Озодликка туланган товон - Huquqshunoslik - Referatlar

Озодликка туланган товон

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

Озодликка туланган товон Режа: 1. Биз кимнинг авлодимиз? 2. Замон эврилмоқда... сен-чи, замондош! 3. Жаҳолат нима? 4. Озодликка тўланган товон

Айрим “мутахассис ” лар бизда, айниқса, Русия мустамлакаси ҳукм сурган Х I Х аср охири — ХХ аср бошларида етук сиёсий онг бўлмаганини даъво қилиб, яккаш қулликда яшаганимизни уқтирмоқчи бўлади. Аслида шундайми? Бу саволга жавоб беришдан аввал озодлик ва қарамлик, эрк ва қуллик каби тушунчалар моҳиятига эътибор қаратмоқ зарур. Ў ша замонларда муайян даражада маҳдудликда яшашга маҳкум этилганимиздан кўз юмиб бўлмайди. Мустамлака гирдобида қол ганимиз, қарам бўлганимиз ҳам рост. Лекин қуллик ҳақида мулоҳаза айтиш дан олдин истиҳола қилмоқ керак. Гарчи ўша кезлари миллат ҳаётининг барча — сиёсий ҳуқуқий, ижтимоий - иқтисодий, маданий маърифий жабҳалари занжирбанд , ҳақ ҳуқуқимиз чекланган бўлса да, аждодларимиз ҳар доим ҳам дунёга очиқ кўз билан қараган. Ў шандай мураккаб, зиддиятли даврда миллатни ғафлатдан уйғотиш, уни тараққий этган халқ лар даражасига кўтариш боболаримизнинг ҳаётий аъмоли бўлган. Зокиржон Фурқатнинг 1879 йилдаёқ “куффор банди ичра сонсиз тугунда қолдук” дея бонг ургани, Абдурауф Фитратнинг 1917 йилги О ктябрь тўнтариши муносабати билан “Русияда янги бир бало бош кўтарди. Большевик балоси!..” деган кескин фикрни билдиргани, Абдулла Авлонийнинг 1919 йили Туркистонни “фано ва аянч ҳол”га солган, “ҳар ерда иш бошинда ўлтургон”, “ўзлари ошалаб, биз мусулмонларга ялатув” билангина кифояланган “рус т а варишларимиз” ҳақида ёзгани бунга далил бўла олади. Бунинг тасдиғи га яна кўплаб мисол келтириш мумкин. Лекин биз бу ўринда Ватан ва миллат озодлиги йўлида ўз ҳаёти билан товон тўлаган ва буни улуғ шараф деб билган беназир зот — Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг сиёсий аъмоли ҳақида фикр юритмоқчимиз. Ў йлаймизки, шунинг ўзиёқ мустақиллик деган беқиёс неъматнинг осонгина қўлга киритилмаганини, шаҳид боболаримиз бу гунги кунларни нечоғли орзулаганини ҳис этишимиз учун кифоя қилар. Мутахассислар бир ҳақиқатни якдил эътироф этадилар: ўтган аср бошидаги миллий уйғониш ҳаракатини Маҳмудхўжа Беҳбудий фаолиятидан айри тасаввур этиш маҳол. Наинки мутахассислар, улуғ миллатпарварнинг

замондошлари ҳам айни шу фикрда бўлгани маълум. “Сиёсий, ижтимоий фаолияти ва билимининг кенглиги жиҳатидан Туркистоннинг ўша вақтдаги жадидларидан унга тенг келадигани йўқ деб ўйлайман”. Машҳур арбоб Файзулла Хўжаевнинг Беҳбудий ҳақидаги бу сўзларида заррача муболаға йўқ. Бинобарин, Маҳмудхўжа Беҳбудий сиёсатшунос ва публицист, адиб ва педагог, ношир ва журналист сифатида кенг қамровли фаолият олиб борди. Ҳ ар бир ишида бош мезон миллат ва миллият масалалари бўлди. Беҳбудий, энг аввало, миллий уйғониш ҳаракатининг улкан сиёсий раҳнамоси сифатида майдонга чиқди. Сиёсат бобида у ўткир назариётчи, шунинг баробарида, фаол амалиётчи ҳам эди. Сиёсатга доир назарий қарашлари унинг “Китоби мунтахаби жуғрофияи умумий ва намунаи жуғрофия” дарслигида, “Дума ва Туркистон мусулмонлари”, “Хайр ул - умури авсатуҳо”, “Муҳтарам с амарқандийларға холисона арз” ва шу каби мақолаларида ифодасини топган. Бир-икки мисол келтирамиз. Чунончи “Китоби мунтахаби жуғрофияи умумий ва намунаи жуғрофия” дарслигида Беҳбудий ўша давр дунёда сида мавжуд бўлган мамлакат бошқаруви усуллари ҳақида муфассал маълумот беради. Чунки Беҳбудий замонида ҳам миллат ёшларининг сиёсий онгини тарбиялаш, авлод дунёқарашини ўстириш зиёлилар олдида турган долзарб вазифалардан, тараққиётнинг муҳим омилларидан эди. Беҳбудий уч хил бошқарув услуби ҳақида ёзади: 1. Идораи мустақалла (идораи мутлақа) . 2. Идораи машрута . 3. Идораи жумҳурият. ( Бу ҳақда қаранг: Маҳмудхўжа Беҳбудий. Танланган асарлар. Нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи — Б. Қ осимов. 2-нашри. Т., Маънавият, 1999, 243-244-бетлар. Бундан кейин ушбу манбадан олинган иқтибослар саҳифаси қавсда кўрсатилади). Алломанинг ёзишича, “идораи мустақалла”нинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат:

— бунда ҳукмдорнинг истаги — қонун, яъни у соҳиби ихтиёр. Бошқача айтганда, ваколатлари мутлақо чекланмаган; — қўл остидаги барча мажлис, маслаҳатхоналар хукмдорга бўйсунади, унинг айтгани айтган, дегани деган; — ҳукумат , валиаҳдлик қоидалари асосида , “ўшал ҳукуматни қўйган тартиб ва тадбириға мувофиқ” (243) бўлади. — и дораи мустақалла, бугунги ибора билан айтганда, давлат бошқарувининг монархия ёки авторитар усулига тўғри келади. Беҳбудий таҳлил этган иккинчи усул — идораи машрута. У қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради: — бу ҳукуматга тобе одамлар аксари дунёдан хабардор илм аҳллари. “Эл ва уруғлари илм, ҳунар ва дунё ишлариға тараққий қилган”; — фуқаролар ўз ораларидан инсофли, илм ва дунёдан хабардор кишиларни ўзларига раҳбар ва бошқарувчи вакил этиб сайлайдилар; — “сайланган вакилларни подшоҳ муқаррарий маҳкамаларға, мамлакатдорлик ишлариға жамлайди... Аларни(нг) мажлис ва маҳкамаларини “миллат мажлиси”, “маслаҳатхона”, “парламент”, “гўсударски дум”, “мажлиси синодий”, “эл мажлиси” деган исмлар ила ёд қиладур” (243); — “Миллат мажлиси” аъзолари ҳукуматни машварат билан бошқаради. Ҳ укмдор бу мажлис амрига бўйсунади. Мамлакат тақдири билан боғлиқ масалаларни ш у мажлисда муҳокама этмай, ўз хоҳишича ҳал этолмайди. Мамлакат бошқарувининг бу усули конституция ва парламентга таянувчи давлат хусусиятларига мувофиқ келади. Беҳбудий таърифлаган учинчи усул — идораи жумҳурият . Унинг ўзига хослиги қуйидагиларда намоён бўлади: — аксар фуқароси аҳли илм. Кенг дунёқарашли аҳоли сайлаган вакиллар ўз мамлакат ва ҳукуматини бошқармоғи учун ораларидан бир нафар донишманд одамни бошлиқ этиб сайлайди. У “раиси жумҳурият”, “садринишини миллат” ёки “президент” деб аталади;

— бундай ҳукмдор ҳар бир ҳукм ва амрини “Миллат мажлиси” тузиб берган дастуруламал, яъни қонун ва низомномаларга мувофиқ амалга оширади; — бу усул асосида бошқариладиган ҳукуматда “Миллат мажлиси” катта ваколатга эга. Ҳ атто вазир ва унга тенглаштирилган мансабдорларни тафтиш қилиш, терговга тортиш , лавозимидан озод қилиш ҳуқуқларига эга. Бошқарувнинг “идораи жумҳурият” усули, замонавий ибора билан айтганда, чинакам ҳуқуқий демократик давлат хусусиятларини ўзида мужассам этгани билан ажралиб туради. “ Ҳ озирги Оврупо ҳукуматларини(нг) рафтори, одати шу уч усулни(нг) бириға дохил, тобе ва мувофиқдир, — деб ёзади Беҳбудий. — Мустақил ҳукмдорларни(нг) қўл остиға ҳам мажлислар ва машварат маҳкамалари бордур. Илмсиз ҳукуматлардек неча милйўн халқни(нг) маишати, рафтори, ихтиёри бир нафар одам — подшоҳни(нг) ихтиёр ё ройи ва ҳукмиға тобе эмасдур. Бир нафарни(нг) ақли, фикри ила ўн нафар аросиға на қадар фарқ бордур? Ушбу сабаблардандурки, озгина Оврупо халқи бутун курраи арзға ҳоким ва мутасаррифдурлар” (244). Беҳбудийнинг бу фикрлари барча замонлар учун бирдай аҳамиятли. Зеро, мамлакатимизда амалга ошир илаётган бугунги ислоҳотлардан кўзланган бош мақсад ҳам, миллатпарвар аллома орзу қилганидек, мамлакат бошқарувида ҳар бир фуқаро иштирок эта оладиган мутараққий жамиятни барпо этишдир. Беҳбудий аҳволи оламдан хабардор, сиёсий вазиятни тўғри баҳолай би ладиган етук арбоб эди. Унинг “Хайр ул-умури авсатуҳо” мақоласидаги фикрлар ҳам буни тасдиқлайди. “ Ҳ озир Русия давлати(нинг) тариқи ҳукмронлиги ноқис эканлигига ҳар бир хабарлик киши иқрор этар, — деб ёзади Беҳбудий. — Давлат қонунларини(нг) ислоҳ ва таждидиға ҳар ким мойилдур” (146). Биз кўппартияли тизимга эндигина кириб келяпмиз. Беҳбудийнинг бундан бир аср муқаддам сиёсий партиялар ҳақида билдирган фикрлари

Ватан ва миллат манфаатини кўзлагани, бугунги кун учун ҳам аҳамиятли экани билан диққатга сазовордир . Аллома “Русиядаги барча халойиқ... неча аслу асосға бўлунган”и, “бу сиёсий фирқаларни(нг) ҳар бириға ҳар бир мазҳаб ва дин аҳлидан қўшулган”и ҳақида фикр юритар экан, тўрт сиёсий партия фаолиятига баҳо беради. Улар: 1. Буйрўкратияи мустабид фирқаси . 2. Кадет машрута фирқаси. 3. Социал-демократически (иштирокиюни оммавиюн) фирқа си . 4. Русия мусулмонлари иттифоқи . Беҳбудийнинг таъкидлашича, “Б уйрўкратияи мустабид ” фирқаси “эски тарз ҳукумат давомини хоҳлайдур” (146). Давлат бошқарувининг идораи мустақалла турини ёқловчи бу фирқа фаолияти туркистонли к лар учун зарарли. Бинобарин, бу фирқанинг йўли амалга ошса, “...биз ва бизға ўхшашлар таназзул қилуб, оҳисталик ила фирқаси, тоифаси, Ватани хор ва хароб бўлуб, батадриж йўқ бўлмоқ хавфи вордур ... Алъон биз — туркистонийлар шу ҳол мақдамасиғамиз (шунга қараб кетяпмиз. — қавс ичидаги барча изоҳлар бизники — Н.А. ) ” (147). Беҳбудийнинг ушбу сўзлари унинг Ватан ва миллат тақдири га нечоғли куюнгани, она юрти таназзулидан нақадар ҳасрат ва надомат чеккани далилидир. Кадет машрута фирқаси, Беҳбудий фикрича, ўрта фирқадир. ҳеч қандай масалада ифротга бормайди, яъни ҳаддидан ошмайди. Шунингдек , тафритга — сустликка ҳам йўл қўймайди , “...соғ ила сўл васатиға, ҳар бир фикр ва матлабни(нг) авсати ва марказиға бирлашган бир ҳизби мутавассит”дур (148). Яъни бу фирқа ўнгга ҳам, сўлга ҳам оғмайди, ҳар бир фикр ва ғояда барчага бирдай маъқул бўлган ўрта йўлдан боради. Шу боис ҳам, Беҳбудий тўғри таъкидлаганидек, “...мўътадил ул-мизож халқлар бу партияни хоҳлагандурлар” (148). Социал-демократически (иштирокиюни оммавиюн) партияси ўз ичида яна иккига бўлинади:

1. Иштирокиюни оммавиюн. 2. Социал револутсион. “Буларни(нг)... муроди, — деб ёзади Беҳбудий, — ҳозирги барча закун, мулкият қоидаларини бутун бузуб, мол ва ерларни ҳамма халойиқ ўртасиға муштарак қилиб, ани бутун халойиқ ўртасида мусовий (тенг баробар) этмоқчидур. Бойлик ва камбағалликни йўқ қилиб, дунё моли(нинг) роҳатидин ҳаммани баробар фойдалантуруб, масъуд ва роҳат умр ўтказилмоқиға ва ҳар ким ўз истиқболидин амин бўлмоқиға закун ва қоида жорий қилмоқчидурлар” (149). Бу партия фаолиятига баҳо берар экан, Беҳбудий унинг дастури хаёлий эканини, “бу тоифага қўшулмоқ биз мусулмонлар учун ниҳоятда зарарлик” эканини уқтиради. Таъкидлаш керакки, Беҳбудий бу борада устози Исмоилбек Гаспрали билан ҳамфикр эди. Гаспралининг социализмга ва унга асосланган жамият қуриш фикрини илгари сурган партия фаолиятига берган қуйидаги баҳоси ҳам ушбу фикрни тасдиқлайди: “Социализмга доир илгари сурилган фикрларнинг ғайриахлоқий бир савдойи хаёлдан иборатлигини, билмадим, гапиришга ҳожат борми? Менимча — йўқ. Эски усулни ташламоқчи бўлган социалистлар ёмғирдан қочиб қорга тутилган кимсаларга ўхшайди. Тамоман баробарлик эмиш! Ҳ ам моддий, ҳам маънавий. Инсонлар яратилишда баробар яратилмайдилар ку! Баъзимизда қувват, баъзимизда зеҳн кўпроқ бўлади. Мерос бўлмасмиш! Бу нима дегани? Ота нафсини қийиб, болаларига нимадир тўплайди, лекин у ўртага қўйилиб, ҳар кимга тақсим қилинади! Бунинг нимаси баробарлик? Нимаси адолат?.. Гапнинг қисқаси, бутун мамлакат, инсон жамоаси бир казармага айланади: аҳоли бурғу билан туради, бурғу билан ишга кетади, бурғу билан умумий дастурхонга чақирилади, бурғу билан завқу сафо олади, бурғу билан бирор хотинни истироҳатга тортади... Офарин, социалистлар! Нақадар “гўзал” бир “маданият”, нақадар “гўзал” бир яшаш тарзи қурмоқчи экансиз!”

Рост , Гаспралининг фикрларида бир оз бўрттириш йўқ эмас. Лекин унинг мулоҳазасидаги кучли мантиқ ни ҳам инкор этиб бўлмайди. Кейинчалик ҳам социалистик давлатлар “ б арчани тенг қилиш” ғоясини амалга оширишга уринган бўлса да, бунга муваффақ бўла олмагани кундай равшан! Негаки, ўша социалистик тузумда ҳам кимдир итини олтин ялоқда боққан бўлса, кимгадир қозон қайнатиш мушкул муаммо бўлгани а ён . Шунинг ўзиёқ социализмнинг хаёлий бир ғоя бўлганига далилдир. Русия мусулмонлари иттифоқи ҳақида мулоҳаза юритар экан, Беҳбудий бу партиянинг “аъзои марказия ” сига олти миллионлик Туркистон мусулмонларидан бир нафар гина аъзо олингани тўғри эмаслигини таъкидлайди. “Беш облустдан 30 нафар, ҳам Бухоро ва Хива ва Туркистони Чинийдаги мусулмонлардан биттадан аъзо олмоқ лозим” (150) дея ўз таклифини билдиради. Бугина эмас , Беҳбудий Русия мусулмонлари иттифоқи сиёсатан кадетлар билан ҳамкорликда иш олиб бормоғи зарур деб ҳисоблайди. Чунки кадетлар партияси дастурида баён қилинган қуйидаги фикрлар Туркистон ва унинг мусулмон аҳолиси манфаатларига ҳар жиҳатдан мувофиқ эди: — ҳар тоифа ўз ҳаётини ўз китоби, эътиқоди ва дини бўйича қуриши мумкин; — Русиядаги барча халқлар баробар. “ Қ онунда ҳар бир миллат ҳуррияти диния, ҳуррияти шахсия, ҳуррияти ижтимоия, ҳуррияти иттифоқия асосида ҳаёт кечирмоғи кафолатланиши” зарур; — ҳар бир қонун халқ сайлаган вакиллар қарорига мувофиқ қабул қилиниши, халқ вакиллари хоҳламаган эски закунлар ислоҳ этилиши лозим; Сиёсий партиялар хусусидаги фикрларини хулосалар экан, Беҳбудий зиёли юртдош ларини Ватан ва миллат шаъни йўлида шахсий ғараз ва нафсониятдан юқори туришга даъват этади. “Туркистоннинг муҳтарам муаллиф, муҳаррирлари ғараз, нафсоний ҳасад, баҳс ва мунозараи шахсияларини тарк этиб, шу маслак ва шу жамиятға тобе ва ходим

бўлмоқлари хизмати дин ва давлат, обрўйи Ватан ва миллатдур” (150) , деб ёзади у. Беҳбудий сиёсат бобида наинки етук назариётчи, зўр амалиётчи ҳам бўлганини таъкидлаган эди к . Биргина мисол. У 1907 йилдаёқ (Туркистон мухторияти эълон қилинишидан ўн йил олдин!) “Туркистон маданий мухторияти лойиҳаси”ни тузиб, кўриб чиқиш учун Русия Давлат Думасига тақдим этган эди Мазкур лойиҳани 2001 йили Ҳ аарлемда ( Ҳ олландия) нашр этилган “Туркистонда янгилик ҳаракатлари ва ихтилоллар. 1900-1924” номли тўпламдаги матн асосида ўзбек матбуотида илк марта профессор Бегали Қ осимов эълон қилган. ( “Жаҳон адабиёти”, 2003, 8-сон, 146-156-бетлар. Бундан кейин ушбу манбадан олинган иқтибосларнинг саҳифаси қавс ичида кўрсатилади ). Мана, у мазкур лойиҳада нималарни ёзади: “Миллатимизи истеъдодсиз ва идораи дохилия ва афтономияни(нг) ижро ва ҳифзиға қодир эмас зам эдувчилар (гумон қилувчилар , албатта хато эдарлар. Оврупойи рус мусулмонларидан зиёдароқ афтонимияни Туркистонға берилмоғи лозимдур. Азбаски ( чунки ), туркистонлилар ҳануз дохилан ўзини ўзи идора эдар. Ва оврупойи Р усиядаги қардошларимиздан ихтиёрлидурлар” (149). Эътироф этиш керак, “Туркистонга автономия берилмоғи лозим” экани ҳақида Русия Давлат Думасига мурожаатнома ёзиш, ҳатто унинг бандма банд тузилган лойиҳасини тақдим этиш ўша мустабид тузум шароитида чинакам жасорат эди. Профессор Бегали Қ осимов тўғри таъкидлаганидек, “Табиийки, маданий мухторият тушунчаси сиёсий, иқтисодий мустақиллик даъвосини ўз олдига қўймайди. Миллатнинг миллий - маданий турмушига риоя этилишинигина талаб қилади. Ва шу орқали унинг ўзлигини сақлаб қолиш умиди билан яшайди. Бу мустақилликка томон қўйиладиган биринчи қадам эди, холос” (146). Шунга қарамай, Беҳбудий илгари сург ан талаблар маълум маънода сиёсий аҳамиятга ҳам эга эди. Лойиҳанинг дастлабки бандидаёқ “Давлат

Думаси учун Туркистоннинг адади нуфуси исломиясиға (мусулмон аҳоли сонига) мутаносиб вакил сайлансун” (149) дейилиши ҳам ушбу фикрни тасдиқлайди. 1907 йил январь-февралида 2 Давлат Думасига бўлган сайловларда қарийб беш ярим миллионлик тубжой аҳолидан 6, бир ҳовуч (322 минг) русийзабонлардан 7 киши сайлангани ҳам Беҳбудийнинг “адади нуфуси исломияға мутаносиб”(!) вакиллар сайланиши ҳақидаги талаби нечоғли ўринли бўлган и далилидир. Лойиҳанинг қимматли жиҳатларидан яна бири шундаки, Беҳбудий Давлат Д умасига Умумрусия мусулмонлари диний ва ҳаётий ишлари бошқарувининг анча мукаммал тизимини тавсия этади (150-153). Унинг фикрича, бу тизим қуйидагича бўлиши керак эди : — Петербургда бир маҳкамаи исломия барпо этилиши зарур; — бу маҳкамага диний ва замонавий илмга моҳир муслим сайлов асосида муайян вақт раҳбарлик қил моғи лозим; — бу муассасанинг моддий ва маънавий таъминоти Русия мусулмонлари иттифоқи аъзолари ҳамда Д авлат Думасидаги мусулмон фракцияси вакиллари маслаҳатига асосан амалга оширилмоғи керак; — Тошкентда Туркистон Идораи руҳония ва дохилияси ташкил этилмоғи, унга “биринчи даража уламо синфидан шариат ва замондан хабардор киши сайлов ила беш йил муддатга тайинланиб, шайхулислом аталиши” зарур; — ҳар бир вилоятда Туркистон Идораи руҳония ва дохилиясининг шуъбаси ва ҳуқуқий ҳукм ва талабларни ўрнига келтирувчи ижроия маҳкамаси ташкил этилиши лозим. Беҳбудийнинг чинакам сиёсатдонлиги яна шунда кўринадики, у Туркистон Идораи руҳония ва дохилия маҳкамаси ва шуъбаларида фаолият юритувчи масъул шахслар таркиби ҳақида аниқ тавсиялар бериш баробарида ўлкада яшовчи шиа мазҳаби вакиллари, шунингдек, яҳудийлар масалаларини ҳам эътибордан четда қолдирмайди. Жумладан, унинг фикрича, “Туркистон Идораи руҳония ва дохилиясида ҳама ерли яҳудийлардан сайлов ила бир

нафар яҳудий олими иштирок эдар” (150). Шунингдек, “...шиъатул мазҳаб мусулмонларини(нг) фақат русуми мазҳабиялари тўғрисинда оид тейишли фатволарни Закавказ шиъа шайхулислом мажлисиндан сўраб, ул қарорға мувофиқ шиъалар ила русуми мазҳабия ҳақинда муомала эдар. Бошқа важҳға сунний ила шиъа орасиға фарқ бўлмаса керак” (151). Ушбу фикрларга таяниб, Беҳбудий тузган “Туркистон маданий мухторияти лойиҳаси”да ўлкада яшовчи ўзга дин ва мазҳабдаги кишилар ҳуқуқини ҳам тўл иқ кафолатлаш назарда тутилган, дейиш мумкин. Бу, ўз навбатида, Беҳбудий миллат ва миллият масалаларини мезон деб билар экан, бошқалар ҳуқуқини камситишдан, азаматталаблик ( шовинистик ) қарашлардан анча баланд турганини кўрсатади. Лойиҳада, бундан ташқари, қуйидаги эътиборга молик талаблар илгари сурил ган: — қозихона доирасидаги барча ҳужжатлар маҳаллий тилда ёзилиши (153); — Русия адлия маҳкамалари сайловига ва ундаги мансабларга сайланмоққа мусулмонлар ҳақли бўлиши; — Туркистон маишатидан хабарсиз юристларнинг Туркистон адлия маҳкамаларига ҳоким тайинланмаслиги; — мавжуд қаттиқ низомлар ва чиновникларга берилган ҳадсиз ихтиёр бекор қилиниши; — Туркистон мактаб ва мадрасалари ҳукумат назоратидан озод этилиши; — умумий ўрта ва олий мактабларга мусулмонлардан комиссия тайинланиши, рус ҳарфини мусулмон мактабига жорий этмаслик (155); — Туркистон халқи талаб қилмагунча Туркистонга муҳожир юборилмаслиги; — Туркистон шаҳарлари ичидаги ерлар хоҳ муваққатан, хоҳ абадий бўлсун, ғайримусулмонларга берилмаслиги (156).

“Туркистон маданий мухторияти лойиҳаси” ёзилган даврдаги мураккаб ва зиддиятли сиёсий вазият эътиборга олинса, бундай талабларни қўйиш, яна уни Давлат Думасига тақдим этиш бошни кундага қўйиш билан баробар бўлганини ҳис этиш мумкин. Ҳ ам назариётчи, ҳам амалиётчи сифатида ўз даврининг етук сиёсатдони бўлган Маҳмудхўжа Беҳбудий шунинг учун ҳам 1917 йил 16 ноябрида эълон қилинган Туркистон мухториятининг — мустақиллик сари қўйилган дадил қадамнинг фаол ташаббускорларидан, маънавий раҳнамоларидан бўлди. У бундай деб ёзган эди: “27 ноябрда Қ ўқонда Туркистон мухторияти умумий мусулмон съездида эълон қилинди. Муборак ва хайрли бўлсун! Камина ҳам мажлисда бўлушдан ифтихор этаман. Яшасун Туркистон мухторияти!” Бу сўзлар улуғ миллатпарварнинг қалб нидоси эди. Беҳбудий Туркистондаги барча халқларни, тилидан, диний мансублигидан қатъи назар, иттифоқ бўлишга, умумий манфаат йўлида бирлашишга, Туркистон мухториятини сақлаб қолишга чақирди. Бу жиҳатдан унинг қозоқ биродарларга ёзган очиқ хати алоҳида қийматга эга. “Бовурлар! — деб ёзган эди у. — Билингки, ҳозирда Туркистондаги барча халқлар учун мухторият эълон қилинди ва сиз билингки, ҳақ олинур, лекин берилмас. Инчунун, мухторият да олинур, лекин берилмас. Яъни мухториятни Туркистон болаларининг ўзи бирлашиб, ғайрат ила олурлар. Албатта, бошқалар тарафидан берилмас. Бошқаларнинг қўлидан келса, бермаслар. Биз бўшлик қилсак ва Туркистондаги халқлар бирлашиб, мухторият йўлига саъй қилмасак, албатта, ҳозирги қоғоз устидаги мухториятимизни ҳам йўқ қилурлар. Бул албатта шундайдур ва бул сўзга ҳеч ким ихтилоф қилолмайдур... Энди ишлар шу ҳолда экан, биз ҳаммамиз, яъни қирғиз, қозоқ, ўзбек, туркман, араб, форс, хуллас, Туркистондаги, Қ озоғистондаги ва Туркманистондаги барча мусулмонлар ва ҳам мундаги яҳудий ва христианлар бирлашиб, иттифоқ ила шу мухториятнинг амалға келишига саъй ва эҳтимом этмоғимиз лозимдир...” (31).

Маҳмудхўжа Беҳбудий шундай ёниқ, ҳароратли сўзларни ёзар экан, дунёдаги бошқа халқлар ҳамжиҳатликка нечоғли интилаётганини мисол келтиради. Туркистонликларни улардан ўрнак олишга даъват этади, акс ҳолда оқибат қандай бўлиши мумкинлигини айтиб, қуйидагича огоҳлантиради: “Чироғларим! Бошқа халқлар, масалан, серблар, италянлар, арман и лар, славянлар, поляклар ва бошқалар, ҳатто дунёнинг у бир учидаги қариндошлари ила бирлашур эканлар, бошқа катта ва қувватли давлатларга тобе бўлуб, ютулуб, ҳатто тилини йўқотган ўз жинсдошларини ажратиб олиб, бирлашмоқға жон ва кучларини сарф этар эканлар, биз ўз ичимиздаги қариндошларимиздан айрилсак уятдур, аҳмоқликдур, миллат томуриға болта урмоқликдур” (31). Беҳбудийнинг айтгани бўлди. “ Бошқалар ” Туркистонга мухторият беришни хоҳламади. Туркистонликлар да бирлашмади. Натижада, мухторият бой берилди, қонга ботирилди. Кўп ўтмай, 1919 йили бутун онгли ҳаётини Ватан ва миллат озодлиги йўлига бағишлаган Беҳбудийнинг ўзи ҳам маҳв этилди. Лекин а дибнинг уйғоқ руҳи мудом биз билан биргадир ! Замондоши, сафдоши Ҳ ожи Муин таъбири билан айтганда, “уйғониш даври ўзбек адабиётида биринчи ўринни олурга лойиқ” адибнинг асарлари бугун ҳам миллий - маънавий юксалишга хизмат қилмоқда.

ЖАҲОЛАТ НИМА? «Маърифат надир?» деган саволга тўлақонли жавоб бериш учун унинг зидди бўлган «жаҳолат» тушунчасининг моҳиятини англаш зарур. Бинобарин, оламдаги барча нарсалар ҳақиқатини қиёсда теранроқ ойдинлашади. “Жаҳолат”нинг луғавий маъноси — билимсизлик, нодонлик демакдир (Навоий асарлари луғати,. Т., 223 бет). Орифлар истилоҳида жаҳолат — кўнгилнинг ўлими маъносини англатади. Уларнинг фикрича, бундай кўнгил ҳақиқатни англашдан йироқдир. Тасаввуф олимлари фикрича: “Жаҳлдан ўлган кўнгилни фақатгина илм нури тирилтириши мумкин. Илм нуридан мурод эса — маърифат. Лекин зоҳирий илм ҳали жаҳолатдан холи бўлиш дегани эмас. Бинобарин, зоҳирий илмдан на кайфият ҳосил бўлади, на — ҳол. Илм ишқ билан вобаста бўлгандагина чинакам маърифатга эврилиши мумкин” (ўша китоб, 296-297- бетлар). Сажжодийнинг зоҳирий илм ҳали жаҳолатдан холи бўлиш эмаслиги ҳақидаги фикри ҳазрат Навоий қарашларига монанддир. Биргина далил. “Фарҳод ва Ширин”да улуғ шоир Фарҳоднинг илмда эришган мартабасини бундай таъриф этади: Жаҳонда қолмади ул етмаган илм, Билиб таҳқиқини касб этмаган илм. Яъни Фарҳод дунёдаги барча илмларни мукаммал ўзлаштириб чиқди. У билмаган, моҳиятига етмаган бирорта ҳам илм қолмади. Шу ўринда бир жиҳатни таъкидлаш керак. Агар инсон камолоти учун илмнинг ўзигина кифоя қилганида, достон шу билан якунланса ҳам бўлар эди. Лекин асар энди бошланяпти. Барча илмларни эгаллаб бўлганидан кейингина Фарҳод ишқ изтиробларига дуч келади. Демак, Навоий назарда тутган ҳақиқат — илм билан ишқ мужассам бўлгандагина инсон чинакам комилликка эришмоғи мумкин.

Жаҳолат — кўнгилнинг ўлими, деган фикрни эсладик. Агар кўнгилки ўлса, инсоннинг бошқа аъзоларида тириклик асари қоладими? “Инсон вужудида бир парча гўшт бор, — дейилади муборак ҳадислардан бирида — агар у соғлом бўлса, бутун бадан соғлом бўлади. Мабодо у айниса, бутун бадан айнийди. Бу — қалбдир”. Бинобарин, жаҳолат шу даражада оғир дард. “Жаҳолат тиғи”, “жаҳолат зулмати”, “жаҳолат ўпқони”, “жаҳолат оташи” каби халқона иборалар замирида ҳам бу иллатнинг инсон учун нечоғли фожиали экани ўз ифодасини топган. Абдулла Авлонийнинг ёзишича, “Жаҳолат — инсониятнинг энг зўр душмани ва ёмон хулқларнинг бошлиғидур. Маорифдан, фунун ва маданиятдан маҳрум қолган халқ жаҳолат панжалари орасида хамир каби эзилгандек, афъоли замимадан (ёмон хулқлардан) ҳам ўз нафсининг ёқасини бўшатолмас” (Абдулла Авлоний. Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ. Танланган асарлар. 2 жилдлик, 2 жилд, Т., Маънавият, 1998, 74 бет) . Улуғ маърифатпарвар фикрича, жаҳолат икки хил бўлади: бири — жаҳли басит, иккинчиси — жаҳли мураккаб. “Басит”нинг маъноси — содда, оддий демакдир. “Жаҳли басит” маразига (касалига) мубтало бўлган кишилар бир нарсани билмаслар, аммо билмаганларини иқрор ва эътироф қилурлар, — деб ёзади Авлоний. — Шунинг учун бунинг давоси осон: фақат билмак ва ўрганмак йўлида жаҳду жадал қилмак ила бўлур” (ўша асар, 73 бет) . Билмаслик унчалик катта айб эмас, ўрганишга интилмаслик — айб. Демак, киши бир нарсани билмасаю буни эътироф этса, ўрганишга саъй - ҳаракат қилса, жаҳолат исканжасидан қутулмоғи мумкин. Шунинг учун ҳам Авлоний буни “жаҳли басит” — жаҳолатнинг содда тури деб таърифлаяпти. Хўш, бунинг акси бўлса чи? “Жаҳли мураккаб” маразига мубтало бўлған кишилар бир нарсани билмас, билмаганини ҳам билмасдан “биламан”, деб даъво қилур. Бизда мундай кишиларга “ўзбошимча”, “ўзбилармон” исмини берурлар. Бу дарди бедавонинг иложи жаноби Ҳақнинг лутфу инояти ила ҳал ўлунмаса, тузалмоғи мушкул ва оғирдур” (ўша асар, 74 бет).

Билмаслик, ҳатто билмаганини ўрганишга интилмасликдан ҳам оғирроғи — “биламан” деб даъво қилишдир. Буни Авлоний жаҳолатнинг бедаво тури — “жаҳли мураккаб” деб атаяпти. Худонинг лутфу инояти бўлмаса, бу дарднинг тузалмоғи душвор эканини таъкидлаяпти. Яна бир маърифатпарваримиз Мунаввар қори Абдурашидхонов бир мақоласини “Бизнинг жаҳолат — жаҳли мураккаб” деб номлаган эди. “Ҳар миллат авлодини тарбиялаш ва таълими улумда кўрсатган ҳиммат ва ғайрати каби бизларда ҳам ўз маъсум авлодларини(нг) жаҳолат ва ғафлат зулматида қолмоқиға ҳеч бир ризолари ўлмай, қўлларидан келганча таълим ва тарбияти авлодда ҳиммат кўрсатмакчи зотлар мавжуддурлар. Валекин дунёға нима учун келганини билмай, илм ва маорифға асло рағбат қилмай, жонидан ширин болаларини кўчаба кўча кездириб, бечора маъсумнинг азиз умрини жаҳолат оташина ёндирғувчи беҳамият ва бедиёнат оталар ҳам орамизда оз эмас” (Мунаввар қори Абдурашидхонов. Танланган асарлар. Т., “Маънавият”, 2003, 142 143 бетлар) . “Бизнинг жаҳолат — жаҳли мураккаб” демоқ Мунаввар қорига осон бўлмагандир. У миллатнинг ўша даврдаги аҳволидан, болаларининг умрини “жаҳолат оташи”да ёндираётган беҳамият ва бедиёнат оталар бепарволигидан куйгани учун ҳам шундай аянчли хулосага келган. Мақола сўнгида Мунаввар қори ватандошларига бундай мурожаат қилади: “Эй қардошлар, вой миллатдошлар!!! Кўзимиз ғафлат уйқусидин очиб, атрофимизга назар солмагимиз лозимдир. Ҳар миллат ўз саодати ҳол ва истиқболини(нг) муҳофазатиға биринчи восита илм ўлмакиға қаноат ҳосил қилиб, илму маорифға ортиқ даражада кўшиш (ҳаракат) қилган бу замонда бизлар бу ғафлат ва жаҳолатимизда давом этсак, истиқболимиз ниҳоятда хавфлик ўлуб, ҳама оламға масхара ва кулгу ўлмоғимизда ҳеч шубҳа йўқдир. Балки бу жаҳолат зулматида саодати ухравиядан (охират саодатидан) ҳам маҳрум қолмоқ хавфи бор. Бу жаҳолат натижасидирки, ўзимиз ерлик мусулмонлардан ўлдиғимиз ҳолда мусофир рус ва яҳудийлар эшигида мардикор ва хизматчи ўлдук. Бу жаҳолат хоҳишидурки, миллат фойдаси учун

жонин қурбон қилмоққа лойиқ арслон каби йигитларимиз бутун миллатни ёдларидин чиқориб, истеъдод ва ғайратларини чойхона ва пивохоналарға сарф этмакдадурлар” (ўша асар, 145 146 бетлар). Жаҳолат деганлари қачондир тарихда бўй кўрсатгану энди қайтиб келмаслиги аниқ бўлган ҳодиса эмас. Таассуфлар бўлсинки, у ҳар бир замонда қайсидир кўринишларда намоён бўлаверади. Миллатни ич ичидан емиради. Тараққиётдан неча юз йиллар орқада қолишига сабаб бўлади. Таназзул гирдобига тортади. Бинобарин, ҳар бир миллатни, унинг вакилларини жаҳолатдан қутқаргувчи ягона восита — илм ва маорифдир. Кимки илм ва маорифга муносиб даражада эътибор берса, шубҳасиз, саодатга эришади. Акс ҳолда... Мунаввар қорининг “...миллат фойдаси учун жонин қурбон қилмоққа лойиқ арслон каби йигитларимиз бутун миллатни ёдларидин чиқориб, истеъдод ва ғайратларини чойхона ва пивохоналарға сарф этмакдадурлар” деган сўзларини ўқиганда беихтиёр бугун китоб дўконларини ресторану кўнгилочар барларга айлантираётган баъзи бир “тадбиркор”лар, “пултопармон”лар хаёлга келади. Бундайлар, таассуфки, миллат болалари ўқиётган мактабга ёки жамият ҳаётининг ютуқларини ҳам, муаммоларини ҳам кўрсатиб бериши зарур бўлган матбуотга ёрдам беришни хаёлига ҳам келтирмайди. Лекин сохта обрў йўлида миллионларни сарфлаётганида заррача ачинмайди... Яқинда қурилган шундай ресторанлардан бирига тарихимизда ўтган мунаввар зотлардан — авлиёлардан бирининг номини берибдилар. Бу — жаҳолатга далил ахтариб узоққа бориш шарт эмаслиги исботидир, уялиш керак! “Дунёда энг ҳазар қилинадурғон иллат жаҳолатдур, — деган экан Суқрот ҳаким. — Мен ҳатто кўрга ҳам жоҳилга ачинганимдек ачинмайман. Зеро, жоҳилнинг ўз ихтиёри билан қилган ҳаракати кўрнинг ихтиёрсиз қилган ҳаракатидан-да хунукроқдир”.

Афлотуннинг жаҳолатга берган таърифи янада таъсирлироқ: “Жоҳилнинг яхши нияти фозилнинг хусуматидан да зарарлироқдир. Инсон энг оғир юқумли касалликдан сақлангани каби жаҳолатдан ҳам ҳазар қилмоғи зарур”. Жамиятда жоҳиллар қанча кам бўлса ва улар аксариятга таъсир этиш имконига эга бўлмаса — жамиятнинг бахти. Акси бўлсачи? Мабодо жоҳил кимса арбоб даражасига эришса чи?! Кейинги бир неча йил давомида вилоятлар халқ депутатларининг навбатдан ташқари сессияларида Президентимиз сўзлаган нутқларни тинглар эканман, собиқ шўролар тузуми бизнинг миллий ахлоқимизга нақадар оғир жароҳат етказганини яққол ҳис этдим. Мамлакатимиз раҳбарининг ғояга қарши фақат ғоя, жаҳолатга қарши фақат маърифат билан курашиш, баҳсга киришиш зарурлиги ҳақидаги фикрлари қанчалик аҳамиятли эканини янада теранроқ англагандек бўлдим. Лекин шуниси аниқки, жоҳил гарчи маълум муддат бирон бир лавозимга, мукофотларга, яна аллақанча имтиёзларга эришмасин, кунлар ўтиб бир кун албатта элнинг назаридан қолади. Абдулла Авлоний таъбири билан айтганда: “Жоҳил моддий жиҳатдан қанча бой ва сарватдор бўлса, маънавий жиҳатдан шунча фақир ва залил ҳисобланур. Зероки, жаҳолат энг қўрқинч фақирлик ва муҳтожликдан зиёда даҳшатлироқ бир мусибатдур. Ақл ила илмнинг яхшилиги ва фазилати қанча баланд бўлса, жаҳолатдан туғуладургон ёмонликлар балолари шунча остин ва хорликдур” (Абдулла Авлоний. ўша асар, 74 бет). Маърифатпарварларимиз шу каби фикрларни ёзар экан, анчайин бир қоғоз қоралашни мақсад қилмаган. Кўнгилларидаги дардни, армонларни, орзуларни баён этган. Улар миллат ғамини ўз ғами деб билган. Унинг истиқболи ёруғ бўлиши учун астойдил куйинган. Бу йўлда молини ҳам, жонини ҳам аямаган. Мақсадлари ягона бўлган — миллатни жаҳолат гирдобидан қутқармоқ, чинакам маърифатга эриштирмоқ, тараққий этган миллатлар даражасига кўтармоқ. Афсуски, уларнинг бу ниятлари

армонлигича қолиб кетди. Улар маърифат истаганлари учун жаҳолат қурбони бўлди. Бугун биз чинакам маърифий жамият қуришни мақсад қилганмиз. Жамият ҳаётида кечаётган ҳар қандай ислоҳотдан кўзланган бош мақсад — миллатнинг нурли истиқболи, уни барпо этажак авлоднинг камоли. Бу хайрли мақсад фақат ва фақат юксак интеллектуал салоҳият, бошқача айтганда, ҳақиқий маърифат орқали амалга ошмоғи мумкин. Шундай экан, миллатнинг ҳар бир зиёлиси жамиятнинг маърифий даражасини юксалтиришда ўз улуши бўлишига интилмоғи ҳам фарз, ҳам қарздир. Замон эврилмоқда... сен-чи, замондош! Вақт ҳеч қачон кутиб турмайди. У мудом олға интилади. Унинг ҳар бир лаҳзасидан унумли фойдалана олсагина инсон ўз умрини абадиятга муҳрлаши, вақтни ғанимат билган миллатгина тараққиётнинг юксак чўққиларини забт этмоғи мумкин. Акс ҳолда... Шайх Саъдийнинг "Гулистон" асари муқаддимасида инсоннинг ҳар бир нафасида икки неъмат мавжудлиги таъкидланади. Яъни, инсон биргина нафасни ичга ютар экан, бу унга ҳаёт бағишлайди. Худди ўша нафаснинг қайтиб чиқишидан эса нафсимиз хурсанд бўлади. Мабодо, Худо сақласин, ўша нафасни ололмасак ёки олган нафасимиз чиқмай қолса... инсон ҳаёти поёнига етади. Шунинг ўзиёқ бу икки неъматнинг нечоғлик улуғ эканига далолат қилади. Бир нафас учун икки марта шукр айтиш ҳақидаги Шайх Саъдий ўгитининг ҳикмати ҳам шунда. Шукр айтиш нима билан бўлади? Табиийки, "шукр" деган сўзни қайтариш билангина эмас. Бу неъматнинг шукронаси, биринчи навбатда, умрнинг ҳар бир лаҳзасини ИНСОН деган шарафли номга муносиб тарзда ўтказиш билан белгиланади. Инсон деганлари эса шунчаки еб-ичиш,

кўпайиш, маишат учунгина яралмаган. Яралмишларнинг мукаррами сифатида унинг зиммасида муайян масъулият ҳам мавжуд. Мутахассисларнинг аниқлашича, киши бир кунда ўртача йигирма минг қадам юради. Бу унинг ўртача 70 йиллик умрида 420 миллион қадамни ташкил қилади. Бу миқдордаги қадам билан инсон ойга бемалол пиёда бориши ёки ерни экватор бўйлаб тўққиз марта айланиб чиқиши мумкин. Хўш, бунчалик катта қувватни инсон нимага сарфлаяпти? У азиз умрни ўзига берилган имконият, деб биляптими? Унинг ҳар бир лаҳзасидан унумли фойдалана оляптими? Одам Ато ва Момо Ҳаво давридан буён фалак неча айланди, замон неча эврилди. Ўтган замонларда аждодларимиз башариятнинг ижтимоий- сиёсий, маданий-маърифий тараққийсига улкан ҳисса қўшдилар. "Рўйи заминнинг сайқали" ҳам, "дини исломнинг қуввати" ҳам бизда бўлди. Лекин Х VI асрдан миллатимиз ҳаётида таназзул жараёни бошланди. Замон эврилди- ю биз эврилмадик. Таассуфлар бўлсинки, бунинг таъсиридан ҳануз тўла қутула олганимиз йўқ. Мустақил тараққиётнинг ўтган ўн олти йилида, шубҳасиз, улкан ютуқларга эришдик. Бу муваффақиятлар бизники. Лекин, табиийки, бунинг билан қаноатлана олмаймиз. Бугун замон шитоб билан тараққий этаётир. Ундан ортда қолмаслик, эришилган ютуқларни янгилари билан бойитиб бориш бурчимиздир. Шунинг баробарида, мавжуд муаммолар хусусида фикр юритиш, уларга танқидий баҳо бериш ҳам ҳаётий эҳтиёждир. Биз кимнинг авлодимиз? Биз мусулмон фарзандларимиз. Бу эътиқод қон-қонимизга сингиб кетган. Худосизлик тузуми ҳар қанча ташвиқ этмасин, нечоғлик уринмасин, бу эътиқодни қалбимиздан суғуриб ололган эмас. Бугун ўзга эътиқоддаги олимлар ҳам Қуръони каримни илмий манба сифатида эътироф этадилар. Таассуфки, кечаги моддиюнчилик, атеистик қарашлар таъсиридан қутула олмаган ўз олимларимиздан айримлари буни тан олгиси йўқ.

Яқинда бир мактаб ўқитувчисидан эшитиб қолдим. У ўзи раҳбар бўлган синфга бир сабаб билан биология дарсида бориб қолибди. Ўқитувчи ўқувчиларга: "Одам маймундан яралган" деб, маймунларнинг қай тарзда одамга айлангани тўғрисида сўзлаб бераётган эмиш. Эшитиб ҳайратда қолдим. Ахир коммунизм назариётчиларининг одамнинг пайдо бўлиши ҳақидаги ғоялари ўз исботини топмагани кундай равшан-ку! Улардан мерос қолган сақични қачонгача чайнаш мумкин? Ваҳоланки, Қуръони каримда ва муборак ҳадисларда инсоннинг қандай яратилгани очиқ фикр этилган-ку! Жумладан, "Инсонлар Одам алайҳиссалом фарзандларидир. Одам сафийуллоҳ эса тупроқдан яратилгандир" дейилади ҳадислардан бирида. Қул Хожа Аҳмад, тоат қил, умринг билмам неча йил, Аслинг сўрсанг обу гил, яна гилга кетаро - дейди Хожа Аҳмад Яссавий. Носириддин Рабғузий бобомиз ўзининг "Қиссаси Рабғузий" асарида Одам яратилишини, ҳар бир фикрини Қуръон оятлари билан далиллаб, муфассал баён этиб берган. Бизга бундан ортиқ яна қандай исбот керак? Миллий маънавиятимиз қуёши ҳазрат Навоий Ҳақ таоло яратган неъматларни зикр этар экан: Борчасини гарчи латиф айлади, Борчадин инсонни шариф айлади - деб турса-ю, биз қандайдир маймунлар ҳақидаги сафсатага ишониб ўтирсак. Буни қандай изоҳлаш мумкин?! "Ўзбекистон адабиёти ва санъати" газетасининг 2004 йил, 28 май сонида "Одам тупроқдан яралганми?" сарлавҳали мақола эълон қилинган эди. Унинг мазмунига кўра, япон олимлари Қуръони каримдаги инсон тупроқдан яратилганлигига оид фикрни янги илмий далиллар билан исботлашибди. "Дарвин назарияси аллақачон ўзининг асоссизлигини кўрсатди, - дейилади мақолада. -Ҳозир урф бўлган француз биофизиги Марсел

Лавуантьега тегишли гипотезага кўра, ҳозирги одам коинот яралишининг уч асосий босқичи пайтида юзага келган юлдузлар чанги ва базавий элементлардан таркиб топган. Француз олимлари одам организми асосларини чуқур кимёвий анализ қилишгач, мана шундай кутилмаган хулосага келишган. Одам танасининг тахминан ўн фоизи водороддан иборат бўлиб, у Оламнинг пайдо бўлишига олиб келган улкан портлашдан кейинги илк лаҳзаларда юзага келган. Бундан ташқари, одам организми таркибида углерод, азот, кальций, фосфор ҳам борки, буларнинг пайдо бўлиши сайёраларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ. Одам организмининг учинчи кимёвий асоси юлдузлар марказида ядроларнинг пайдо бўлиши босқичи билан боғлиқ. Демак, одам организмида, қўрғошин, кумуш борлиги, никел, кобальт, қўрғошин ва молибден излари учраши аниқланган. Хуллас, илмий кимёвий тадқиқотлар муқаддас китоблардаги одам тупроқдан яралган, деган таълимотни тўлиқ тасдиқлайди". Дунё олимлари боболаримиз аллақачон ёзиб кетган ҳақиқатларни замонавий тадқиқотлар асосида исботлаб бераётган бир пайтда умрини ўтаб бўлган, ҳақиқатга зид, ғайриилмий қарашларга ёпишиб олиш қанчалик тўғри?! Кечирасиз-у, бу халқимизнинг "Кар эшитганини қўймайди, кўр тутганини" деган пармаъно нақлини ёдга солади. Мустақиллик бизга илмий ҳақиқатларни айтиш борасида ҳам катта имкониятлар берди. Бу имкониятлардан унумли фойдаланиш, қотиб қолган догматик қарашлардан воз кечиб, дунёга, инсон ва унинг моҳиятига янгича кўзқарашни шакллантириш миллат зиёлилари олдидаги бурчдир.

O'xshashlar

Мехнат низолари ва уларни хал этиш йуллари

Сугуртанинг хукукий асослари

Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш

Рим ҳуқуқида шахслар

Ҳар хил тоифадаги озодликдан маҳрум этилган шахсларнинг психологик хусусиятлари