Темперамент - Huquqshunoslik - Referatlar

Темперамент

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Темпераментнинг психологик тавсифи темперамент тўғрисида умумий тушунча 2. Характер тузилиши ва хусусиятлари 3. Характернинг таркиб топиши 4. Инсон характери ва шахс камолоти

www.arxiv.uz Инсоннинг руҳий олами бетўхтов ҳаракатлар мажмуасидан иборат бўлиб, бири иккинчисини бевосита тақозо этади ва улар узлуксиз занжир тизимига ўхшаш тарзда ҳукм суради. Худди шу боис шахс руҳиятида ташқи атроф-муҳит тўғрисидаги таассуротлар, ўтмиш хо-тиралари, келажак юзасидан ижодий хаёллар, эзгу ниятлар, хоҳиш истаклар, мақсад ва тилаклар, мулоҳаза, фикр ва муаммо, ҳиссий ке-чинмалар, иродавий сифатлар узлуксиз тарзда ўзаро ўрин алмашти-риб туриши эвазига онтогенетик дунёга мустаҳкам негиз ҳозирлана-ди. Руҳий олам кечиши, унинг суръати, мазмуни, шакли, қўлами, хусусияти, хислати, сифати, механизми алоҳида, яккаҳол инсонда ранг-баранг тарзда намоён бўлиши кузатилади. Шунинг учун бўлса керак, инсонлар табиат ҳодисаларига, омилларига, таъсир кучларига тез ёки секин, енгил ёки мушкулот билан жавоб қайтаришга мойиллик кўрса- тадилар. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, психик фаолиятнинг динамикаси нафақат темпераментга, балки мотивларга, психик ҳолат-ларга, ҳис-туйғуларга ҳам бевосита боғлиқдир. Мисол учун, инсон ўзи темпераментнинг қайси турига тааллуқли бўлишидан қатъи назар, ўз фаолиятига лаёқатли, майли кучли, интилиши қатъий, қизи-қувчан бўлса, уни ташкиллаштиришда ва назардан қолишда уюш-қоқлик, ҳаракат суръати эса тезкор амалга ошади, унга лоқайд муно-сабатни билдирса, иш суръати секин ва суст кечади. Ҳар қандай ва-зиятга қарамасдан, шахснинг қариндош уруғлари тўғрисидаги, шу-нингдек, жаҳонда кечаётган нохуш хабарлар унинг аъзойи баданини ларзага келтиради, лаби қурийди, ранги бўзаради, атроф- муҳитга нис-батан мўлжалини йўқотади. Психологияда темпераментга тааллуқли индивидуал динамик хусусиятлар билан мотивлар ва психологик ҳолат-лар, ҳиссий кечинмаларнинг динамик хусусиятлари ўртасида муайян даражада тафовут мавжудлиги алоҳида таъкидланади. Улар орасидаги фарқларни ажратиб кўрсатиш мақсадида қўшимча белгилар кирити-лади ва

www.arxiv.uz ўзига хос тарзда тавсифлаб берилади. Уларнинг айримларини ажратиб кўрсатиш мақсадга мувофиқ. 1- Фавқулодда темпераментнинг бир хил хусусиятлари, мотив, псииндивидуал хусусиятлари билан темпераментга алоқадор нерв тизи-ми хусусиятларининг ўзаро қўшилувини нерв тизимининг типи деб номлайди ва уни тўртта типга ажратади: а) кучли, мувозанатли, эп-чил; б) кучли, мувозанатсиз, эпчил; в) кучли, мувозанатли, суст; г) кучсиз тип. Йирик рус психологларидан бири Б. М. Теплов (1896—1965) ва унинг шогирдлари, маслакдошлари И. П. Павловнинг тадқиқотлари-ни давом эттириб, инсон нерв жараёнлари хусусиятларининг ўзига хос томонларини очишга муваффиқ бўлдилар. Улар нерв-физиоло-гик жараёнларнинг нозик қирраларини ўрганишда махсус мослама-лар ёрдами билан ўзгаришларни қайд қилиш ҳамда олинган натижа-ларни (омилларини) математик статистика методлари орқали ҳисо-лашни татбиқ этдилар. Б. М. Теплов илмий мактаби намояндалари томонидан олинган маълумотларга қараганда, инсонда ҳосил қилинадиган шартли рефлексларнинг баъзи бир индивидуал хусусиятлари ўзаро уйғунликка эгадир. Уларнингтаъбирича, ўзаро боғлиқ индиви-дуал хусусиятлар тизими асаб тизимининг муайян хусусияти билан тавсифланади. Жумладан, ўзаро боғланган хусусиятлар, биринчидан, шартли қўзғовчи мустаҳкамланиши давом этишидан қатъи назар, шартли рефлекслар сўниши даражасига, иккинчидан, қўзғовчилар-нинг кучли ёки кучсизлиги билан шартли реакциянинг ҳажми ораси-даги тафовутларга, учинчидан, асосий қўзғовчи сезгирлигига бегона (нотаниш) қўзғовчини ижобий (салбий) таъсир ўтказиш даражасига, тўртинчидан, бошқа кўринишдаги ёки кучланишдаги қўзғалиш жара-ёнларининг кучига боғлиқдир. Маълумотларнинг таҳлилига биноан, тормозланишнинг (тўхталишнинг) кучи билан нерв жараёнларининг мувозанатлашувига тааллукди шартли рефлектор фаолиятининг ин-дивидуал хусусиятлари туркумлари шунга ўхшаш усул ёрдами билан кашф қилинган. Шунингдек, Б. М. Теплов илмий мактабининг на-мояндалари томонидан ижобий ва тормозловчи шартли

www.arxiv.uz рефлекслар-нинг ҳосил бўлиш тезлигини тавсифловчи индивидуал хусусиятлар туркуми ҳам таъбирлаб берилгандир. Ушбу индивидуал хусусиятлар моҳиятида ифодаланувчи асаб тизимининг нотаниш хусусияти дина-минлик деб номланган. Бундан ташқари, улар шартли рефлектор фаолиятининг бир гуруҳ индивидуал хусусиятлари қўзғалиш жараё-нининг тўхталишининг тезлиги маҳсули сифатида тахмин қилинган хусусиятни (янги хислатни) лабиллик, яъни лотинча 1аЪ1а115 - беқа-рорлик деб атаганлар. Шунинг билан бирга асаб тизимининг бошқа хусусиятлари мавжудлиги тўғрисида илмий тахминлар илгари сурил-ган, чунончи: сензитивлик, реактивлик ва ҳоказо. Б. М. Теплов илмий мактаби И. П. Павлов тадқиқотларида аниқ-ланган асаб тизимининг хусусиятлари тўғрисидаги назария ва тах-минлар муайян даражада кенгайтирилган ҳамдатемпераментнингтуб моҳиятини тушунтиришга қулай имкониятлар яратилган. Лекин шун-дай чуқур изланишлар олиб борилишига қарамай, психологлар томо-нидан кашф қилинган хусусиятларнинг кимёвий ва физикавий мо-ҳияти то ҳанузгача номаълум бўлиб қолмоқда. Худди шу боис, асаб тизимининг хусусияти тўғрисидаги илмий мушоҳадалар фақат шартли рефлектор фаолияти билан ўзаро боғлиқ индивидуал хусусиятлар туркумига тааллукли умумий сабаблар бўйи-ча талқин қилишни ифодалайди, холос. Нерв тизими хусусиятлари билан темпераментнинг боғлиқлиги аксарият ҳолларда мана бундай омилларнинг моҳиятида акс этиши мумкин. Жумладан, негизида асаб тизимининг фараз қилинган фи-зиологик хусусияти ётган шартли рефлектор фаолиятининг ўзаро боғ-лиқ индивидуал хусусиятларнинг муайян туркуми шахсда қанчалик кўп мужассамлашса, темпераментнинг унга мутаносиб хусусияти худди шу даражада намоён ёки акс ҳолатда шунча кам ифодаланиши куза-тилади: 1) инсонда шартли рефлекс шаклланган бўлса-да, лекин у тез сўна бошласа; 2) ташқи қўзғовчи шартли рефлексда кучли тормозла-нишни вужудга келтирса; 3) шахс кучсиз қўзғовчиларга кучли қўзғов-чилар сингари шиддат билан реакция қайтарса;

www.arxiv.uz 4) одам кучсиз қўзға-лиш жараёни билан уйғунлашган хусусиятларни аниқласа; 5) инсон-да кучли эмоционал қўзғалиши ҳамда диққатнинг чалғиши юзага ке-лади. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, И. П. Павлов таълимотида тем- пераментнинг психологик таъсири асаб тизимининг барча хусусият-лари билан алоқадорлиги ёки унинг типига тегишли эканлиги ту-шунтирилади. Худди шу боис, темпераментнинг у ёки бу хусусияти асаб тизимининг бирорта хислати билан эмас, балки хусусиятлар-нинг туркумлари билан алоқага киришади. Бунинг таъсирида асаб тизими хусусиятларининг миқдорий муносабатларида темперамент хусусиятлари ҳам сифат ўзгаришини ясайди. Йигирманчи асрнинг 60-70 йилларида ушбу соҳа бўйича олиб борилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, темпераментнинг психоло-гик тавсифи билан И. П. Павловнинг типлари ўртасида алоқа ҳукм суришига ҳеч қандай шак- шубҳа йўқдир. Темпераментга тааллуқли асабтизиминингтиплари ҳам инсонга, ҳам ҳайвонларгатегишли бўлиб, улар умумий типлар деб номланади. Бинобарин, темпераментнинг физиологик асоси — бу асаб тизимининг умумий типларидир. Бироқ, И. П. Павловнингтиплари — бу нервтизими хусусиятларинингтанҳо типик бирикмаси эмасдир, чунки кейинчалик бу борада янги бирик-малар топилди. Лекин ажратилган типларнинг барчаси бир текис аҳамиятга молик эмаслиги туфайли уларнинг энг асосийлари кучли ва кучсиз типлардан Нерв системаси типларининг келиб чиқиши Нерв тизимининг умумий типлари келиб чиқиши юзасидан муло-ҳаза юритилганда, албатта И. П. Павловнинг таълимотини эслаш мақсадга мувофиқ, чунончи, ирсият йўли билан шартланган тип — бу генотип демакдир. Ҳозирги даврда асаб тизимининг умумий типи (генотип) ирсиятга боғлиқ эканлиги ҳақидаги маълумотлар, омиллар жуда кўп бўлиб, улар қиёсий психологияда ҳайвонларни ўрганишда топилгандир. Масалан, асаб тизимининг кучи, эпчиллиги ҳайвон-ларни чатиштириш йўли билан юзага

www.arxiv.uz келтирилган, лекин барча хусу-сиятлар тўғрисида бундай дадил фикрларни билдириш мумкин эмас. Ҳорижий психологик адабиётлардатаъкидланишича, темперамент асаб тизими умумий типининг нерв-физиологик хусусиятларига эмас, балки: а) ташқи кўрсаткичи баданнингжисмонийтузилишига, б) унинг баъзи қисмлари ўртасидаги алоқага, в) организм турли таркиблари-нинг муносабатларидан тузилган организмнинг умумий тузилмасига боғлиқдир, деган назария жаҳон психологиясида устувор ўрин эгал-лагандир. Бу назариянинг асосчилари Э. Кречмер (немис психологи) ва У. Шелдон (америка психологи)лар ҳисобланиб, уларнинг талқи-нича, тана тузилиши ҳам, темперамент хусусиятлари ҳам ички секре-ция безлари фаолиятидаги ўзаро муносабатларнинг наслий белгила-рига боғлиқдир. Уларнинг фикрича, тана тузилиши билан темпера-мент хусусиятлари орасида муайян мутаносиблик мавжуддир. У. Шелдоннинг мулоҳаза билдиришича, семиз, қорин бўшлиғи тако-миллашган инсон шодликка, мулоқотмандликка, тўйиб овқатланиш-га мойил (висцератон) хусусиятга эгадир. Шунингдек, склет мускул-лари тараққий этган шахслар ғайратли, фаол (соматон) хислатлидир. Шу билан бирга асаб тизими, бош мияси ўрта ривожланган инсонлар ўта сезгир, серташвиш, хаёлотга берилувчан бўладилар, яъни цереб-ротон хусусиятлидирлар. Мулоҳаза юритилган муаммо муҳим ижтимоий аҳамият касб эта-ди, чунки ички секреция безларининг тузилиши ҳам ташқи шароит-ларга, ҳам фаолият талабларига тўла-тўкис мослаша олмайди, бино-барин у асаб тизимига бир оз мувофиқлашуви мумкин, холос. Худди шу омилдан келиб чиққан ҳолда Кречмер билан Шелдон талқинига ёндашилса, у ҳолда шахс темпераментининг хусусиятлари ташқи иж-тимоий шароитларга, фаолият талабларига мувофиқлашув эҳтимоли мавжуд. Муаллифлар эътирофича, турли темпераментли шахсларга ижтимоий зарурият туфайли бир хил талаблар қўйилса, у ҳолда инсоннинг темпераменти имкониятлари билан жамият талаблари ўрта-сида мураккаб зиддиятлар, низоли вазиятлар вужудга

www.arxiv.uz келиши мум-кин эмиш. Шуни таъкидлаш жоизки, Кречмер билан Шелдоннинг темперамент тўғрисидаги назарияси бир мунча баҳслидир, чунки тем-пераментнинг асаб тизими умумий типининг хусусиятларига боғлиқ-лигини акс эттирувчи омилларни тушунтиришга заифлик қилади. Шунингдек, мазкур таълимот темпераментнинг келиб чиқишини ту- шунтиришга бирёқлама орттирма баҳо беради. Шуни унутмаслик ке-ракки, организмнинг умумий тузилиши дарҳақиқат асаб тизимининг типига ва темпераментга муайян даражада таъсир ўтказиши мумкин. Чунки асаб тизимининг хусусиятлари модда алмашиш ички секре-ция безлари фаолиятининг индивидуал хусусиятларига мувофикдир. Демак, темпераментнинг вужудга келишида организмнинг умумий тузилиши эмас, балки асаб тизимининг генотипи ёки умумий типи муҳим аҳамият касб этади. Шунга қарамай темпераментнинг физиологик асоси асаб тизими-нинг умумий типидан иборат бўлса-да, лекин унинг психологик тав-сифини таҳлил қилиш учун асаб тизимининг хусусиятларини билиш ҳозирги давр талабига жавоб бермайди. Мисол учун, ғайратлилик, барқарор кайфият, юқори фаоллик, ҳаракат тезлиги қўзғалиш кучига боғлиқдир, лекин унга ҳар хил психик хусусиятлар ҳам тааллуқпидир (сезги хусусиятлари, хаёл образлари ёрқинлиги ва ҳоказо). Темпера-ментнинг муайян хусусияти асаб тизими умумий типининг бирорта хусусиятига алоқадор бўлмасдан, балки бир туркум хусусиятига боғ-лиқдир. Психологияда бирор тобе ўзгарувчи бир нечта мустақил ўзга-рувчиларга алоқадор бўлса ёки танҳо (ёлғиз) мустақил ўзгарувчи бир туркум тобе ўзгарувчига боғликлиги ўрнатилса, бундай тобелик кўпёқ-лама тобелик дейилади. Худди шу боис, темпераментнинг психоло-гик хусусиятлари асаб тизими умумий типининг физиологик хусуси-ятларига кўпёклама тобедир. Нерв тизими умумий типи хусусиятла- рининг физиологик тадқиқотлари темперамент пайдо бўлиши қону- ниятларини тушунишга камлик қилади, шунинг учун бу соҳада фи-зиологик изланиш ўтказиш унинг психологик моҳиятини текширишни тақозо этади.

www.arxiv.uz Темперамент типологияси, мабодо инсонлар темпераментлари бўйича қиёсланса, у ҳолда унинг хусусиятлари жиҳатидан ўзаро ўхшаш шахсларнинг гуруҳи мавжудлиги намоён бўлади. Бу аснода эрамиз-дан олдинги даврда ҳам темперамент типлари тўғрисида материаллар тўпланган. Уларда темперамент типи дейилганда, инсонларнинг му-айян гуруҳларини тавсифловчи психик хусусиятларнинг йиғиндиси (мажмуаси) англашинилган. Ҳозирги даврда темперамент типи де-ганда, маълум инсонлар гуруҳи учун умумий бўлган хусусиятларнинг содда мажмуаси эмас, балки мазкур хусусиятларининг қонуний, за-рурий ўзаро боғликлиги тушунилади. Темперамент типини тавсиф-ловчи хусусиятларнинг қонуний тарзда ўзаро боғлиқлиги турлича акс этиши мумкин. Темпераментнинг айрим хусусиятларини у ёки бу ташқи кўрини-шига қараб ўлчаш мумкин. Шахснинг шиддатлилик (тезлик, импуль-сивлик) даражасини иккита ҳаракатдан биттасини танланмайдиган ҳаракатга нисбатан қанча вақт мобайнида қарор чиқаришга қараб аниқлаш мумкин. Агар ушбу йўсинда темпераментнинг бир нечта хусусиятлари ўлчанса, у ҳолда унинг бир хусусияти қанча кўп миқ-дорда ифодаланса темпераментнинг бошқа хусусиятининг шунча кўп ёки, аксинча оз акс этиши кузатилади. Ҳар қайси тип учун ўзига хос хусусиятларининг ўзаро алоқаси, ҳар бир алоҳида хусусиятнинг сифат тавсифи темперамент типининг бошқа хусусиятлари билан боғлиқлиги ҳам акс этади. Масалан, ўзини тута билмаслик ёки ўзини тута билиш темпераментнинг битта типи учун: а) эҳтиросли шиддат, б) жазава ва жазавадаги мувозанатсизликдир; бир хил тип учун ўзини тута билиш — эмоционал-иродавий бир меъ-ёр бўлса, бошқа учун у улуғворлик ва вазминлик намунасидир. Темперамент типларини психик хусусиятлар ўртасидаги қонуний муносабатлар тарзида тушуниш Гиппократтомониданталқин қилин-ган темперамент тўғрисида тушунча маъносига мос тушади. Лекин у ушбу тушунчани юнонча кга515 сўзи билан белгилаган ва у лотинча 1етрегатеп1

www.arxiv.uz атамасига мос бўлиб, нисбатан, муносабат деган маъно-ни англатади. Нерв тизимининг умумий типлари билан физиологик жиҳатдан темперамент типлари И. П. Павловдан кейин гиппократ типлари, яъни сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик деб атала бошланган. Лекин бу тушунчалар ҳозирги замон психологик маълу-мотлар муносабати билан янгича мазмун ва моҳият касб этган. Шу боисдан асаб тизимининг тўртта типи темпераментнинг тўртта типи-га боғлиқ деб эътироф этишимизга ҳаққимиз йўқ, чунки улар гип-пократча типларнинг айримлари, холос. Шунинг учун янги омиллар мазкур типларнинг психологик тавсифини қайта тахлил қилишни тақозо этади. Темперамент типларининг психологик тавсифи қуйидаги муҳим хусусиятлар ёрдами билан аниқланиши мумкин: Сензитивлик (лотинча зеп$и$ сезиш, ҳис қилиш деган маъно англатади). Сензитивлик юзасидан инсонда биронта психик реакци-яни ҳосил қилиш учун зарур бўлган ўта кучсиз ташқи таассурот кучи-га қараб мулоҳаза юритилади, жумладан, сезгиларнинг пайдо бўлиши учун қўзғовчининг озгина кучи (уларнинг қуйи чегараси), эҳтиёжлар қондирилмаслигининг сезилар-сезилмас даражаси (шахсга руҳий азоб берувчи) мужассамлашади. Реактивлик. Бу тўғрида айнан бир хил куч билан таъсир этувчи ташқи ва ички таассуротларга шахс қандай куч билан эмоционал ре-акция қилишига қараб муносабат билдирилади. Реактивликнинг ёрқин рўёбга чиқиши — эмоционаллик, таъсирланувчанлик ифодаланиши- дир. Фаоллик. Бу борада инсон қандай фаоллик даражаси билан ташқи оламга таъсир этиши ва мақсадларни амалга оширишда объек-тив ҳамда субъектив қарама-қаршиликларни фаоллик билан енгиши-га қараб фикр юритилади. Реактивлик билан фаолликнинг ўзаро муносабати. Одамнинг фаолияти кўп жиҳатдан нимага боғликлигига биноан, чунончи тасо-дифий тарздаги

www.arxiv.uz ташқи ва ички шароитларда (кайфиятга, фавқулод-даги ҳодисаларга) ёки мақсадларга, эзгу ниятларга, хоҳиш-интилиш-ларга кўра фикр билдириш назарда тутилади. Реакция темпи. Турли хусусиятли психик реакциялар ва жара- ёнларнинг кечиши тезлигига, бинобарин, ҳаракаттезлигига, нутқсуръатига, фаросатлиликка, ақл тезлигига асосланиб хулоса чиқарилади. Ҳаракатларнинг силликлиги ва унга қарама-қарши сифат ри-гидлик (қотиб қолганлик). Шахснинг ўзгарувчан ташқи таассурот-ларга қанчалик енгиллик ва чаққонлик билан мувофиқлашишига (сил-лиқлик билан мослашишга), шунингдек, унинг хатти-ҳаракатлари қанчалик суст ва заифлиги (ригидлиги — қотиб қолганлиги)га нисба-тан баҳо беришдан иборатдир. Экстравертированлик ва интровертированлик. Шахснинг фаолияти ва реакция кўп жиҳатдан нималарга боғликлигига, чунончи фавқулоддаги ташқи таассуротларга (экстравертированлик) ёки, ак-синча, тимсолларга, тасаввурларга, ўтиш ҳамда келажак билан уйғун-лашган мулоҳазаларга (интровертированлик) тааллуклигига асослан-ган ҳолда муносабат ифодасидир. Сангвиник — жуда фаол, ҳар бир нарсага ҳам қаттиқ кулаверади; ёлғон далиларга жаҳли чиқади. Атрофдаги нарсалар, маърузалар диққатини тез жалб этади. Имо-ишораларни кўп ишлатади, чеҳрасига қараб кайфиятини англаб олиш қийин эмас. Жуда сезгир бўлишига қарамай, кучсиз таъсир (қўзғатувчилар)ни сеза олмайди, серғайрат, ишчан, толиқмас. Фаоллик билан реактивлик муносабати мувозана-тида, интизомли, ўзини тия билади, бошқара олади. Хатти-ҳаракати жўшқин, нутқсуръати тез, янгиликни тез пайқайди, ақл идроки тий-рак, топқир, қизиқишлари, кайфияти, интилишлари ўзгарувчан. Кўникма ва малакаларни тез эгаллайди. Кўнгли очиқ, дилкаш, муло-қотга тез киришади. Хаёлоти (фантазияси) юксак даражада ривож- ланган: ташқи таъсирларга ҳозиржавоб ва ҳоказо. Холерик - суст сензитивлик хусусиятига эга. Жуда фаол ва реак-тив.

www.arxiv.uz Кўпинча реактивлиги фаолликдан устун келади. Бетоқат, сер-зарда, тинимсиз. Сангвинликка қараганда силлиқроқ, лекин кўпроқ қотиб қолган (ригидроқ). Қизиқишлари, интилишлари барқарор, хатти-ҳаракатларда қатъ-ийлик мавжуд. Бироқдиққатни бир жойгатўплашда қийналади. Нутқ суръати тез ва ҳоказо. Флегматик-сензитивлиги суст, ҳис-туйғуси (эмоцияси) кам ўзга- рувчан, шунга кўра бундай шахсни кулдириш, жахдини чиқариш, кайфиятини бузиш қийин. Кўнгилсиз ҳодиса, хавф-хатар ҳақидаги хабарга хотиржамлик билан муносабатда бўлади. Вазмин, кам ҳара-кат. Имо- ишораси, мимикаси кўзга яққол ташланмайди. Лекин сер-ғайрат, ишчан, фаол, чидамли, матонатли. Нутқ ва ҳаракат суръати суст. Фаросати қийиқроқ. Диққатни тўплаши осойишта. Қотиб қол-ган (ригид). Диққатни кўчириш қийин. Интровертированлашган, кам-гап, ичимдан топ. Янгиликни қабул қилиши мураккаб. Ташқи таас-суротларга сустлик билан жавоб беради (қайтаради). Меланхолик — сензитивлиги юксак. Тортинчоқ, ғайратсиз. Араз-чан, хафахон. Жимгина йиғлайди, кам кулади. Қатъийлиги ва муста-қиллиги заиф. Тез толади. Ортиқча ишчан эмас. Диққати барқарор. Ҳис-туйғуси суст ўзгаради. Қотиб қолган (ригид). Интровертирован-лашган. Психологик маълумотлар эътироф этишича, ирсият ва турмуш шароитлари темперамент типлари ўртасидаги тафовутларнинг сабаб- чисидир. Шунинг учун ирсий физиологик хусусиятлари бир хил ва битта тухумдан яралган (гомозигот) эгизакларнинг темперамент ху-сусиятларини иккита тухумдан вужудга келган (гетерозигот) эгизак-ларнинг темперамент хусусиятлари билан қиёсланса, бу омил тас-диқланиши мумкин. Маълумотларга қараганда, гетерозигот эгизак лардан фарқли ўлароқ, гомозигот эгизаклар темперамент хусусиятла-ри шунчалик ўхшашки, ҳатто улар ирсият йўли билан берилиш омил-ларини 85% тасдикдаш имкониятига

www.arxiv.uz эга. Тарбиявий муҳит турлича бўлишига қарамай, ўхшашлик сакданиб қолиши тажрибаларда кўп марта текширилган. Лекин темпераментнинг айрим хусусиятлари ўзга-риши тўғрисидаги маълумотлар инкор этилмайди, унга фавқулоддаги ташқи ҳамда ички шароитлар кескин таъсир ўтказади (масалан, тоғ шароити, хавф-хатар мавжудлиги ва ҳоказо). Шуни эсда сақлаш жоизки, темперамент айрим хусусиятларининг турмуш шароити билан тарбиявий таъсирида ўзгариши жараёнини темпераменттипларинингтакомиллаштирувидан фаркдай олиш шарт. Маълумки, темперамент типи унга мутаносиб хусусиятлари бирдани-га пайдо бўлган нарса эмас, чунки асаб тизимининг такомиллашуви умумий қонуниятлари темпераментга ҳам таъсир ўтказиб, ўз измини қолдиради. Шахснинг камолотига биноан, темперамент хусусиятла-ри асаб тизимининг такомиллашуви билан боғлиқтарзда рўёбга чиқа боради ва мазкур жараён темперамент ривожини узил-кесил ҳал қилади. Шуни таъкидлаш ўринлики, темпераментни фаолият талабларига мослаштириш (мувофикдаштириш) имконияти мавжуддир. Чунки ҳар қандай фаолият психик жараёнлари динамикасига муайян талаблар тизимини қўяди. Чунончи: 1) касб-ҳунарларнинг инсонлар темпера-ментига мос турини танлаш керак, чунки уларнинг психик хусусият-ларига мутаносиб касбни танлаш профессионал танлаш дейилади; 2) шахсларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш жоиз; 3) тем-пераментга хос камчиликларни (салбий иллатларни) бартараф этиш лозим; 4) инсонларда индивидуал услубни шакллантириш зарур. Шахснинг фаолиятига онгли, фаол ва ижодий муносабатда бўлиши муваффақиятлар гаровидир. Фаолиятнинг индивидуал услуби инсонда ўзидан ўзи вужудга кел- майди, у шахс камолотининг барча босқичларида (боғча ёшидан эъти-боран то касбий маҳорат эгаллангунга қадар) шаклланиб боради. Инсоннингтемпераментини фаолиятнингзарурталабларига мослаш-тириш орқали унда индивидуал услуб таркиб топтирилади. Худди шу боисдан, фаолиятнинг индивидуал услуби дейилганида, шахс учун ўзига хос ва

www.arxiv.uz муваффақиятга эришишнинг мақсадга мувофиқ йўллари индивидуал тизими тушунилади. тутишида ўз ифодасини топади. Шу билан бирга характернинг хис-лати ҳисобланмиш меҳнатсеварлик: а) меҳнат инсонларга роҳат туй-ғуси келтиришида, ишсизликда афсус чекишида; б) атроф-муҳитдаги нарсаларга диққатини чалғитмай, вақтни беҳуда сарфламай, вужуди билан виждонан меҳнат қилишида рўебга чиқади. 3. Шахс ҳаракатларининг сифати ва уларнинг оқилона усуллари нафақат унинг муносабатларига алоқадор, балки инсоннинг ирода-вий, ҳиссиёти, диққати, ақлий сифатларига ёки психик жараёнлари-нинг индивидуал хусусиятларига ҳам боғликдир. Чунончи, меҳнатда кўзга ташланадиган тиришқоклик, пухталик меҳнатга нисбатан ижо-бий муносабатни акс эттиришга эмас, балки бошқа омилларга: а) диққатнингтўпланишига (марказлашувига), б) ҳаракатларнинганиқ-лиги, мақсадга йўналганлиги, в) иродавий зўр беришга, г) усуллар маҳсулдорлигига, д) аклнинг тийраклигига боғлиқ. Характернинг аклий, ҳиссий, иродавий хислатларига ажратишни ҳаракат усуллари-дан ҳамда хилма-хил руҳий жараёнларнинг устуворлик қилувчи таъ-сиридан келиб чиққан ҳолда амалга ошириш мумкин. Характер хислатлари шахсни муайян фаолиятга ундовчи омил си- фатида майдонга чиқиши мумкин. Маълумки, характернинг аксари-ят хислатлари шахснинг хатти-ҳаракатлари муваффақиятини белги-ловчи туртки ва фаол майллар бўлиб ҳисобланади. Одатда, шахслар ўзаро ўхшаш шароитларда бир хил мотивлар ва муносабатларга асос-ланиб, аниқ мақсадга интилиб, мақсадга эришишга мутаносиб ҳара-кат усулларига нисбатан мойилликни намоён этадилар. Мойиллик-лар негизида характер хислатларининг ундовчанлик кучи вужудга келади ва унинг таъсири туфайли инсон табиий шароитга зид, мақ-садга номувофиқ ҳаракат усулларидан фойдаланади. Шахс баъзида ўз характер хислатидан афсусланади, лекин бош-қача ҳаракатни амалга оширишни уддасидан чиқмайди. Хорижий пси-

www.arxiv.uz хологларнинг тасдиклашича, айрим инсонлар фаолиятида муваффа- қиятсизликдан хавсирашга қараганда, улар ўз ютукларини юксакроқ қадрлайдилар ва юқори баҳолайдилар. Муваффақиятсизлик улар учун ҳалокатли ҳодиса эмас, шунинг учун «таваккалчилик»ка қўл уришида давом этаверадилар. Бошқа тоифадаги одамлар муваффақиятсизлик-дан чўчийдилар, ўта эҳтиёткор бўладилар, қийинчиликдан юз ўгира-ди, енгил ишга қўл уришни лозим топадилар. Мақсадга номувофиқ, лекин шахс учун ўзига хос ҳаракат усулла-рини танлашга мойиллик кучли иродавий зўр бериш шароитларида, жиддийлик (зўриқиш) вазиятларида ёрқин акс этади. Инсон учун ўзига хос ҳаракат усули фавқулоддаги шароитда мақсадга мувофиқ келса, у ҳолда ўз хислатига номувофиқ, бир хил йўсиндаги усулларидан фой-даланишга қараганда кўп куч-қувват, қатъийлик, ишчанлик намо-йиш қилинишни маъқул топади. Мабодо характер хислатлари табиий (объектив) шароит талабига қарши ҳаракат қилишга ундаса, унинг хислатлари ўзига халақит ва панд беради. Характер хислатлари шаро-ит, вазият талабларига мувофиқ тушса, у ҳолда бунда шахс ижобий фаолият кўрсатади, бутун куч-қувватини жамлаб ҳаракат қилишга имкон туғилади. Шундай қилиб, харакат хислатлари шахсни муайян йўсинда инти- лишига, баъзида шароитга зид ҳаракат қилишга ундаш билан бирга, улар мураккаб вазиятларда ёрқин рўёбга чиқадилар. Ҳаққонийлик, дадиллик, тўғрилик шахсни нохуш кечинмаларга олиб келишига қарамай, уни давраларда ҳақиқатни тик айтишга ундайди, собитқадам-ликни шакллантиришга хизмат қилади. Характернинг физиологик асослари Характер хислатлари келиб чиқишининг муҳим физиологик ша- роитларидан бири - характер хусусиятларининг физиологик ҳамда психологик жиҳатдан ифодаланиши ўртасидаги ўхшашлик бўйича тах-миний хулоса чиқаришдир. Маълумки, И. П. Павлов илмий мактаби материалларида эътироф этилишича, лаборатория шароитида овқат-ланиш орқали,

www.arxiv.uz шунингдек, терига электр токи билан таъсир қилиш туфайли мустаҳкамлашда айнан бир ҳайвонда бир хил шартли қўзғов-чига жавобан икки хил динамик стереотиплар ҳосил бўлиши мумкин. Ҳаракат стереотиплар ва сўлак ажратишдан иборат ижобий ва томоз-ланиш шартли реакциялари билан жавоб қайтаради. Терига электр токи билан таъсир қилиш шароитида эса қўзғовчиларнинг ўзига му-дофаа ҳаракатлари стереотиплари реакцияси билан жавоб беради. Бу ҳодисалар негизида ётган физиологик механизм кўчириш механизми дейилади. Кўчириш механизмининг моҳияти шуки, шароитга боғлиқ тарзда марказий асаб тизимида ҳар хил функционал ҳолат пайдо бўла-Ди, чунончи, овқатланишда овқатланишнинг марказларида кучли Қўзғалиш юзага келади ва бундай овқатланиш билан боғлиқ доми- нанта туғилади. Терига электр токи билан таъсир қилишда мудофаа билан боғлиқ ҳаракат марказлари кучли қўзғалиши туфайли муҳофа-за (мудофаа) доминантаси вужудга келади. Ҳайвонлардаги мазкур ҳодисаларнинг шахс характерининг хислат-лари намоён бўлиши билан ўхшашлиги мавжуд: 1) улар ҳайвонлар ва одамлар учун стереотип хусусиятга эга; 2) шароитга боғлиқҳолда одам-ларда ва ҳайвонларда бир қўзғовчига жавобан хилма-хил стереотип хусусиятли реакциялартизими вужудга келади; 3) функционал ҳолат-лар ҳар иккаласида ҳам барқарор ва доимий хусусият касб этади. Функционал ҳолатлар ҳосил бўлишининг ташқи омилларига асосланиб; характер хислатлари шакллантиришнинг физиологик шароит-ларидан бири кўчиш механизми асосида динамик стереотипларнинг вужудга келишидир. Характер хислатларининг динамик стереотипларга боғлиқ асаб тизимининг шартли рефлектор функционал ҳолати шахснинг шаро-итга нисбатан турлича муносабатига боғлиқдир. Масалан, тажрибага нисбатан текширилувчи муносабати ўзгартирилса, унда нерв жараён-ларининг қўзғалувчанлиги, ҳаракатчанлиги, тўхталиши кучаяди, де-мак асаб тизимининг функционал ҳолати ўзгаради. Шундай қилиб, характер хислатларининг асоси кўчиш механизми инсонларда ҳай-вонларникидан

www.arxiv.uz кескин тафовутланади, чунки унда иккинчи сигнал тизими ниҳоятда муҳим аҳамият касб этади. Характер хислатларининг намоён бўлиши билан асабтизими қиёс- ланса, у ҳолда биринчисининг рўёбга чиқиши ўзгача физиологик шароитга асосланишини кўриш мумкин. Собиқ совет психологияси-да таъкидланишича, асаб тизими умумий типининг зид хусусиятлари психологик жиҳатдан зид ҳаракат усулларига мос тушади. Б. М. Теп-лов, В. С. Мерлин, Е. А. Климовларнингтадқиқотларида, ўқиш, спорт ва меҳнат фаолиятларида ҳаракат усулларининг индивидуал фаркла-ри аиикланган. Худди шу боис характер хислатлари пайдо бўлиш-нинг ўзгача физиологик шароити асаб тизими умумий типининг ху-сусиятлари ҳисобланади. Маълумки, асаб тизимининг умумий типи - бу темпераментнинг физиологик асоси ҳамдир. Шунинг учун тем-перамент типи характернинг индивидуал ўзига хос хислатларининг рўёбга чиқишидаги муҳим психологик шароитлардан бири бўлиб ҳисобланади. И. П. Павлов тажрибасининг кўрсатишича, муайян ти-зимда ташқи таъсир ҳукм сурганда асаб тизими умумий типининг хусусиятларига тааллуқли динамик стереотипнинг шаклланишига қулайлик вужудга келтириши ёки, аксинча, халақит бериши мумкин. Характер тузилиши ва хусусиятлари Шахснинг характери тузилиши турли хусусиятларнинг тасодифий йиғиндисидан иборат эмас, балки ўзаро бир-бирига боғлиқ, ҳатто тобе яхлит тизимдан таркиб топади. Характер хислатларининг муайян қис-мида хабардор бўлишлик нотанишларни ташхис қилиш имконияти-ни яратади. Мисол учун, шахснинг шуҳратпарастлиги маълум бўлса, унинг дили (кўнгли) қоралиги юзасидан тахмин қилиш мумкин ёки инсон камтар, мўмин, ювош хусусиятли бўлса, албатта у кўнгилчан эканлиги кўнглимизга келади. Одатда, психик хусусиятларнинг ўзаро боғлиқ тизими симптомо- комплекслар (омиллар) дейилади. «Симптом» юнонча 5утрЮта -белги, мос тушиш, «комплекс» лотинча, алоқа, мажмуа деган маъно англатади. Мисол

www.arxiv.uz учун, қарама-қарши симптомокомплекслар ҳақида мулоҳаза юритилса, у ҳолда инсонларда бу тизим ўзига ишониш, ўзи-дан мағрурланиш, мақтанчоқлик, ўзбилармонлик, уришқоқлик, кек саклаш кабилар бирикмасида юзага келади. Бошқа тоифадаги шахс-лар ўзларининг камтаринлиги, кўнгилчанлиги, илтифотлилиги, дил-кашлиги, ҳаққонийлиги билан ажралиб турадилар. Воқеликка шахс-нинг бир хил муносабати характер хислатларининг ўзаро бир-бирига боғликлигини билдиради. Шахснинг муносабатларини акс эттирувчи характер хислатларини тўртта тизимга ажратиш қонуний ҳолатга айланган: Жамоага (гуруҳга) ва баъзи бир инсонларга нисбатан муноса-батни ифодаловчи хусусиятлар: яхшилик, меҳрибонлик, талабчанлик, такаббурлик ва бошқалар. Меҳнатга нисбатан муносабатларни мужассамлаштирувчи хусу- сиятлар: меҳнатсеварлик, дангасалик, виждонлилик, масъулиятлилик, масъулиятсизлик кабилар. Нарсаларга нисбатан муносабатни акс эттирувчи хусусиятлар: озодалик, ифлослик, аяш, аямаслик ва ҳоказо. Шахснинг ўзига нисбатан муносабатларини ифодаловчи хис-латлар: иззат-нафслилик, шуҳратпарастлик, мағрурлик, такаббурлик, димоғдорлик, камтаринлик, самимийлик ва бошқалар. Шартли равишда қабул қилинган «шахс ва атроф-муҳитдаги инсонлар» симптомокомплекси таркибига нафақат бошқа шахсларга нисбатан муносабатлар, балки ўзига қаратилган муносабатларни му- жассамлаштирувчи хислатлар ҳам киради, чунончи, ўзига ишонч, ўзби- лармонлик, ўзига бино қўйиш, мақтанчоқлик ёки аксинча, хусусият-лар шулар жумласидандир. Шундай қилиб, ««шахс ва атроф-муҳит-Даги инсонлар» деган шартли ном берилган хислатлар тизими ўзга кишиларга, жамоа (гуруҳ) аъзоларига ва ўзига нисбатан муносабат-ларни ифодаловчи хусусиятларни бирлаштиради. Турлича муносабат-лар ўзаро бир-бирига боғланган тарзда муайян тизимни ташкил қилади, натижада «Мен-Биз»

www.arxiv.uz муносабати ўзаро ўрин алмаштирибтуради, яъни Узига қаратилган муносабат гуруҳий хусусият касб этади. Шунинг учун шахснинг турлича муносабатлари ўзаро боғликлиги Унинг характери тузилиши хусусиятлари билан уйғунлашиб кетади. Умумий ва хусусий муносабатлар характер хислатлари билан бир-лашган ҳолда муайян аҳамият касб этади. Худди шу боисдан инсон-нинг характери нисбатан бутун, яхлит хусусиятга эга. Шахс муноса-батларининг келиб чиқишига асосланиб, улар марказий (асосий) ва уларга тобе, ҳосилавий муносабатларга ажратилади. Шахснинг мар-казий (асосий) муносабатлари ижтимоий муносабатлар билан белги-ланганлиги туфайли бундай муносабатлар ҳамиша ижтимоий-типик хусусиятга эгадир. Масалан, ижобий хислатлар мужассамлашган шах-снинг асосий муносабатлари ўзга одамларга, жамоа (гуруҳ)га нисба-тан муносабатларида ифодаланади. Шундай қилиб, характер хислат-ларининг индивидуал ўзига хослиги, бетакрорлигига қарамай, унинг тузилиши негизида ҳамма вақт шахснинг ижтимоий-типик марказий (асосий) муносабатлари ётади. Характернинг тузилиши қонуниятларидан келиб чиққан ҳолда муҳим тарбиявий хулосалар чиқариш мумкин. Характер хислатлари-нинг баъзи нуқсонларини (қўполлик ва ёлғончиликни) бартараф қилиш, унинг ижобий хусусиятларини (хушфеъллик ва ҳаққонийлик-ни) шакллантириш муддаоси режалаштирилган дастурда амалга оши-риб бўлмайди. Чунки инсонларга нисбатан тўғри муносабатни тар-киб топтирмай туриб, иллатга қарши курашиб, ижобий фазилатни шакллантира олмаймиз. Шу нарса маълумки, шахсда ўзаро бир-би-рига боғлиқ хусусиятларнинг яхлит бир тизимини қарор топтириш мумкин, холос. Мазкур жараёнда хусусиятлар тизимини шаклланти-ришнинг муҳим шартларидан бири — бу шахснинг марказий (асосий) муносабатларини таркиб топтиришдан иборатдир. Шахс характерининг яхлитлиги, бус-бутунлиги мутлақ нарса эмас албатта, чунки инсоннинг асосий муносабатларидан бири бошқа барча муносабатларни тўла белгилай олгандагина характер мутлақ хусусият касб

www.arxiv.uz этади. Лекин шахснинг муносабатлари ижтимоий муносабатла-рининг акс эттирилишидан иборатлиги туфайли унинг муносабатла-ри билан характер хислатлари ўртасида зиддият ҳукм суради. Бундан хулосага келган ҳолда шахснинг характери нисбий жиҳатдан яхлит-дир, дейишимиз мумкин, бироқунинг бир бутунлиги ҳам индивиду-ал, ўзиги хос хусусиятга эгадир. Яхлитлик нуқгаи назаридан қараган-да, турли қарама-қарши хусусиятли шахслар қаршиликлар оқибатида ҳаракатларда ва инсон ҳулқида шундай ҳолат ҳосил бўлади ва ижти-моий-ахлоқий меъёрларни бузишини юзага келтиради. Бундай вази-ятларда ҳаракатдаги камчиликлар билан курашишнинг асосий йўли — бу шахс характеридаги қарама-қаршиликларни енгишга ўрганиш-дир. Характернинг тузилиши баъзи хислатларининг ўзаро боғликлиги билан эмас, балки унинг яхлитлигига мутаносиб хусусиятлар билан тавсифланади. Характер тузилишининг қаторига уларнинг чуқурлик даражаси киради ва шахснинг асосий муносабатлари билан белгила-нади. Инсоннинг бошқа одамларга, жамоага, меҳнатга нисбатан фи-доий муносабатда бўлишида белгиланувчи хусусиятлар чуқурроқ ху-сусиятлар дейилади. Мазкур мезонга қараб шахсларнинг фарқлани-шини юзаки тасаввур қилмаслик керак, чунки инсонга бериладиган тавсифнома симтомокомплексларни таъкидлаб ўтиши билан чеклан-маслиги лозим. Акс ҳолда шахснинг психологик қиёфасининг тав-сифномаси: биринчидан, симтомокомплексларни чуқурроқ жойлаш-тиришни, иккинчидан, муайян даражада чуқурроқ мужассамлашти-ришни, учинчидан, бир оз юзакироқтизимни ажратишни тақозо қилади. Характер тузилиши хусусиятлари жумласига фаоллик ёки харак-тер кучи киритилади ва шунга асосан инсонлар кучли ҳамда кучсиз характер турларига ажратилади. Шунингдек, характер тузилиши ху-сусиятлари таркибига унинг барқарорлик ва ўзгарувчанлик даражаси ҳам киритилгандир. Характернинг барқарорлиги ҳам, ўзгарувчанлиги ҳам мослашиш фаолиятининг зарурий шартларидан ҳисобланади. Шахснинг характер хусусиятлари турлича турмуш шароитларида, қар-шилик қилувчи вазиятга

www.arxiv.uz учрашига қарамай, унинг хатти-ҳаракатла-рини бошқаради. Шу боисдан инсон ташқи вазиятга боғлиқ бўлибги-на қолмасдан, балки ташқи вазиятни унинг шахсан ўзи яратади, шу-нингдек, мақсадга мувофиқлаштиради. Бундан ташқари, шахснинг турмушдага зарурий шароитларидан бири — бу характернинг муайян даражада пластиклигидир. Характер-нинг пластиклиги икки хил маъно касб этади. Характернинг плас-тиклиги унинг барқарорлиги сингари муҳитга фаол таъсир ўтказиш-нинг шартларидан ҳисобланади. Иш-амаллари мақсадга мувофиқ ва фойдали кечиши учун улар ўзгарувчан ташқи шароитга мослашиш-лари лозим. Характернинг пластиклиги, мустаҳкамлиги уни шакл-лантиришининг зарурий шарти саналади. Характернинг барқарорли-ги, пластиклиги ўзига хос индивидуал хусусиятга эга бўлиб, уни тузи-лишининг хислати сифатида мужассамлашади. Характер хусусиятларининг кучи ва барқарорлилиги марказий ти-зимга боғлиқлигига биноан муайян даражада шахс муносабатлари-нинг мазмуни билан белгиланади. Бироқ улар муносабатлар мазму-нига боғлиқлигига қарамай, баъзан юзаки хусусиятга ҳам эга бўлади-лар. Характернинг таркиб топиши Психологияда ирсият билан характерининг муносабати тўғрисида хилма-хил қарашлар мавжуддир (Кречмер, Шелдон ва бошқалар). Ак-сарият психологларнинг эътироф этишларича, организмнинг наслий хусусиятлари характер хислатларининг пайдо бўлишидаги шартлари-дан бири ҳисобланади, холос. Маълумки характер хусусиятлари ирси-ятнинг биологик қонуниятлари билан эмас, балки ижтимоий қонуни-ятлар билан тавсифланади. Ушбу масалани ирсиятга боғлаб тушунти-риши гомозигот эгизакларни ўрганиш орқали инкор қилинади, чунки уларнинг наслий хусусиятлари айнан бир хилдир. Улар темперамент хусусиятлари бўйича тубдан ўхшаш бўлсалар-да, лекин характер хис-латларига кўра бир-биридан ксскин фарқ қиладилар. Шунинг учун характернинг шахс турмуш шароитига боғлиқлигини: а) унинг физио-логик асоси ҳам, б) ташқи таассуротлар

www.arxiv.uz тизими туфайли вужудга кела-диган шартли рефлектор функционал ҳолати ҳам тасдикдайди. Характер таркиб топиши муайян қонуниятлар таъсирида амалга ошади. Характернинг ҳар бир хислати шахс муносабатларига боғлиқ бўлса, улар ўз навбатида ижтимоий муносабатлар билан белгиланади. Наслий хусусиятлари бир хил эгизакларда турлича ижтимоий муҳитда ҳар хил характер хислатлари шаклланади. Шу сабабдан ижтимоий тузум-ни тавсифловчи кенг ижтимоий муносабатлар шахснинг ижтимоий типик хусусиятларигина эмас, балки характернинг индивидуал хусу-сиятлари (хислатлари) таркиб топишига ҳам катта таъсир ўтказади. Ижтимоий муносабатларга бевосита ёки билвосита боғлиқтарзда, оила-да, болалар ва меҳнат жамоаларида хайрихоҳлик, ўртокдик, ўзаро ёрдам-лашиш, ҳамкорлик, ёки аксинча, жоҳиллик, золимлик, баджаҳллик каби шахслараро муносабатлар таркиб топа бошлайди. Оилавий муҳит, ун-даги шахслараро муносабатлар, фарзандларнинг микдори, ёшидаги фар-қи, низоли вазиятлар кўриниши, ота-она муносабатига асосланган ҳолда характернинг ўзига хос хусусиятлари шаклланади. Болалар боғчасида-ги, мактабдаги шахслараро муносабатлар ҳам характернинг маҳсус хис- латларини таркиб топтиради. Меҳнат жамоаларида, норасмий гуруҳ-ларда ҳам характер хусусиятларида сезиларли ўзгаришлар юзага кела-ди. Илк ёшлик даврида шаклланган характер хислатлари ниҳоят дара-жада барқарор бўлиб, уларга айрим ўзгаришлар киритиш жуда қийин кечади. Шахсда майлларнинг қондирилиши ёки қондирилмаслиги билан боғлиқҳолда таркиб топган муносабатлар ўзининг мустаҳкамлиги билан ажралибтуради. Характер хислатларининг чуқурлиги, барқарор-лиги, доимийлиги кўп жиҳатдан шахс муносабатларининг онглилик даражасига боғлиқ. Инсоннинг ҳаққонийлик, меҳнатсеварлик хислатлари тасодифий таркиб топмаган бўлиб, унинг онгли қарашларига, ишонч ақидаларига мос тушса, у ҳолда ҳар қандай қийин ҳолатларда ҳам намоён бўлаверади. Мамлакатимиз фуқаролари характерининг кучи ва мустаҳкамлиги уларнинг истиқлол нашидасидадир ва ватанпарвар-лик юксак ҳис-туйғусидадир. Шундай қилиб, психиканинг

www.arxiv.uz индивиду-ал сифат хусусиятлари шахснинг ижтимоий-типик муносабатлари билан қўшилган тақдирдагина характер хислатларини белгилаш, тавсиф-лаш имконияти вужудга келади. Психиканинг индивидуал хусусиятла-ри орасида темперамент хусусиятлари алоҳида аҳамият касб этади. Чунки характер билан темпераментнинг ўзаро муносабати уларнинг физио-логик асослари билан белгиланади. Характер хусусиятларининг ташқи жиҳатдан намоён бўлиб, айнан шу тарзда муайян вақт мобайнида ке- чиши динамик хусусият дейилади. Характер хислатларининг динамик хусусияти темперамент хусусиятларига боғликдир. Ана шу ҳолатга му-вофиқ равишда темперамент хусусиятлари ҳам, характернинг маълум хислатларининг вакт давомида ташқи намоён бўлиши ҳам темпера-мент типига боғлиқ. Тараққиёт ва тарбиянинг ижтимоий шароитлари ҳамда уларнинг психиканинг ирсий индивидуал хусусиятлари билан ўзаро муносаба-ти характер хислатларини тўғридан-тўғри тавсифламайди, балки шахс-нинг фаолияти орқали белгилайди. Унинг фаолиятига тааллуқли ай-нан бир хил ижтимоий шароитда ҳам худди шу бир хил ирсий хусуси-ятларидан турли характер хислатлари шаклланади. Худди шу боисдан характернинг ривожланиши шахснинг фаол фаолияти жараёнида унинг хатти- ҳаракатларига боғлиқ тарзда амалга ошади. Характернинг тар-киб топишида фаол фаолиятнинг роли шундаки, худди шу фаол фа-олиятида характернинг ифодалайдиган ҳаракатнинг индивидуал ўзига хос усуллари таркиб топади. Ҳаракат усулларининг автоматлашуви муайян динамик стереотип ҳосил қилиниши билан боғлиқ шартли рефлектор функционал ҳолатнинг маҳсуласидир. Автоматлашувининг бир неча турдаги психологик механизмлари мавжуд бўлиб, улардан бири — бу одатлардир. Характер хислатлари таркиб тонишининг му-ҳим шартларидан бири — бу хислатларни зарурий хатти-ҳаракатларда чидам билан машқ қилишдан иборатдир. Характернинг таркиб топишида такдидчанликнинг роли катта бўлиб, ҳаракат усуллари автоматлашувининг бош манбаи ҳисоблана-ди. Таркиб топиш жараёнида такдидчанликнинг аҳамияти кўп жи-ҳатдан ифодали хатти-

www.arxiv.uz ҳаракатларнинг шахс эмоционал (ҳиссий) ке-чинмаларига таъсири билан белгиланади. Такдидчанлик хатти-ҳара-кат намунасига такдид қилиш учун мўлжалланган шахс муносабатлари томонидан мотивлаштирилгандагина характер хислатлари шакл-лантиришнинг шартига айланади. Характернинг шаклланишида муайян психик фаолиятга яхлит объек- тив ва субъектив майллик тарзидаги кўрсатма бериш (установка) пси-хологик механизм негизида юзага келган автоматлашиш муҳим аҳами-ят касб этади. Кўрсатма (установка) одатларидан фаркли ўлароқ, му-айян ҳаракатларга тайёр туришгина бўлиб қолмай, балки билиш жара-ёнларига, ҳиссий ва иродавий реакцияларга ҳам тайёр туришликдир. Характернинг ҳосил бўлишида низоли вазиятлар алоҳида аҳамият касб этади. Характер фақат мураккаб ва кескин вазиятларда (шаро-итларда) ёрқин намоён бўлибгина қолмасдан, балки мазкур ҳолат-ларда у таркиб ҳам топади. Одатда, характер хислатларининг ўзгари-шидаги индивидуал фарклар шахснинг низоли вазиятлардан чиқиш учун қандай йўл- йўриқтопишигабоғлиқ, бинобарин, инсон шароит-дан келиб чиқиб, қандай хатти-ҳаракатни амалга оширишга қарор қилади. Шундай қилиб, шахс ўзининг бутун ҳаёти ва фаолияти даво-мида ўз хатти-ҳаракатлари, одатлари билан ўз характер хислатларини ўзи яратади ва уларни бошқаришга одатланади. Инсон характери ва шахс камолоти Инсон характерини таркиб топтиришнинг муҳим омили тариқаси-да вазият (ситуация) етакчи роль ўйнайди ва регуляторлик функция-сини бажаради. Бизнинг фикримизча, вазият гоҳо қўшстимул, жуфт детерминатор, қўшмеханизм сифатида узлуксиз руҳий ҳолатлар (қайси муҳитда бўлишдан қатъи назар) вужудга келиб туришини таъминлаши мумкин. Вазиятлар экстремал (фавқулодда), казусли (тасодифий), ка-зуал (сабабий) каби кўринишларга эга бўлиб, уларнинг ҳар қайсиси ўзига хос хусусиятлари билан ўзаро муайян даражада ажралиб туради. Экстремал вазиятлар ё табиий омиллар, ҳодисалар таъсири, нати-жаси

www.arxiv.uz моҳиятидан келиб чиқиб, офатлар, ларзалар, табиатнинг инжиқ-ликлари, мўъжизалари, даҳшатли кучлари шаклида намоён бўлиши, вужудга келиши, кечиши ва ривожланишидан иборатдир. Индивид-нинг муайян даражада уюшган гуруҳ (этник бирлик)нинг муносабати характерологик хусусиятларнинг шаклланишига зарур объектив ва субъектив қулай шароитлар яратилишига имкон яратади. Вазиятлар ўзининг моҳияти билан расмий ёки норасмий гурухдар, махсус мута-хассислар томонидан уюштирилиши ҳам мумкин (ҳарбий машқпар ва ҳоказо). Уларнинг акс садосига нисбатан жавоб реакцияси (гоҳо ак-ция) сифатида вазиятларнинг қатнашчилари муносабати уларнинг ха-рактер хусусиятларида ифодаланади. Кутилмаган фавқулоддаги вази ятлар қаторига психотерапевтик таъсир ўтказиш, гипнотик ҳолатга келтириш, онгсизликка тушириш оқибатларида бир ёқлама руҳий таъ-сир ўтказиш ҳамда таъсирга берилиш (диада, триада, полиада) натижа-сида ўта ишонч билдириш туфайли таъсир доирасига кириб қолиш миллий характернинг кучлилиги ёки кучсизлигини намойиш қилади. Мазкур вазиятлар қаторига алкоголизм, наркомания, таксикома-ния ҳолатларидан онгсиз идеомотор ҳаракатларга тортилганлик, инсо-ний қиёфадан ҳайвоний ҳирсларга ўтиш, фикрларни узатишда қўпол нуқсонларга йўл қўйиш, ўзини ўзи онгли равишда бошқариш (гуруҳий жипслик) имкониятини йўқотиш жараёнлари шулар жумласидандир. Субъектив мақсадни амалга оширишга йўналтирилган сунъий ва- зиятлар ҳам характерологик хислатларни синашда муҳим объект си-фатида хизмат қилади (масалан, шижоат, эҳтирос, стресс, аффект). 1. Казусли (тасодифий) вазиятлар инсон ҳаёти ва фаолиятида ало-ҳида аҳамият касб этиб, унда ишонч, қатъиятлик, барқарорлик, муста-қиллик, таъсирга берилувчанлик каби хислатлар ёки иллатлар устувор-лиги ҳамда барқарорлиги ҳақида маълумот олишга замин ҳозирлайди. Бундай вазиятларни келтириб чиқарувчи омиллардан бири — бу толерантликнинг вужудга келиши билан нейрофизиологик, психо- физиологик механизмлардан иборатдир. Бизнинг таъбиримизча, уни

www.arxiv.uz келтириб чиқарувчи омиллар, асосан, икки қутбга тааллуқли бўлиб, бири тасодифий, ёндош қўзғатувчилар таъсирида юзага келиб, толе-рантликка асосланади, иккинчиси эса ички қўзғовчилар «реакция-лар» («акциялар») орқали ифодаланиб, кўпроқ субъектив омиллар маҳсули ҳисобланади, армоннинг ҳар хил шакллари функциясини бажаради. Омадлилик худди шундай руҳий ҳодисаларни вужудга кел-тиради, шахснинг (этник бирликнинг, жамоанинг) фаолликка ун-довчи узлуксиз хатти-ҳаракатлар қўшстимул вазифасини муваққат бажаришга киришиши мумкин. Биринчи ҳолатда шижоат ҳаракат-лантирувчи механизм ролини бажарса, иккинчисида эса ушалган эзгу ният, ички руҳий ғалаён, туғилаётган фикрларнинг «жанги», уларнинг ўзаро қарама-қарши таянч нуқталарига эга эканлиги ҳал қилув-чи стимул функциясини ижро этади. Шахслараро муносабат негизи-дан келиб чиқувчи муваффақият ва муваффақиятсизлик, омадлилик ва омадсизлик кабиларни вужудга келтиради. Масалан, талабанинг юқори баллга эришганлиги уни янада илҳомлантиради, курсдошида эса икки хил хусусиятли кечинмани юзага келтириб, бир томондан хоҳиш, иштиёқ, илҳом, эзгулик ҳис-туйғуларининг кучайишига рлиб келади. Иккинчи томондан эса ғайрилик иллати индивидни (шахс-ни) фаоллик сари етаклайди. ри томонидан мотивлаштирилгандагина характер хислатлари шакл- лантиришнинг шартига айланади. Характернинг шаклланишида муайян психик фаолиятга яхлит объек- тив ва субъектив майллик тарзидаги кўрсатма бериш (установка) пси-хологик механизм негизида юзага келган автоматлашиш муҳим аҳами-ят касб этади. Кўрсатма (установка) одатларидан фаркли ўлароқ, му-айян ҳаракатларга тайёр туришгина бўлиб қолмай, балки билиш жара-ёнларига, ҳиссий ва иродавий реакцияларга ҳам тайёр туришликдир. Характернинг ҳосил бўлишида низоли вазиятлар алоҳида аҳамият касб этади. Характер фақат мураккаб ва кескин вазиятларда (шаро-итларда) ёрқин намоён бўлибгина қолмасдан, балки мазкур ҳолат-ларда у таркиб ҳам топади. Одатда, характер хислатларининг ўзгари-шидаги индивидуал фарқлар

www.arxiv.uz шахснинг низоли вазиятлардан чиқиш учун қандай йўл-йўриқтопишига боғлиқ, бинобарин, инсон шароит-дан келиб чиқиб, қандай хатти-ҳаракатни амалга оширишга қарор қилади. Шундай қилиб, шахс ўзининг бутун ҳаёти ва фаолияти даво-мида ўз хатти-ҳаракатлари, одатлари билан ўз характер хислатларини ўзи яратади ва уларни бошқаришга одатланади. 5. Инсон характери ва шахс камолоти Инсон характерини таркиб топтиришнинг муҳим омили тариқаси-да вазият (ситуация) етакчи роль ўйнайди ва регуляторлик функция-сини бажаради. Бизнинг фикримизча, вазият гоҳо қўшстимул, жуфт детерминатор, қўшмеханизм сифатида узлуксиз руҳий ҳолатлар (қайси муҳитда бўлишдан қатъи назар) вужудга келиб туришини таъминлаши мумкин. Вазиятлар экстремал (фавқулодда), казусли (тасодифий), ка-зуал (сабабий) каби кўринишларга эга бўлиб, уларнинг ҳар қайсиси ўзига хос хусусиятлари билан ўзаро муайян даражада ажралиб туради. Экстремал вазиятлар ё табиий омиллар, ҳодисалар таъсири, нати-жаси моҳиятидан келиб чиқиб, офатлар, ларзалар, табиатнинг инжиқ-ликлари, мўъжизалари, даҳшатли кучлари шаклида намоён бўлиши, вужудга келиши, кечиши ва ривожланишидан иборатдир. Индивид-нинг муайян даражада уюшган гуруҳ (этник бирлик)нинг муносабати характерологик хусусиятларнинг шаклланишига зарур объектив ва субъектив қулай шароитлар яратилишига имкон яратади. Вазиятлар ўзининг моҳияти билан расмий ёки норасмий гуруҳлар, махсус мута-хассислар томонидан уюштирилиши ҳам мумкин (ҳарбий машқпар ва ҳоказо). Уларнинг акс садосига нисбатан жавоб реакцияси (гоҳо ак-ция) сифатида вазиятларнинг қатнашчилари муносабати уларнинг ха-рактер хусусиятларида ифодаланади. Кутилмаган фавқулоддаги вази ятлар қаторига психотерапевтик таъсир ўтказиш, гипнотик ҳолатга келтириш, онгсизликка тушириш оқибатларида бир ёқлама руҳий таъ-сир ўтказиш ҳамда таъсирга берилиш (диада, триада, полиада) натижа-сида ўта ишонч билдириш туфайли таъсир доирасига кириб қолиш миллий характернинг кучлилиги ёки кучсизлигини намойиш қилади.

www.arxiv.uz Мазкур вазиятлар қаторига алкоголизм, наркомания, таксикома-ния ҳолатларидан онгсиз идеомотор ҳаракатларга тортилганлик, инсо-ний қиёфадан ҳайвоний ҳирсларга ўтиш, фикрларни узатишда қўпол нуқсонларга йўл қўйиш, ўзини ўзи онгли равишда бошқариш (гуруҳий жипслик) имкониятини йўқотиш жараёнлари шулар жумласидандир. Субъектив мақсадни амалга оширишга йўналтирилган сунъий ва- зиятлар ҳам характерологик хислатларни синашда муҳим объект си-фатида хизмат қилади (масалан, шижоат, эҳтирос, стресс, аффект). 1. Казусли (тасодифий) вазиятлар инсон ҳаёти ва фаолиятида ало-ҳида аҳамият касб этиб, унда ишонч, қатъиятлик, барқарорлик, муста-қиллик, таъсирга берилувчанлик каби хислатлар ёки иллатлар устувор-лиги ҳамда барқарорлиги ҳақида маълумот олишга замин ҳозирлайди. Бундай вазиятларни келтириб чиқарувчи омиллардан бири — бу толерантликнинг вужудга келиши билан нейрофизиологик, психо- физиологик механизмлардан иборатдир. Бизнинг таъбиримизча, уни келтириб чиқарувчи омиллар, асосан, икки қутбга тааллуқли бўлиб, бири тасодифий, ёндош қўзғатувчилар таъсирида юзага келиб, толе-рантликка асосланади, иккинчиси эса ички қўзғовчилар «реакция-лар» («акциялар») орқали ифодаланиб, кўпроқ субъектив омиллар маҳсули ҳисобланади, армоннинг ҳар хил шакллари функциясини бажаради. Омадлилик худди шундай руҳий ҳодисаларни вужудга кел-тиради, шахснинг (этник бирликнинг, жамоанинг) фаолликка ун-довчи узлуксиз хатти-ҳаракатлар қўшстимул вазифасини муваққат бажаришга киришиши мумкин. Биринчи ҳолатда шижоат ҳаракат-лантирувчи механизм ролини бажарса, иккинчисида эса ушалган эзгу ният, ички руҳий ғалаён, туғилаётган фикрларнинг «жанги», уларнинг ўзаро қарама-қарши таянч нуқталарига эга эканлиги ҳал қилув-чи стимул функциясини ижро этади. Шахслараро муносабат негизи-дан келиб чиқувчи муваффақият ва муваффақиятсизлик, омадлилик ва омадсизлик кабиларни вужудга келтиради. Масалан, талабанинг юқори баллга эришганлиги уни янада илҳомлантиради, курсдошида эса икки хил

www.arxiv.uz хусусиятли кечинмани юзага келтириб, бир томондан хоҳиш, иштиёқ, илҳом, эзгулик ҳис-туйғуларининг кучайишига рлиб келади. Иккинчи томондан эса ғайрилик иллати индивидни (шахс-ни) фаоллик сари етаклайди. 2. Каузал (сабабий) вазиятнинг пайдо бўлиши субъектив кечинма-лар, манбалар негизи билан уйғунлашиб, хилма-хил эҳтиёжлар, мо-тивлар, эгоистик ёки альтуристик позициялар, туб маънодаги фидо-ийлик намунасининг сабабий боғлиқликлар (детерминаторлар) маҳ-сули устига қурилади. Ватанпарварлик туйғуси инсонни (гуруҳни, жамоани) ижодий изланиш сари етаклайди, барқарор ҳаракатланти-рувчи кучларни вужудга келтиради, пухта механизмлар узлуксизли-гини таъминлашда иштирок этади. Қонуниятлар маънавий жиҳатдан эскириши, янгиларини очишга интилиш, муайян назариялар яратишга иштиёклилик туғилиши ҳам жисмоний, ҳам ҳуқуқий шахс (гуруҳ) олдига истиқбол мақсадлари режаларини қўяди. Онтогенезнинг муайян қонуниятлар асосида кечишини таъминловчи омиллардан бири бу шарт-шароитларнинг мавжудлигидир. Юқорида-ги таснифга қараганда, шарт-шароитларни ўзининг шакли, мароми, моҳияти, омилкорлиги, оқиллиги сингари хусусиятлари билан объек-тив, субъектив, моддий, маънавий турларга ажратиш мумкин: объектив шарт-шароитлар табиат қонунлари, борлиқнинг мўъжи- залари, биоритмика, табиий заруриятлар мавжудлигини ифодалайди; субъектив шарт-шароитлар шахслилик, шахслараро муносабат, микро, макро ва мизе муҳитдаги ижтимоий психологик, коммуника-тив, интерактив, перцептив таъсирлар ҳамда ўзаро таъсирларнинг муайян маромларига риоя қилишлиги билан тавсифланади; моддий шарт-шароитлар инсон камолоти учун энг зарур ашё-лар, воситалар, жисмлар, қуроллар билан таъминлангандагина мақсадга мувофиқ индивидуал ёки ҳамкорлик хатти-ҳаракатлари амалиётда қарор топиши мумкин.

www.arxiv.uz Ўқув услубий адабиётлар рўйхати : 1. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. 1-китоб. Психология бўлими талабалари учун ўқув қўланма. Т. ЎзМУ. 2003 й. 1. Ғозиев Э.Ғ. Психология. –Т., ЎзМУ «Университет», 2003. 2. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. Тошкент: Университет ,1990. 3. Ғозиев Э.Ғ. Хотира психологияси. –ТошДу , 1994. 4. Бернштейн Н.А. Физиология движений и активность. М., 1990. 5. Василюк Ф. Е. Психология переживания. М., 1984. 6. Введение в психологию / Под общей ред. А. В. Петровского. М., 1997. 7. Вилюнас В. К. Психологические механизмы мотивации человека. М., 1990. 8. Выготский С.Л. Собрание сочинений в 6-ти томах. М. 1984. 9. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976. Интернет манбалари: 1. http : www . Iib . psixology . msu . ru 2. http : www . Iib . psixology . ru 3. http : www . Iib . psixology . rin . ru 4. http : www . Iib . psixology . narod . ru 5. http : www . Iib . psixology . narod . ru 6. http : www . Iib . psixology . ru

O'xshashlar

Жиноятчи психологияси

Тарбиявий ишларни ўтказишда маҳкумларнинг индивидуал психологик хусусиятларини ҳисобга олиш

Маҳкумларга таъсир кўрсатишга нисбатан педагогик психологик воситаларнинг ишлаб чиқилганлик даражаси

Профайлинг методи маҳкумлар хулқ атвори ва хатти ҳаракатини психологик баҳолаш усули сифатида

Ташкилотдаги низолар ва стресс (руҳий зўриқиш) лар