq xo’jaligi Yerlarining hosildorligini baholash; • flora va faunani o’rganish; • tabiiy ofatlarning (zilzilalar, suv toshqinlari, yong inlar, epidemiyalar, vulqon otilishlarining) oqibatlarini baholash; • quruqlik va suv havzalarining ifloslanishida etgan ziyonni baholash; • okeanologiya. YMZ vositalari atmosferaning holati to’g risida nafaqat lokal, balki globa miqyosda ham ma’lumotlar olish imkoniyatini beradi. Zondlash ma’lumotlari tasvirlar ko’rinishida, odatda, raqamli shaklda kelib tushadi. Keyingi ishlov berish

kompyuter bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun YMZ problematikasi tasvirlarga raqamli ishlov berish masalalari bilan qalin bog langan. Sayyoramizni kosmosdan kuzatish uchun distanstion uslublardan foydalaniladi, bunda tadqiqotchi o’rganiladigan ob’yekt to’g risidagi axborotni masofada turib olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Zondlashning distanstion uslublari, odatda bilvosita bo’ladi, ya’ni ularning yordamida kuzatuvchini qiziqtiradigan parametrlar emas, balki ular bilan bog liq kattaliklar o’lchanadi. Masalan, biz uchun Ussuri taygasi o’rmon massivlarining holatini baholash zarur. Yo’ldoshning monitoringda ishga solingan apparaturasi faqat optik diapazonning bir nechta uchastkalarida nurlanadigan ob’yektlardan chiqadigan yoruglik oqimining jadalligini qayd etadi. Bunday ma’lumotlarni rasshifrovkalash uchun alohida daraxtlar holatini kontaktli uslublar bilan o’rganish bo’yicha turli eksperimentlarni o’z ichiga oluvchi dastlabki tadqiqotlar talab qilinadi. So’ngra xuddi o’sha ob’yektlar samolyotdan qanday ko’rinishini aniqlash, va faqat shundan keyingina o’rmonlarning holati to’g risida yo’ldosh ma’lumotlari bo’yicha mulohaza qilish zarur. Erni kosmosdan turib o’rganish uslublarining yuqoritexnologik uslublar sarasiga kiritilishi tasodifiy emas. Bu nafaqat raketa texnikasidan, murakkab optik- elektron asboblardan, kompyuterlardan, tezkor axborot tarmoqlaridan foydalanish bilan, balki o’lchov natijalarini olish va interpretastiyalashga yangicha yondoshuv bilan ham bog liqdir. Yo’ldoshli tadqiqotlar katta bo’lmagan maydonda o’tkaziladi, lekin ular ma’lumotlarni ulkan fazolarga va hattoki butun Yer shariga umumlashtirish imkoniyatini beradi. Yo’ldoshli uslular, odatda, natijani vaqtning nisbatan qisqa intervalida olish imkoniyatini beradi. Misol uchun, bepoyon Sibir uchun yo’ldoshli uslublar eng ma’qullaridir. 2-va 3-rasmlarda Yer sayyorasining yo’ldoshdan olingan tasvirlari keltirilgan.

Distanstion uslublarning o’zig xos xususiyatlari qatoriga muhit (atmosfera) ta’siri kiradi, yo’ldoshdan signal u orqali o’tadi. Masalan, ob’yektlarni to’sib qo’yadigan bulutlilik ularni optik diapazonda ko’rinmaydigan qilib qo’yadi. Lekin hatto bulutlar yo’qligida ham atmosfera ob’yektlardan chiqayotgan nurlanishni zaiflashtiradi. Shuning uchun yo’ldoshli tizimlarga go’yo shaffoflik darchalarida,

ularda gazlar va aerozol bilan yutilish va yoyilish borligini inobatga olib ishlashga to’g`ri keladi. Radiodiapazonda Yerni bulutlilik orqali ham kuzatish mumkin. Er va uning ob’yektlari to’grisidagi axborot yo’ldoshlardan raqamli ko’rinishda keladi. Tasvirlarga Yerda ishlov berish kompyuterlar yordamida o ’ tkaziladi . Zamonaviy yo ’ ldoshli uslublar nafaqat Yer tasvirini olish imkoniyatini beradi . Sezgir asboblardan foydalanib , atmosfera gazlari , shu jumladan parnik effektini keltirib chiqaruvchi gazlar konstentrastiyasini o ’ lchashga Yerishiladi . “Meteor-3” yo’ldoshi unda o’rnatilgan TOMS asbobi bilan Yerning butun Ozon qatlamining holatini bir sutka ichida baholash imkoniyatini berardi. NOAA yo’ldoshi yuza tasvirlarini olishdan tashqari ozon qatlamini tadqiq qilish va atmosfera parametrlarining (bosim, harorat, namlikning) vertikal profillarini o’rganish imkoniyatini beradi. Distanstion uslublar aktiv va passivga bo’linadi. Aktiv uslublar qo’llanilganda yo’ldosh Yerga o’z energiya manbi (lazer, radiolokastion peredatchik) signalini yuboradi, uning aks etishini qayd qiladi, 3.4a-rasm Passiv uslublar ob’yektlar sirtidan aks etgan quyosh energiyasini yoki Yerning issiqlik nurlanishini qayd etishni nazarda tutadi, 4 b-rasm. Yerni kosmosdan distanstion zondlashda elektromagnit to’lqinlarining optik diapazonidan va radiodiapazonning mikroto’lqinli uchastkasidan foydalaniladi. Optik diapazon spektrning ultrabinafsha (UB) uchastkasini; ko’rinadigan uchastka

- ko’k (K), yashil (G) va qizil (R) mintaqalarni; infraqizil uchastka (IQ) - yaqin (YaIQ), o’rta va issiqlik infraqizillarni o’z ichiga oladi. Zondlashning passiv uslublarida optik diapazonda yuqori haroratgacha qizigan qattiq, suyuq va gazsimon jismlar elektromagnit energiyasi manbalari hisoblanadi. Uzunligi 4 km dan oriq to’lqinlarda Yerning o’z issiqlik nurlanishi Quyosh nurlanishidan ortiq bo’ladi. Yerning issiqli nurlanishining intensivligini kosmosdan turib qayd etgan holda , o ’ ta muhim ekologik tavsif bo ’ lmish quruqlik va suv sirti haroratini etarli darajada aniq baholash mumkin . Agar tropsferada harorat balandlikka qarab , o ’ rtacha 6,5º/ km pasayishi inobatga olinsa , bulutlilikning tepa chegarasi haroratini o ’ lchab , uning balandligini aniqlash mumkin . Yo ’ ldoshlardan keladigan issiqlik nurlanishini qayd etishda to ’ lqinlar uzunligining atmosferada yoyilish katta bo ’ lmagan 10-14 mkm intervalidan foydalaniladi . Yer yuzasining (bulutlarning) -50ºga teng haroratida nurlanish maksimumi 12 km ga, +50 da 9 km ga to’g ri keladi. Masofadan zondlashning optik uslublari Erning kosmosdan ilk tasvirlari fotokamera yordamida olingan edi. Bu uslub hozirgi kunda ham qo’llaniladi. “Resurs -F 1 M” fotoregistristiyali yo’ldosh (Rossiya) yerni 0,4-0,9 mkm to’lqinlar uzunligi intervalida fotografiyalash imkoniyatini beradi. Olingan materiallar Yerga tushiriladi va proyavka qilinadi. Suratlarni tahlil qilish, odatda, shuningdek rangli fotootpechatkalar olish imkoniyatini beruvchi proekstion apparatura yordamida vizual ravishda o’tkaziladi. Uslub tasvirning yuqori geometrik aniqligini ta’minlaydi; suratlarni sifatning sezilarli yomonlashuvisiz kattalashtirish mumkin. Biroq uning tezkorligi past, zero tasvir raqamli shaklda emas, balki fotografiya ko’rinishida taqdim etilgan, va u ko’rinadigan va yaqin IQ-diapazonlarda samaralidir. Skanerli uslublar bu kamchiliklardan holidir. Stilindrik razvyortkali skaner amalda bir nuqtaga mahkamlangan va harakat yo’nalishiga ko’ndalang tebranib

turadigan mayatnikni o’zida ifodalaydi, 3.5-rasm. Mayatnikning uchida, uning fokal tekisligida nuqtali fotoqabul qurilmasiga ega ob’yektiv o’rnatilgan. Apparatning Yer usti bo’ylab harakatlanishida fotoqabul qurilmasining chiqish joyidan Yer yuzasining shu paytda ob’yektiv o’qi yo’nalgan uchastkasining ko’rinadigan yoki yaqin IQ-diapazonida yoritilganlikka proporstional signal echib olinadi. Amalda skaner qo’zg almasdir, faqat tasvir undan ob’yektiv orqali fotoqabul qurilmasiga tushadigan oynak tebranadi (aylanadi). Skaner axboroti raqamli shaklda real vaqt masshtabida yoki bort magnitofonidagi yozuvda uzatiladi .; Yerda unga EHMda ishlov beriladi . Chiziqli skaner chiziqqa joylashgan qo’zg`almas fotosezuvchan elementlarni o’z ichiga oladi, ularning soni 190 dan 1000 gacha o’zgaradi. Bunday chiziq zaryadli aloqali asboblar (ZAA) chizg`ichi deb ataladi. Chizg`ichga ob’yektiv orqali Yer yuzasining tasviri fokuslanadi, barcha elementlar fokal tekislikda bo’ladi. Yo’ldosh harakati yo’nalishiga ko’ndalang orientirlangan chizg`ich yuzaning turli uchastkalari va bulutlarning yoritilganligiga proporstional signalni ketma-ket “o’qib”, u bilan birga siljiydi. Chiziqli skanerlar ZAAda ko’rinadigan va yaqin IQ- diapazonlarda ishlaydi.

MZning radiotexnik uslublari Umuman olganda aktiv radiolokastiya prinspi quyidagidan iborat. Yo’ldoshda antenna yordamida Yer tomon yuqori chastotali to’ldirmali impulslar yuboradigan peredatchik o’rnatiladi, 6-rasm. Shundan so’ng pauza bo’ladi, uning davomida aks etgan signallar qabul qilinadi. Agar impuls yo ’ ldoshdan L masofadagi qandaydir M ob ’ yektdan aks etayotgan bo ’ lsa , u holda aks etgan signal ∆ t =2 L / c vaqt intevali o ’ tib orqaga qaytadi , bu Yerda s - yorug lik tezligi , 2 ko ’ paytiruvchisi signal L yo ’ lini ikki marta : radiolokatordan ob ’ yektgacha va ob ’ yektdan radiolokatorgacha bosib o ’ tishini hisobga oladi . Ob ’ yekt radiolokatordan qanchalik yiroq bo ’ lsa , ∆ t shunchalik katta bo ’ ladi . Aks etgan signallarning intensivligi uzoqlikka bog liq va turli ob ’ yektlar uchun turlichadir , zero ular o ’ lchamlari va elektrofizik tavsiflari bilan farqlanadilar . ∆ t ni o ’ lchab , ob ’ yektgacha bo ’ lgan masofani topish mumkin . Shunday qilib , radiolokastion texnika vositalari bilan uzoqlik bo ’ yicha skanirlash avtomatik tarzda amalga oshiriladi , zero signallar turli ob ’ yektlardan turlicha vaqtda etib keladi .

Yo’ldoshlardan axborot qabul qilish Yo’ldoshlardan axborot qabul qilish uchun mo’ljallangan Yerdagi stanstiyalar (er stanstiyalari) tayanch-aylanish moslamasili (TAM) antennani, radioqabul qurilmasini va axborotni ishlash, saqlash va aks ettirish vositalarini o’z ichiga oladi, 7-rasm. Iste’molda eng ko’p bo’lmish parabolik reflektorli oynaksimon antennalar unga orbital ma’lumotlar kiritilgan kompyuterning komandasi bo’yicha TAM bilan yo’ldoshlarga qarattiladi. Antenna fokusida nurlatkich o’rnatilgan, undan chiqadigan signal kam shovqinli usilitel (KShU) bilan kuchaytiriladi. Bundan keyin signal kabel bo’yicha priyomnikka kelib tushadi, uning chiqishidan signalga kompyuterda ishlov beriladi. Ishlov berilgan tasvirlar ma’lumotlar bazasiga joylanadi. Masofadan zondlash uchun mo’ljallangan yo’ldoshlar NOAA yo’ldoshlari (AQSh). NOAA meteorologik va tabatshunoslik yo’ldoshlari (3.8-rasm) 4,18 m uzunlikka, 1,88 m diametrga, orbitadagi 1030 kg massaga ega. Aylanma orbitasi 870 km balandlikka ega, bir aylanib chiqishni 102 min. da bajaradi. Yo’ldoshning quyosh batareyalari maydoni 11,6 m 2 , batareyalar quvvati kamida 1,6 kVt, lekin vaqt o’tishi bilan batareyalar kosmik nurlar va

mikrometeorlar ta’siri tufayli degradastilanadi. Yo’ldoshning normal ishlashi uchun kamida 515 Vt quvvat zarur. NOAA seriyasiyasi yo’ldoshlari qariyb 850 m balandlikdagi deyarli aylansimon geliosinxron orbitalarda aylanib yuradi. Yerning egriligi tufayli yo ’ ldoshning radioko ’ rinish zonasi ±3400 km ni tashkil qiladi , shuning uchun yo ’ ldoshning bitta o ’ tishida taxminan 3000×7000 km yuzadan axborot olishga Yerishiladi . Hozirgi kunda orbitada ushbu seriyaning oltita yo ’ ldoshi ( NOAA 11, 12, 14, 15, 16 va 17) bor , lekin faqat uchtasi ( NOAA 12, NOAA 16, NOAA 17) ishonchli ishlamoqda , bu regiondagi atof muhitning holati to ’ g ` risidagi axborotni kamida 6-10 marotaba chastotada olish imkoniyatini beradi . NOAA seriyasi yo ’ ldoshlarida AVHRR ( Advanced Very High Resolution Radiometer ) asboblari o ’ rnatilgan , ular spektrning ko ’ rinadigan va infraqizil diapazonlarida kuzatuvlarning uzluksiz qatorini ta ’ minlaydi . AVHRR asbobining asosiy texnik tavsiflari 1- jadvaalda keltirilgan .

1- jadval AVHRR asbobining asosiy texnik tavsiflari Spektral kanallar NOAA-6, 8, 10 NOAA-7, 9, 11, 12, 14, 15, 16, 17 1 0.58 - 0.68 mkm 0.58 - 0.68 mkm 2 0.725 - 1.00 mkm 0.725 - 1.00 mkm 3 3.55 - 3.93 mkm 3.55 - 3.93 mkm 4 10.50 - 11.50 mkm 10.3 - 11.3 mkm 5 11.5 - 12.5 mkm Obbzor polosasining kengligi 2800 km 2800 km Joydagi imkoniy aniqlik 1.1x1.1 km 1.1x1.1 km AVHRR asbobi odatdagi skanerdir . AVHRR asbobining farqlanadigan xususiyati atmosferaning 10-12 mkm shaffofligi darchasida signallarni qabul qilish imkoniyati hisoblanadi . Bu dengiz sirtining haroratini baholash imkoniyatini beradi . Shu bilan birga asbob Yer yuzasining to ’ liq tasvirini bir sutkada tuzishda spektrning ko ’ rinadigan yaqin infraqizil oblastlarida signallarni qabul qilish imkoniyatini beradi . Bu , kuzatuvlarning etarli uzun qatorida , sayyora o ’ simliklarining joriy o ’ zgarishlarini baholashda u tengi yo ’ q bo ’ lib chiqadi demakdir . 3.9-rasmda Baykal ko’lining NOAA yo’ldoshidan AVHRR skaneri yordamida olingan tasviri berilgan.

NOAA yo’ldoshlarida trposferaning turli balandliklarida (atmosferaning vertikal profillari) 2240 km obzor polosasida haroratni aniqlash uchun HIRS apparaturasi o’rnatilgan. Buning uchun HIRS avtomatik skanirlaydigan IQ-diapazon spektrometriga ega, u karbonat angidrid gazining bosimga qarab, taxminan 14-15 mkm to’lqin uzunliklarida o’z holatini va yoyilish chizig i kengligini o’zgartirish xususiyatidan foydalanadi. Shu asbobning o’zi 9,59 mkm to’lqin uzunligida Yer yuzasidan va atmosferadan chiqadigan issiqlik nurlanishining yoyilishi bo’yicha atmosfera ustunida umumiy ozon tarkibini baholash imkoniyatini beradi. Ko’rsatilgan apparaturadan taashqari, yo’ldoshlarda quyidagilar o’rnatilgan: stratosferani tadqiq qilish uchun SSU asbobi; stratosferaning harorat profillarini aniqlash uchun MSU asbobi; Kospas/SARSAT halqaro dasturi bo’yicha qidirish va qutqarish apparaturasi; avtomatik meteostanstiyalardan, dengiz buylari va havo sharlaridan meteorologik va okeanografik axborotni to’plash uchun ARGOS tizimi. ARGOS agar yirik hayvonlar va qushlar tanasiga maxsus kichik gabaritli peredatchiklar mahkamlangan bo’lsa, ularning migrastiyasini kuzatish imkoniyatiini beradi.

“ Resurs -01” seriyasi yo ’ ldoshlari ( Rossiya ). “ Resurs -01” kosmik apparatlaridan kelib tushadigan yuqori va o ’ rta aniqlik imkoniyatidagi ko ’ p zonali kosmik axborot ( KA ) Rossiya xalq xo ’ jaligi va xizmatlarining turli tarmoqlari , MDH mamlakatlari tomonidan , shuningdek Yer to ’ g risidagi fanlar manfaatlari yo ’ lida keng qo ’ llaniladi . “Resurs-01” KA 600-650 km balandlikdagi aylanma quyosh-sinxron orbitalarga 98º og ish bilan chiqariladi. Yo’ldoshlarning aylanish davri - 97,4 min. yuzadagi imkoniy aniqlik 150×250 m. “Resurs-01” KA apparatlari tarkibiga quyidagilar kiradi: yuqori imkoniy aniqlikdagi ko’p kanalli MSU-E skanirlash qurilmasi; o’rtacha imkoniy aniqlikdagi ko’p kanalli, konik razvyortkali MSU-SK skanirlash qurilmasi. 4-sonli “Resurs-01” KAda Yerning tabiiy resurslarini o’rganish, ekologik nazorat, meteorologiya ta’minoti, gelio-va geofizik kuzatuvlar o’tkazish, Yerning radiastion balansini tadqiq qilish uchun apparatlar kompleksi o’rnatilgan 4-sonli “Resurs-01” KA orbitasi - quyoshli-sinxron Pasayib boruvchi tarmoqda (shimol- janub yo’nalishidagi oraliq) o’rta kengliklardagi yo’ldosh ostidagi nuqtada mahalliy o’rtacha quyosh vaqti taxminan 10 soat 15 min.ni tashkil qiladi, ko’tarilib boruvchi tarmoqda (j an ub- shimol yo’nalishidagi oraliq) esa - 20 soat 50 min. KA orintastiyasi uch o’qli, o’qlardan biri nadirga, boshqa o’q tezlik vektoriga qaratilgan. KA bortida joylashtirilgan ilmiy-axborot kompleksi ma’lumotlarini uzatish raqamli va analog radioliniyalar bo’yicha amalga oshiriladi. 3.10- va 3.11-rasmlarda Shimoliy Dvina daryosi rayonidagi o’rmon yong ini kosmik suratining ikkita fragmenti berilgan, ular turli fazoviy imkoniy aniqlikka ega radiometrlar yordamida olingan. Suratlarda o’rmon yong ini o’cholari va ko’p kilometrlarga tarqalayotgan tutun shleyfi ko’rinib turibdi. Tepadagi surat o’rtacha aniqlikdagi MSU-SK radiometri yordamida olingan. Yuqori imkoniy aniqlikdagi MSU-E radiometri yordamida bir vaqtda olingan pastki suratda tasvirlangan hudud qizil chiziq bilan chegaralangan.

LANDSAT yo’ldoshlari (AQSh). Birinchi LANDSAT yo’ldoshi 1972 yil 23 iyulda uchirilgan edi. LANDSAT 1, 2, 3 yo’ldoshlari orbitasining balandligi 920 km ni, LANDSAT 4, 5, 6, 7 yo’ldoshlariniki (3.12-rasm) 705 km ni tashkil qilardi. LANDSAT-5 yo’ldoshining ayoanish davri 98 min.ni tashkil qiladi. Yuzaning bitta nuqtasi ustidan 16 kunda bir marta, mahalliy vaqt bilan 9 sot 45 min. da uchib o’tadi. LANDSAT seriyasi yo’ldoshlarining asosiy asbolari MSS (Multi-Spectral Scanner) va TM (Thematic Mapper) asbolaridan iborat. MSS 0,49-0,605 mkm (spektrning yashil uchastkasi), 0,603-0,7 mkm (qizil), 0,701-0,813 mkm (qizil-yaqin IQ), 0,808-

1,023 mkm (yaqin IQ) spektral kanallarga ega, obzor zonasi 185×185 km. Skanirlash 13,62 Gst tebranish chastotasiga ega 30 sm diametrli tebranuvchi ko’zgu yordamida amalga oshiriladi. MSS asbobi Yer yuzasini kosmosdan turib muntazam o’rganishni boshlash imkoniyatini bergan birinchi asboblardan bo’lgan, 3.13-rasm. Shu munosabat bilan eslatish o’rinli bo’ladiki, 70-yillar boshida faqat ikkita kosmik davlatlar – AQSh va SSSR bo’lgan. Sovet Ittifoqi birinchi sun’iy yo’ldoshni uchirishga Yerishdi (1957) va insoniyat tarixida birinchi marta bortida odam bo’lgan kosmik kema parvozini amalga oshirdi (1961). Lekin AQSh, o’sha vaqtlardayoq, olingan ma’lumotlarni Yerga yuborish imkoniyati bilan masofadan avtomatik zondlash bo’yicha bir nechta dasturlarga kirishgan edi. Bunday dasturlardan meteorologik kuzatuvlar uchun 1960 yilda uchirilgan TIROS yo’ldoshini va Yer yuzasini ko’rinadigan va yaqin infraqizil diapazonlarda etarli darajada yuqor fazoviy imkoniy aniqlikda kuzatish maqsadida 1972 yilda uchirilgan LANDSAT yo’ldoshini eslatib o’tish o’rinli. LANDSAT seriyasining birinchi yo’ldoshi YerTS-1 (Earth Resources Technology Satellite) deb atalgan va shu yo’ldoshdan Yer yuzasini kuzatish ishlarining uzluksiz qatori boshlangan. 1999 yil oxirida 1984 y. da uchirilgan Landsat-5 yo’ldoshi va 1999 y. 15 aprelda uchirilgan Landsat-7 yo’ldoshi orbitada bo’lgan.

LANDSAT 1, 2, 3 yo’ldoshlaridagi MSS asbobi klassik skaner bo’lgan va quyidagi tarzda ishlagan. Yer yuzasidan aks etgan nurlanish teleskopik tizim (rasmda ko’rsatilmagan) bilan to’plangan va skanirlovchi ko’zgug yuborilgan. Bu ko’zgu qandaydir o’q atrofida 3,3 millisekund davr bilan burilgan, bu bilan joyni yo’ldosh harakatiga perpendikulyar yo’nalishda taxminan 12ºga teng ko’rish burchagi bilan skanirlashni ta’minlagan. Bunday ko’rish burchagi yo’ldoshning 920 km balandligida 185 km ga teng obzor polosasi kengligini ta’minlar edi. Skanirlovchi ko’zgudan aks etgan nurlanish filtrlar tizimiga tushardi. Bu tizim nurlanishni spektral diapazonlarga bo’lishni ta’minlagan. Shundan so’ng nurlanish detektorlar tizimi yordamida qayd etilgan. MSS asbobida har bir spektral diapazon uchun 6 tadan detektorlar nazarda tutilgan edi. Bu har birining kengligi 80 km bo’lgan 6 ta polosadan yoyilgan nurlanishni bir vaqtda qabul qilish imkoniyatini berardi, shu bilan joyda 80×80 m fazoviy imkoniy aniqlik ta’minlangan. Detektirlash tizimi qabul qilingan nurlanishni 0-255 diapazonda raqamli signalga aylantirgan. Bu diapazon asbobning ravshanli (radiometrik) imkoniyatini belgilaydi. Qayd etilgan signallar telemetriya tizimi yordamida Yerga yuborilgan, u Yerda ulardan har bir spektral polosa uchun tasvirlar shakllantirilgan. Bunday tasvirlardan har biri taxminan 7581600 elementlardan (piksellardan) tashkil topgan. SPOT yo’ldoshlari (Franstiya) . SPOT (System Probatoire D`Observation de la Terre) dasturiga muvofiq Yer su’iy yo’ldoshini (ESY) ilk bor uchirish 1986 y. fevralida amalga oshirilgan. Hozirgi kunda orbitada SPOT 1, 2, 3, 4 va 5 yo’ldoshlari

amal qilmoqda. SPOT-3 yo’ldoshi bilan aloqa 1996 yilda yo’qolgan edi. Yo’ldoshlar quyoshli-sinxron orbitada joylashgan. Hozirda SPOT-5 eng oxirgi va tavsiflari bo’yicha ilg or yo’ldosh hisoblanadi. Yo’ldosh topografik maqsadlar uchun s tereosuratlar va relef modellari tuzilishlarini olish uchun yuqori aniqlikdagi stereoskopik detektor, va 5 m oq-qora, stereos’yomka rejimida 2,5 m va rangli rejimda 10 metr imkoniy aniqlik bilan tasvirlar olish imkoniyatini beruvchi yuqori imkoniy aniqlikdagi ikkita kameralar (High Resolution Geometric imagers) bilan qurollangan Bundan tashqari, Spot-5 da Vegetation-2 kamerasi o’rnatilgan, u qariyb har kuni butun yer yuzasining suratlarini 1 kilometr imkoniy aniqlik bilan olish imkoniyatini beradi. SPOT yo’ldoshlari bortida SPOT HRV (High Resolution Visible) ko’p elementli skanirlash qurilmalari joylashtirilgan, ular ko’pzonal (fazoviy imkoniy aniqlik 20 m, spektral diapazonlar 0,50-0,59, 0,61-0,68, 0,79-0,89 mkm) va panxromatik (imkoniy aniqligi 10 m) rejimlarda ishlaydi. Yo ’ ldosh bitta joy ustidan har 26 kunda uchib o ’ tadi , HRV asbobining obzor polosasi esa 117 km ni tashkil qiladi . Aslini olganda tag yuzani kuzatish 950 km polosada amalga oshirilishi mumkin. Bunga buriladigan ko’zgu yordamida Yerishiladi. SPOT yo’ldoshlarining o’ziga xos xususiyati Yer yuzasining stereotasvirlarini bitta uchastkani ikkita ketma- ket aylanib chiqishda s’yomka qilish yo’li bilan olish imkoniyati hisoblanadi.

YERS yo’ldoshlari (Evropa kosmik agentligi). YerS-1 yo’ldoshi (3.16- rasm) 1991 y. iyulida, YerS-2 (3.17-rasm) 1995 y. aprelida uchirilgan edi. Orbita balandligi 98,54º og`ish va 100,67 min. aylanish davri bilan 798×798 km. Bort apparaturasi tarkbiga AMI (Active Microwave Instrument) mikroto’lqinli zondlash radiolokastion stanstiyasi kiritilgan, u uchta ish rejimini ta’minlaydi. Tag yuzaning radiolokastion tasvirlarini antennaning sintezlangan apparturasidan (AMI-SAR image mode) foydalanib tuzish rejimi qirg`oq zonalarini, qutbiy muzlarni (3.18-rasm) kuzatishda, dengiz sathining holatini aniqlashda, Yer yuzasi geologik tuzilishining xususiyatlarini aniqlashda, o’simlik qoplamini o’rganishda qo’llaniladi. Yer yuzasidan aks etgan signallar bir-birining ustida joylashgan ikkita antenna bilan qabul qilinishi mumkin. Ularning signallari fazalaridagi farq (o’lchashning interferometrik uslubi) bo’yicha Yerdagi ob’yektlarning balandligini 10 m aniqlikda topish mumkin.

Dengiz to ’ lqinlarini antennaning sintezlangan aperturasini ( AMI - SAR wave mode ) qo ’ llagan holda o ’ rganish rejimi dengiz to ’ lqinlarining yo ’ nalishi va uzunligini aniqlash imkoniyatini beradi . Ushbu rejim dasturiy tarzda , 6×6 km

o ’ lchamli tasvirlar olish imkoniyatini berib , har 200-300 km da ishga tushadi , bu tasvirlar bo ’ yicha dengiz to ’ lqinlarining tavsiflarini baholash mumkin . Uch o’lchamli skatterometr (AMI Scatterometer mode) rejimi yuza odi dengiz shamollarining tavsiflarini aniqlash uchun mo’ljallangan. Ushbu rejimda uchta uzatuvchi antennalar kengligi 500 km polosada skanirlaydigan uchta nurni shakllantiradilar, bu shamolning yo’nalishi va kengligin aniqlash imkoniyatini beradi. 50×50 o’lchamdagi imkoniy aniqlik elementlari 25 km interval bilan shakllantiriladi. O’lchov apparaturasi tarkibiga shuningdek shamol tezligini aniqlash, to’lqinlarning xarakterli balandligini o’lchash, dengiz sathi topografiyasi, muz qoplami va quruqlik sirti, muz massivlari konturlarini tuzish, shuningdek dengiz muzlarining chegaralarini aniqlash uchun RA (Radar Altimeter) radiolokastion balandliko’lchagichi ham kiradi. Balandliko’lchagich okeanni tadqiq qilish rejimida to’lqinlar tezligini 2 m/s aniqligini va 1.6÷2.0 km o’lchamli dog chegarasida 1÷20 m diapazonda to’lqinlar balandligini o’lchashning 0,5 m aniqligin, dengiz sathi ko’tarilishi balandligini 10 sm aniqligini ta’minlagan holda ishlashi mumkin. Muz qoplamining tavsiflarini (Ice Mode) aniqlash rejimida balandlik o’lchagich pastroq fazoviy imkoniya aniqlik bilan ishlaydi (7 km atrofida). Bu rejim

muz qoplamlari topografiyasida, muz turini aniqlashda va muz qoplami chegaralarini belgilashda qo’llaniladi. ATSR (Along-Track Scanning Radiometer and Microwave Sounder) asboblar kompleksi optik diapazon radiometrini va ikki kanalli mikroto’lqinli vertikal zondlash qurilmasini o’z ichiga oladi. Radiometr dengiz va quruqlik sirtini kuzatish (3.20-rasm), ularning haroratini, tepa bulutlilik haroratini o’lchash uchun mo’ljallangan va nurlanishni 0,65; 0,85; 1,27; 1,6; 3,7; 11 va 12 mkm spektral kanallarda nadirda 1 km fazoviy imkoniy aniqlik bilan qabul qilishni ta’minlaydi. GOME (Global Monitoring Experiment) spektrometri ozon (O 3 ) konstentrastiyasining va troposfera hamda stratosferada kichik gaz komponentlarining (NO, NO 2 , BrO, H 2 O) vertikal profillarini tuzish, Yer yuzasi aks ettiradigan va atmosferada yoyiladigan quyosh nurlanishi oqimlarini o’lchash uchun qo’llaniladi. Asbob 0,24-0,295; 0,29-0,405; 0,4-0,605 va 0,59-0,79 mkm spektral kanallarda ultrabinafsha diapazonda ishlaydi. Har bir kanal 1024 fotodioddan iborat reshyotkani o’z ichiga oladi, ularning harorati termoelektrik sovutkichlar bilan 39-41ºS chegarasida saqlanadi. Ozon konstentrastiyasini aniqlashdagi vertika imkoniy aniqlik 5 km ni tashkil qiladi. Obzor polosasi 120 dan 960 km gacha, fazoviy imkoniy aniqlik esa – 40×40 dan 40×320 km gacha o’zgaradi.

PRARE (Precise Range and Rate Equipment) apparaturasi yo’ldosh orbitasi parametrlarini turli chastotali ikkita radiosignalni Yerdagi maxsus stanstiyalar tarmog iga bir vaqtda uzatish yo’li bilan aniqlashni ta’minlaydi. Signallarning kelish vaqtidagi o’lchangan farq ionosfera ta’siri bilan shartlangan nisbiy dispersiyaga tuzatish kiritish imkoniyatini beradi. Yo’ldoshgacha bo’lgan uzunlik va uning radial tezligi to’g risidagi axborot bortga qayta uzatiladi va bortdagi maxsus xotiraga olish qurilmasida to’planadi, so’ngra axborotni qabul qilish punkti ustidan uchib o’tganda, unga uzatiladi. Yo’ldoshgacha bo’lgan og ish uzunligini belgilash aniqligi 4-8 sm ni tashkil qiladi. Yo’ldoshli tasvirlarni tahlil qilish MZ ma’lumotlaridan samarali foydalanish uchun GATda yo’ldosh tasvirlaridan foydali axborotni chiqarib olishni bilmoq kerak. MZ tasvirlarini interpretastiyalash va tahlil qilish jarayoni kuzatish maqsadlari parametrlarini identifikastiyalash va/yoki o’lchashdan iborat. MZda maqsadlar suratda ko’rinib turgan va quyidagi tavsiflarga ega bo’lgan har qanday ob’yekt bo’lishi mumkin:

• ob’yektlar nuqtalar, chiziqlar yoki poligonlar bilan berilgan bo’lishi mumkin. Bu ular har qanday shaklga ega bo’lishi mumkin demakdir. • ob’yektlar bir-biridan turlicha bo’lishi lozim. Bu tasvir kontrastli bo’lishi kerak demakdir. Ob’yektlarni interpretastiyalash va identifikastiyalashning katta soni qo’lda yoki vizual tarzda, ya’ni odam tomonidan bajariladi. Ushbu holda analog axborot (fotografiya, maket, xomaki rasm) tahlil qilinadi. Agar MZ ma’lumotlari raqamli formatga aylantirilgan bo’lsa, u holda tahliliy operatsiyalar kompyuterdan foydalanib amalga oshiriladi. Raqamli ishlov berish vizual interpretastiyalash imkoniyatlarini kengaytirish uchun, ob’yektlarni avtomatlashtirilgan tarzda tanib olish uchun qo’llaniladi, odam ishtiroki bundan mustasno. Qo’lda interpretastiyalash va tahlil qilish aeros’yomka axborotidan faol foydalanish vaqtlaridan boshlangan va amalda ixtisoslashtirilgan uskunalarni talab etmaydi. Raqamli ishlov berish uchun, teskarisi, ya’ni qimmatbaho professional uskunalar zarur. Boshqa tomondan, vizual tahlilni faqat bir qatlamli tasvirlar ustida o’tkazish mumkin, kompyuter texnikasi esa ko’p qatlamli suratlar bilan ishlashga qodir. Raqamli tahlil ko’p spektral polosalarni bir vaqtda tahlil qilishda va ma’lumotlarning katta massivlariga ishlov berishda tengi yo’qdir. Ob’yektlarni identifikastiyalash ob’yektlar o’rtasidagi rang tonidagi farq, shakl, o’lcham, tekstura, soya, struktura, assostiastiyalardagi farq kabi vizual farqlanishlarni topishga asoslangan. Rang toni - Bu fundamental alomat, ob’yektlar unga qarab farqlanadi. Ton yordamida tasvirdagi turli shaklga, o’lchamga, teksturaga ega ob’yektlar farqlasa bo’ladigan bo’lib qoladi. Shakl individul ob’yektlarning umumiy ko’rinishiga, strukturasi yoki sxemasiga (ierarxik strukturasiga) tegishlidir. Shakl interpretastiya uchun muhim tavsiflardan biri hisoblanadi. Chetlari to’g ri shakllar odatda shahar va qishloq xo’jaligi ob’yektlarini ifodalaydi, shu bilan birga, o’rmon massivlarining chegaralari kabi tabiiy ob’yektlar noto’g ri shaklga ega bo’ladi, odamlar ob’yektlar chetlarini sun’iy tarzda yaratgan hollar bundan mustasno.

Tasvirda ob’yektlarning o’lchamlari - masshtab funksiyasidir. Ob’yektning mazaradagi boshqa ob’yektlarga nisbatan o’lchamlarini baholash, absolyut o’lchamini baholash kabi muhimdir. Ob ’ yekt o ’ lchamini tez approksimastiyalash interpretastiya jarayonini tegishli natijaga tezroq olib kelishi mumkin . Masalan , agar interprtator Yerdan foydalanish zonalarini farqlashi lozim bo ’ lsa , u shu Yerdagi binolar yaqinidagi hududni tanib oladi , bunda katta binolar fabrikalar yoki omborxonalar tariqasida interpretastiyalanadi va ularga tijorat yo ’ nalishida foydalanish mansub deb hisoblanadi , o ’ z navbatida , kichik binolar uy - joy sifatida foydalanishni bildiradi . Struktura farqlanadigan ob’yektlarning fazoviy joylashuviga tegishlidir. O’xshash tonlar va tksturalarning tartibli takrorlanishi modelni farqlash va, Pirovardida, tanib olish imkoniyatini beradi. Bir tekis taqsimlangan daraxtlarli bog` lar, yoki binolar o’rtasida tartibli oraliqlarga ega shahar dahalari strukturaning yaxshi misollari bo’la oladi. Tekstura tasvirning ayrim oblastlaridagi joylashuvga va tonal o’zgarishlar tezligiga tegishlidir. Notekis teksturalar odatda dog`li ton bilan ifodalanadi, unda tekis teksturalar kichik tonal o’zgarishlarga ega bo’lishini e’tiborga olinsa, kul rang darajalari kichik maydonda keskin o’zgaradi. Tekis teksturalar - bu dalalar, asfalt yoki yaylovlar kabi o’xshash yuzalarni aks ettirishning eng ko’p uchraydigan natijasidir. Daraxtzor qabilidagi g adir-budur yuzali va noto’g ri strukturali ob’yekt notekis teksturaga sabab bo’ladi. Tekstura - ob’yektlarni va ularning xususiyatlarini interpretastiyalash jarayonining eng muhim elementlaridan biridir. Soya ham interpretastiyalashda foydali, zero u kuzatuvchini ob’yektlarning profili va balandligiga oid axborot bilan ta’minlay oladi. Biroq soyalar o’zlarining ta’sir zonalariga tushadigan ob’yektlarni intepretastiyalashni murakkablashtirishi ham mumkin, zero soyalar chegarasidagi ob’yektlar kamroq ko’zga tashlanadi va o’z tevarak-atrofidan kamroq farqlanadi. Soya topografiya va releflarni identifikastiyalashda muhimdir. Assostiastiya kuzatilayotgan ob’yekt yaqinidagi boshqa taniladigan ob’yektlar yoki ularning xususiyatlari o’tasidagi bog` lanishni e’tiborga oladi.

Boshqa ob’yektlarning xususiyatlari bilan bog` liq bo’lgan ob’yektlarning xususiyatlarini identifikastiyalash tanib olish jarayonini osonlashtiradi. Yuqorida keltirilgan misolda tijoratga oid xususiyatlar ob’yektning yirik transport yo’llariga yaqinligi bilan shartlanishi mumkin, bunda yoddan ko’tarmaslik kerakki, turar joy rayonlari maktablar, bolalar maydonchalari va stadionlar bilan birga joylashadi. MZ axborotining real dunyo bilan boglanishi MZ ma’lumotlariga ishlov berish prostedurasining natijasi raqamli karta hisoblanadi, undagi ob’yektlarning koordinatalari real dunyo ob’yektlarining ular ifodalaydigan haqiqiy kooordinatalariga ishora qiladi. Ob’yektlarning Yer sharining sferik sirtidagi holati geografik koordinatalar tariqasida ma’lum bo’lgan kenglik va uzunlik graduslarida o’lchanadi. Kenglik qiymatlari ekvatorda nolga teng bo’ladi hamda Shimoliy va Janubiy qutblarda 90 gradusga etadi. Uzunlik qiymati Grinvich meridianida nolga teng va Grinvich meridianidan g arbiy yoki sharqiy yo’nalishda yiroqlashgan sari 180 gradusgacha ortadi, 3.22-rasm. Graduslar minutlarga va sekundlarga bo’linadi. Kartada ob’yektlarning holatlari ikki o’lchamli yassi koordinatalar tizimida o’lchanadi. Yassi koordinatalar tizimlari (0,0) koordinatalarli hisob boshi nuqtasidan bo’lgan masofani ikkita alohida o’q - sharq-harbni ifodalovchi X gorizontal o’qi, va shimo-janubni ifodalovchi Y o’qi bo’yicha tavsiflaydilar.

Modomiki Yer shari dumaloq shaklga ega, kartalar esa yassi yuzada yaratilar ekan, koordinatalarni sferik yuzadan yassi yuzaga olib o’tish uchun matematik formuladan foydalanish zarur. Bunday operatsiyaning natijasi kartografik proyektsiya - bir yuzani boshqasiga aks ettirishning ma ’ lum uslubidir , u ellipsoid ( sfera ) nuqtalari va tekislikning muvofiq nuqtalarining koordinatalari o ’ rtasidagi tahliliy bog lanishni belgilaydi , 3.23- rasm .

Kartografik proyektsiya koordinatalarni Yer sharining sferik yuzasidan karta tekisligiga o’tkazish ishini amalga oshiradi. Bunday jarayonshakllar , maydonlar , masofalar va yo ’ nalishlarning buzilishini tug diradi . Baxtimizga , kartografik proyektsiyalarning bir nechta turlari mavjud , ular Yer yuzasining ma ’ lum qismlarini ifodalash uchun o ’ zining yaroqlilik darajasi bilan farqlanadilar . Ba ’ zi kartografik proyektsiyalar bir parametr bo ’ yicha buzilishlarni boshqa parametrlar bo ’ yicha buzilishlarni orttirish hisobiga minimumga olib keladi , shu bilan birga boshqa kartografik proyektsiyalar barcha buzilishlarni teng darajada minimallashtirishga harakat qiladi . Quyida Yer sharining to’rtta turli proyektsiyalarda tasvirlangan ko’rinishlari keltiriladi. Merkator deb ataladigan birinchi proyektsiya teng qiymatlidir, ya’ni u katta bo’lmagan maydonlar chegarasida shakllarnisaqlab qoladi, 3.24-rasm. Bu proyektsiyada kompas strelkasining ko’rsatkichlari ham aniq ifodalanadi. Mollveyde proyektsiyasi aniq shakllar proyektsiyasidir, ya’ni u ob’yektlar shakllari xususiyatlarini saqlab qolishga intiladi, 3.25-rasm. Robinson proyektsiyasi kelishtiruvchi proyektsiya misolini o’zida ifodalaydi: u bir nechta parametrlar bo’yicha buzilishni kamaytirishga tirishadi va shu bilan bir vaqtda parametrlarning birortasi bo’yicha ham aniqlikni saqlamaydi. Robinson proyektsiyasi shakl va maydon buzilishlarini kamaytiradi , 3.25- rasm . Nihoyat , Azimutal proyektsiya teng masofalar proyektsiyasi hisoblanadi , 3.26- rasm .

Global pozitsionirlash tizimi Keyingi yillarda kundalik hayotda GPS qiqartmasini tez-tez uchratish mumkin, u Global Positioning System – Global pozitsionirlash tizimi deb rasshifrovkalanadi. Bu tizim elektromagnit signallarini uzluksiz rejimda Yerga yuborib turadigan yo’ldoshlar tarmog`idan iborat. Bunday nurlanishning yo’ldoshlargacha bo’lgan masofani o’lchaydigan maxsus priyomnigidan foydalanib, ob’yektning Yer yuzasida o’rnashgan joyini belgilangan aniqlikda (bir necha o’n kilometrlardan bir necha millimetrlargacha) topish mumkin. Global pozitsionirlash tizimini yaratish g`oyasi o’tgan asrning 50-yillarida yuzaga keldi va Djona Xopkins universitetida o’zining timsolini topdi. GPS AQSh Mudofaa vazirligining buyurtmasi bo’yicha 1969 yilda yaratilgan va boshidan dengiz sathidan 20,2 km balandlikda 55º og`ish bilan 6 ta aylanma orbita bo’ylab aylanadigan 24 ta yo’ldoshlardan (3.27-rasm), va yo’ldoshlar harakati parametrlarini muntazam aniqlashni va ularning orbitalari to’g`risidagi bort axborotiga tuzatishlar kiritishni ta’minlaydigan maxsus Yerusti kuzatish stanstiyalari tarmog`idan iborat bo’lgan. Yo’ldoshlar Yerga kam quvvatli signallarni yuboradi, lekinu har qanday ob’yektning o’rnashgan joyini topish uchun juda etarli. Bu ajoyib tizim AQShga 12 mlrd. dollarga tushdi.

Har bir zamonaviy yo’ldosh o’z bortida yuqoritexnologik uskanalarni olib boradi, ularning asosini quyidagilar tashkil qiladi: • to’rtta atom soatlari; • uchta kadmiy-nikel batareyalar; • quvvati 1136 Vt li ikkita quyosh batareyalari; • yo’ldoshni boshqarish uchun qisqa to’lqin diapazoni antennasi; • foydalanuvchi bilan bog lanish uchun 12 elementli uzun to’lqin diapazoni antennasi. Hozirgi vaqtda o’lchami deyarli uyali telefon o’lchamidek, ogirligi esa bir necha yuz gramm keladigan GPS-priemniklardan foydalaniladi. Bunda GPS- priemnik foydalanuvchiga nafaqat joylashuv Yeri koordinatalarini (kenglik va uzunlikni) etkazadi, balki o’rnashuv joyini elektron kartada shaharlar, transport magistrallari va boshqa ko’p ob’yektlar qatorida aks ham ettiradi. Uchta joriy koordinatalarni (uzunlik, kenglik va dengiz sathidan balandlik) aniqlashdan tashqari, GPS quyidagilarni ta’minlaydi: • ob’yekt tezligining uch tarkibiy qismlarini aniqlash; • aniq vaqtni kamida 0,1 sek. aniqlikda belgilash; • ob’yektning haqiqiy yo’l burchagini aniqlash; • yordamchi axborotni qabul qilish va unga ishlov berish. 3.28-rasmda GPS- priyomnikning yo’ldoshlar bilan bog lanish va ob’yekt koordinatalarini aniqlash prinspi tushuntirib berilgan.

Hozirgi vaqtda Yerda beshta yirik nazorat stanstiyalari o’rnatilgan, ular GPS- yo’ldoshlar monitoringini va ular bilan qaytuvchi bog`lanishni amalga oshiradilar. Boshqaruvchi stanstiya AQShda (Kolorado shtati) joylashgan, qolgan stanstiyalar butun jahon bo’yicha taqsimlangan: Gavay o-lari (Tinch okean), Voznesenie o. (Atlantika okeani), Diego Garsiya o. (Hind okeani), Kvajalen o. (Tinch okean), 3.29- rasm. GPS harbiy: otryadlarning joyda bexato harakatlanishi, artilleriyani optimal joylashtirish, yo’q qilinishi lozim bo’lgan ob’yektgacha eng qisqa yo’lni belgilash maqsadlarida ishlab chiqilgan edi. O ’ tgan asrning 80- yillari boshida GPS fuqaro aholiga ham ochildi . Endi Yerning deyarli har bir yashovchisi GPSning funksional imkoniyatlarini uning qadr - qimmatiga yarasha , buning ustiga mutlaqo bepul baholashi mumkin ( aslida GPS xizmatlari ko ’ p mamlakatlarda soliq yig imlarida hisobga olingan ). GPS nafaqat Yerda balki dengizda va havoda ham qo’llaniladi. Har joyda GPS yordamga chaqiriladi, signallarni qabul qilish imkoniyati yo’q joylar (g orlar, shaxtalar, bo’shliqlar) bundan mustasno. GPSni qo’llash sohalari g oyat keng. Bu har qanday harakatlanuvchan ob’yektlar - shaxsiy avtomobillar, inkassatorlik mashinalari, kemalar va samolyotlar navigastiyasidir. Yer tuzish masalalari, qurilish ob’yektlarini kartografiyalash va muvofiqlashtirish Yerni va uning yuzasini o’lchash kabi ilovalar guruhiga kiradi, 3.30-rasm. Bu Yerda nafaqat alohida priyomniklar, balki o’lchash aniqligi sanitimetrning ulshlarigacha borib etadigan butun boshli o’lchash-hisoblash komplekslari qo’llanilishi mumkin. GPS va boshqa texnik vositalar imkoniyatlarini qo’shish asosida axborot-o’lchov tizimlari yaratiladi, ular eski masalalarni yechishda yangi sifatlarga Yerishish imkoniyatini beradi. 3.31-rasmda GPS moslamalari bozori hajmlarining o’sish dinamikasini aks ettiruvchi diagramma keltirilgan. Ko’rinib turibdiki, 2003 yilda GPS bozori oboroti 16 milliard dollarga etgan.

GPS tizimchasining asl misoli sifatida Axiom.Logistics transportni muvofiqlashtirish integrastiyalangan tizimini keltirish mumkin. Tizmninng ishlash sxemasi 3.32-rasmda keltirilgan. Axiom.Logistics tizimining asosiy funksional xususiyatlari: • Har bir transport vositasiva yukning o’rnashgan joyi to’g risidagi axborotni tezkor olish; • AxiomLogistics ning web- interfeysi orqali koordinatalarliva transport vositasining marshruti ko’rsatilgan kartaga kirish imkoniyati;

• Marshrut grafigini va uning o’tish aniqligini nazorat qilish; • Transport vositasi bilan shoshilinch aloqa o’rnatish imkoniyati; • AxiomLogistics dagi mijozlar, yuk tashuvchilar, transport vositalari va yukchilarma’lumotlar bazasini yuritish; • AxiomLogistics da transport va bojxona hujjatlarini rasmiylashtirish prosteduralarini avtomatlashtirish; • Tizimning GPS va GSM texnologiyalarining ilgorligi bilan belgilanadigan ishonchliligi; • Uskunalar uchun sarflanadigan xarajatlarning kamligi (standart uskunalar qo’llaniladi); • Axborot almashuvi uchun sarflanadigan xarajatlarning kamligi (arzon SMS- trafikdan foydalaniladi + maxsus tarif); • AxiomLogistics ma’lumotlariga kirishning xavfsizligi; • Kompleks web-echim; • Transport vositasida GPS/GSM-qurilma; • Marshrut bo’yicha harakatlanishdaAxiom.Logistics da SMS-xabarlarni qabul qilish va ishlov berish operatorlik markazi; • Ma’lumotlarni (SMS-xabarlarni) tahlil qilish va vizuallashtirish serveri.

Adabiyotlar : 1. O ’. B . Muxtorov , A . N . Inamov , O ’ P . Islomov “ Geoaxborot tizim va texnologiyalari ”, Toshkent 2017. 2. E.Y.Safarov, I.M.Musayev, X.A.Abduraximov “Geoaxborot tizim va texnologiyalari”, Toshkent 2008. - 154 b. 3. Берлянт А.М. «Геоинформационное картографирование». - М: 1997. -64 с. 4. Берлянт А.М. «Картография». Толькование основных терминов - М.: ГИС-Ассотсация, 1998. С. 91-104 5. Зейлер М. Моделирование нашего мира (руководства ESRI по проектированию базы геоданных). -М.: МГУ, 2001,-255 с. 6. Картография с основами топографии: Учеб. пособие для студентов педагогических институтов по специалности “География”. Под. ред. Г- юб Грюнберга. - М.: Просвешение, 1991. -368 с. 7. Коновалова Н.В., Капралов Е.Г. Ведение в ГИС. Учебное пособие. Изд-е 2-е исправленное и дополненное. -М.: ООО “Библион”, 1997, 160 с. 8. Королев Ю.К. “Обшая геоинформатика” -М.: СП “Дата+”, 1998. 118 с. 9. Кошкарев А.В. “Геоинформатика”. Толькование основных терминов -М.: ГИС-Ассотсация, 1998. С.81-90. 10. Кошкарев А.В. “Геоинформатика”. Справочное пособие. М.: 1997. 213 с

O'xshashlar

Masofadan o’qitish tizimlari. Elektron darsliklar. Elektron kutubxonalar

Geoaxborot texnologiyalarining asoslari

Intellektual axborot tizimlari va ularning fazifalari. Ekspert tizimlari

Axborot tizimlari va texnologiyalari

Axborot tizimlari