Kam ta'minlangan oilalarni ijtimoiy muhofaza qilish mexanizmi - Huquqshunoslik - Referatlar

Kam ta'minlangan oilalarni ijtimoiy muhofaza qilish mexanizmi

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160.5 KB

Ko'chirib olish

K am ta`minlangan oilalarni ijtimoiy muhofaza qilish mexanizmi Reja: 1. Kambag`allik tushunchasi, uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni, kelib chiqish sabablari va bartaraf etish yo`llari 2. Kam ta`minlanagan oilalarni ijtimoiy muhofaza qilish mexanizmi 3. Kam ta`minlangan oilalarga moddiy yordam tayinlash va to`lash tartibi

Turmush darajasi tushunchasi Aholi turmush darajasi davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosati samaradorligini baholashning eng muhim mezonidir. Uni oshirib borish ijtimoiy rivojlanishning asosiy maqsadidir. «Turmush darajasi» tushunchasi zamonaviy talqinda inson faoliyatining barcha tomonlariga taalluqli bo`lgan keng qamrovli tushunchadir, ushbu jihatlar jam bo`lib, umuman jamiyat va xususan, uning ayrim a`zolarining farovonligi to`g`risida tasavvur beradi. Turmush darajasi deganda, aholining zaruriy moddiy va nomoddiy ne`matlar va xizmatlar bilan ta`minlanganlik hamda ularni iste`mol qilish darajasi tushuniladi. Millat (aholi)ning farovonlik darajasini ifodalash uchun "turmush darajasi", "xalq farovonligi", "turmush faoliyati xavfsizligi", "turmush tarzi", "mehnat faoliyati sifati", "turmush sifati" kabi turli xil tushunchalar qo`llaniladi. Ba`zan turli atamalar bir mazmunni anglatsa, boshqa hollarda ular o`rtasidagi farq muayyan xarakter kasb etadi, mazmuni sezilarli darajada farq qiladi. Shu bilan birga, mazkur tushunchalarning o`zaro bog`liqligini qayd etish lozim. O`zbekistonda aholining moddiy, ma`naviy, ijtimoiy ehtiyojlarining qondirilish darajasini ifodalaydigan "turmush darajasi" atamasi kengroq qo`llaniladi. Bunday tavsif ko`proq turmush darajasi statistikasini xarakterlaydi (5.1-rasmga qarang). Shu bilan birga turmush darajasi - ko`plab omillar yig`indisi ta`sirida bo`lgan o`zgaruvchan jarayondir. Bir tomondan turmush darajasi muntazam o`zgarib turadigan turli ne`matlarga bo`lgan ehtiyojlarning tarkibi va darajasi bilan, boshqa tomondan u ehtiyojni qondirish imkoniyatlari, tovarlar va xizmatlar bozoridagi holat, aholi daromadlari, mehnatkashlarning ish haqi bilan belgilanadi. Ammo ish haqi miqdori ham, turmush darajasi ham ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalari samaradorligining ko`lami, ilmiy-texnik taraqqiyot (ITT) darajasi, aholining madaniy-ma`rifiy saviyasi va tarkibi, milliy xususiyatlar, siyosiy hokimiyatga bog`liq. 70-80 yillarda "turmush tarzi" tushunchasi keng qo`llanilgan, bunda hayot faoliyatining sifat ko`rsatkichlari "turmush tarzi", miqdor ko`rsatkichlari esa "turmush darajasi" bilan ifodalangan. Shuningdek, aholining turmush darajasini xarakterlovchi boshqa atama va tushunchalar mavjud. Turmush darajasining eng mufassal talqini quyidagicha: turmush darajasi - bu jismoniy, ma`naviy va ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanish darajasi, qondirilganlik miqyosi va ularni qoniqtirish uchun yaratilgan imkoniyatlarni aks ettiruvchi kompleks ijtimoiy–iqtisodiy kategoriyadir. Bunday talqin turmush darajasining sifat va miqdor ko`rsatkichlarini yanada to`liqroq ifodalashga imkon yaratadi.

Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) konventsiyalariga muvofiq, har bir inson o`zi va oilasining salomatligi va farovonligini ta`minlovchi turmush darajasiga (oziq-ovqat, kiyim-bosh, uy-joy, tibbiy parvarish, ijtimoiy xizmatlar), shuningdek, ishsizlik, nogironlik, bevalik holatlarida ta`minot olish huquqiga ega. Barcha huquqlar milliy kontseptsiyalar asosida amalga oshiriladi. Turmush darajasi kontseptsiyasi tamoyillar va ko`rsatkichlar tizimiga asoslanuvchi, aholining turmush darajasini oshirishga qaratilgan g`oyani ifodalaydi. Turmush darajasining kontseptsiyasi ko`zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirish strategiyasi va yo`nalishlari, bosqichlarini belgilab beradi va ma`lum tarixiy xarakterga ega. Sobiq ittifoq davrida kommunizm qurish, «har kimdan qobiliyatiga yarasha, har kimga ehtiyojiga yarasha» tamoyilini amalga oshirish asosiy maqsad sanalar edi. Jamiyatning har bir a`zosini har tomonlama kamol toptirish taraqqiyotning ustuvor yo`nalishi deb belgilangandi. Bu aslida sovet jamiyatining turmush darajasi kontseptsiyasi vazifasini o`tagan. Mazkur kontseptsiya mehnatkashlarning muntazam o`sib borayotgan ehtiyojlarini imkon qadar qondirishni ko`zda tutuvchi ijtimoiyizmning asosiy qonunlarida ham o`z aksini topgan edi. Umuman olganda, sho`rolar davrida mehnatkashlar ehtiyojlarini qondirish bo`yicha ko`plab ishlar amalga oshirildi, ularning daromadlari, ish haqlari o`sib bordi, ammo bu daromadlar salmog`i, ehtiyojlar tarkibi va hajmi xalqaro o`lchovlar bilan taqqoslaganda juda past edi. Shu bilan birga amal qilgan turmush darajasi kontseptsiyasi real bo`lmasdan, ko`proq ideal turmush modelini eslatardi. Bozor munosabatlariga o`tish davrida O`zbekistonda yangi ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlarga javob beradigan turmush darajasi kontseptsiyasini yaratishga zarurat tug`ildi. Mazkur kontseptsiyani shakllantirishda so`nggi yillarda jahon amaliyotida keng qo`llanilayotgan "turmush sifati" kontseptsiyasining ayrim qoidalaridan foydalanish mumkin. Tarixiy jihatdan "turmush sifati" kontseptsiyasi inson hayoti faoliyatining iqtisodiy parametrlarini aks ettiruvchi "global ish bilan bandlik", "turmush darajasi", "mehnat faoliyati sifati" kabi kontseptsiyalarning rivojlanishi asosida yuzaga kelgan. Turmush sifati kontseptsiyasi inson jamoalarining jismoniy, aqliy va ijtimoiy barkamolligini belgilovchi shartlarni shakllantiradi. Bu yerda gap faqat turmush sifati (ovqatlanish, uy-joy, ish bilan bandlik, ta`lim darajasi)ni baholovchi ob`ektiv omillar haqida emas, balki inson tomonidan o`zining farovonligi, baxt, qoniqish, rohat kabi tushunchalarni sub`ektiv his etishi to`g`risida ham bormoqda. Masalan, sog`liq darajasi, oilaviy munosabatlari, ishi, moddiy ahvoli, yaratuvchanlik qobiliyati va hokazolardan qoniqish hayotdan qoniqish hosil qilishning muhim komponenti hisoblanadi. Shunday qilib, turmush sifati

kontseptsiyasi insonning atrof-muhit bilan o`zaro munosabatlarini ham o`z ichiga oladi. Bu munosabatlar ehtiyojlarning qondirilganligi va mavjud imkoniyatlarni kutilgan imkoniyatlarga mosligi darajasini xarakterlaydi. Turmush darajasi inson (aholi) hayot faoliyatining ma`lum bir qirrasi to`g`risida tasavvur beradigan ko`rsatkichlar tizimi bilan belgilanadi. Turmush darajasi to`g`risida batafsil ma`lumot olish uchun aholi daromadlari va ehtiyojlari, iste`mol darajasi va tarkibi, uy-joy, mol-mulk, madaniy-maishiy buyumlar va boshqa imkoniyatlar bilan ta`minlanganlik darajasini chuqur o`rganish lozim.

Turmush darajasi ko`rsatkichlari Turmush darajasini ifodalovchi ko`rsatkichlar turli-tuman bo`lib, turmush darajasi kontseptsiyasi bilan uzviy bog`liq. Ayrim muhim ko`rsatkichlar va uning indikatorlari jadvalda keltirilgan. Turmush darajasini baholash uchun jadvalda keltirilgan ko`rsatkichlar: -darajaga oid ko`rsatkichlar (mutlaq qiymatlar); -tarkibiy ko`rsatkichlar (darajaga oid ko`rsatkichlarning tarkibiy qismlari); -dinamik (darajaga oid ko`rsatkichlarning o`zgarishini tavsiflaydigan, nisbiy) ko`rsatkichlar sifatida hisoblab chiqilishi mumkin. Nisbiy turmush darajasini quyidagi uchta jihat bo`yicha: а ) avvalgi yillardagi turmush darajasi bilan taqqoslash; b) bir mintaqadagi turmush darajasini boshqa mintaqalardagi (mamlakatlardagi) turmush darajasi bilan taqqoslash; v) amaldagi turmush darajasini odamlarning minimal va oqilona talablarini ifodolovchi ehtiyojlarning rivojlanganlik darajasi bilan taqqoslash orqali aniqlash mumkin. Yuqorida keltirilgan turmush darajasi kontseptsiyasi inson faoliyatining alohida qirralarini xarakterlaydi. Ta`kidlab o`tilganidek, barcha klassifikatsiyalar o`rtasida uzviy aloqa mavjud. Ular bir-birini to`ldiradi, ammo kompleks baholash uchun integral ko`rsatkichlar tizimi zarur. Hozirda asosi turlicha bo`lgan turmush darajasi kontseptsiyalarini aholining turmush darajasini (sifatini) har tomonlama xarakterlab beradigan yagona ko`rsatkichga keltirish bo`yicha samarali usul yo`q, biroq olimlar shunday usullarni ishlab chiqish bo`yicha jiddiy ish olib bormoqdalar. SHo`rolar davri amaliyotida integral o`lchov sifatida jon boshiga to`g`ri keladigan o`rtacha haqiqiy daromad ko`rsatkichidan foydalanilardi. Uni oshirishning asosiy shakllari quyidagilar: haqiqiy ish haqining o`sishi (pul shaklidagi ish haqini to`g`ridan-to`g`ri oshirish, narxlarni tushirish, soliqlar, majburiy ajratmalarni kamaytirish), ijtimoiy iste`mol jamg`armalaridan to`lanadigan to`lovlarni (ijtimoiy transfertlarni) oshirish va boshqalar. "Haqiqiy daromadlar" ko`rsatkichida pul daromadlaridan tashqari natural daromadlarning qiymati, muassasalarning ijtimoiy soha uchun moddiy xarajatlari ko`rinishidagi daromadlar, aholining qimmatbaho qog`ozlari, jamg`armalari ham hisobga olinadi. Aholining haqiqiy daromadlari indeksi jon boshiga to`g`ri keladigan daromadlar dinamikasini, moddiy ne`matlar, xizmatlar, tariflar baholarining, soliqlar va majburiy ajratmalarning o`zgarishini hisobga olgan holda ifodalayadi.

Keyingi yillarda yangi – «ixtiyordagi haqiqiy daromad» (soliqlar va majburiy ajratmalar chiqarib tashlanib, inflyatsiya sur`atlarini hisobga olgan holdagi pul daromadlari) ishlatilmoqda. Bu ikki ko`rsatkichning farqi haqiqiy ixtiyordagi daromad – miqdor ko`rsatkichi, jon boshiga to`g`ri keladigan o`rtacha haqiqiy daromad esa aholi jon boshiga to`g`ri keladigan daromadlarning o`rtacha miqdori ekanidan tashqari, ularni hisoblash metodikasi ham turlicha. Aholining turmush darajasini ifodalash uchun jahondagi turli mamlakatlarda turlicha mezonlar qo`llaniladi. Ular orasida minimal iste`mol byudjeti, kambag`alchilik, mutloq va nisbiy kambag`alchilik ko`rsatkichlari keng foydalaniladi. Minimal iste`mol byudjeti – shaxsning rivojlanishi uchun zarur bo`lgan ma`naviy ehtiyojlar iste`molining ijtimoiy asoslangan minimal darajasini ta`minlaydigan iste`mol tovarlari va xizmatlari turlarining qiymati. Kambag`allik ko`rsatkichi aholining turmush darajasini baholash uchun foydalaniladigan mezonlardan biridir. Jahon amaliyotida kambag`allik darajasini ta`riflashga yondashishda uchta asosiy kontseptsiya: mutlaq, nisbiy va sub`ektiv kambag`allik kontseptsiyasidan foydalaniladi. Mutlaq kambag`allik kontseptsiyasi shaxs yoki oqilona minimal hayotiy ehtiyojlarini ta`minlash uchun zarur bo`lgan daromadni ta`riflashga asoslanadi. O`zbekistonda insonning minimal ehtiyojlarini ta`riflash uchun shunday tirikchilik minimumi belgilanganki, uni hisoblab chiqishda kaloriyalar, oqsillar, yog`lar va uglevodlar zaruriy iste`molining fiziologik me`yorlaridan foydalaniladi. Nisbiy kambag`allik kontseptsiyasi asosiy mezon sifatida insonning minimal ehtiyojlaridan emas, balki uning farovonligi ko`rsatkichlarining u yoki bu mamlakatda ustunroq keluvchi moddiy ta`minlanganlik darajasi bilan bo`ladigan nisbatidan foydalanadi. Bunday yondashishda daromadlari mamlakat bo`yicha o`rtacha daromadning muayyan ulushidan oshmaydiganlar kambag`al hisoblanadi. Keyingi vaqtlarda chet eldagi tadqiqotlarda nisbiy kambag`allikni ta`riflashning boshqa uslubiyatidan ham keng foydalanilmoqda, u insonning boshdan kechirayotgan, umumqabul qilingan turmush tarzi olib borish imkonini bermaydigan yetishmovchiliklar ro`yxatini o`z ichiga oladi. Kambag`allikning sub`ektiv kontseptsiyasi ijtimoiy maqbul turmush darajasi uchun zarur bo`lgan resurslarni sub`ektiv ta`riflashga asoslangan. Kontseptsiyalardagi farqlardan tashqari, kambag`allik miqyoslarini ta`riflashga uy xo`jaliklari tavsifini tanlash ham ta`sir etadi, u kambag`allikni baholash uchun foydalaniladigan ko`rsatkich bilan taqqoslanadi. Amaliyotda uy xo`jaliklarining quyidagi tavsiflaridan foydalaniladi: -uy xo`jaliklarining pul daromadlari;

-uy xo`jaliklarining pul sarf-xarajatlari; -uy xo`jaliklari tasarrufidagi moddiy resurslar ko`rsatkichlari. O`zbekistonda kambag`allikni ta`riflash, kambag`allik darajasini baholashda o`rta hisobda bir oydagi pul daromadlari ko`rsatkichidan foydalaniladigan tarzda kambag`allik chegarasini tirikchilik minimumi darajasida belgilaydigan mutlaq kontseptsiyaga asoslanadi. Tirikchilik minimumi inson salomatligini saqlash va uning hayotiy faoliyatini ta`minlash uchun zarur bo`lgan moddiy ne`matlar va xizmatlar iste`molining minimal darajasi ko`rsatkichidir . Tirikchilik minimumi o`rta hisobda aholi jon boshiga to`g`ri keladigan qiymat tarzida va umuman O`zbekiston Respublikasi buyicha, uning tarkibiga kiruvchi sub`ektlardagi asosiy ijtimoiy demografik guruhlar bo`yicha, shu jumladan, alohida shaharlar va ma`muriy-hududiy birlashmalar bo`yicha belgilanishi mumkin. Tirikchilik minimumining qiymatini belgilash negizini ilmiy asosda ishlab chiqilgan oziq-ovqat mahsulotlari tabiiy turlari o`lchamlari tashkil etadi, ular aholi ayrim ijtimoiy-iqtisodiy guruhlari uchun minimal iste`mol me`yorlari buyicha tabaqalashtirib berilgan hamda iste`mol qilinadigan moddalarning kaloriyaliligi va kimyoviy tarkibi bo`yicha muvozanatlashtirilgan. Oziq-ovqat mahsulotlari iste`moli me`yorlarini asoslashda turli tabiiy-iqlimiy sharoitlarni hisobga olish maqsadida respublika hududi amaldagi uslubiy tavsiyalarga muvofiq bir necha zonaga ajratilgan. Zonal taqsimotga muvofiq yiliga o`rta hisobda aholi jon boshiga oziq-ovqat mahsulotlari turlari ma`lum miqdorlar doirasida belgilab chiqilgan. Hududiy zonalar bo`yicha oziq-ovqat turlarining quvvat bera olishi sutkasiga 2204 kkal.dan 2607 kkal.gachani tashkil etadi. Tirikchilik minimumi byudjetida iste`mol me`yorlari faqat oziq-ovqat mahsulotlariga belgilangan, tovarlar va barcha turdagi xizmatlar qiymati 31,7 foiz miqdorida belgilangan. Tirikchilik minimumi byudjeti strukturasi Mehnat va ijtimoiy rivojlanish vazirligining Uslubiyati asosida hisoblab chiqiladi. Hozirgi vaqtda qonunchilikdagi tirikchilik minimumiga doir talablarga muvofiq umuman O`zbekiston Respublikasi va O`zbekiston Respublikasining tarkibiga kiruvchi sub`ektlardagi aholi asosiy ijtimoiy-demografik guruhlari uchun iste`mol savatini belgilash bo`yicha yangi Uslubiy tavsiyalar loyihasi ishlab chiqilmoqda. Qonunchilik talablariga muvofiq uslubiy tavsiyalarga quyidagilar kirishi kerak: 1) umuman O`zbekiston Respublikasi bo`yicha va O`zbekiston Respublikasining tarkibiga kiruvchi sub`ektlardagi asosiy ijtimoiy-demografik guruhlar uchun, inson salomatligini saqlash va uning hayotiy faoliyatini ta`minlash

uchun zarur bo`lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlar va xizmatlar minimal turlarini shakllantirish printsiplari va tartibi; 2) O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi sub`ektlar tomonidan iste`mol savatini belgilashda issiq yoki sovuq tabiiy-iqlim sharoitlarini, aholining asosiy ijtimoiy-demografik guruhlari nooziq-ovqat tovarlar va xizmatlar iste`mol qilishidagi milliy an`analar va mahalliy xususiyatlarni hisobga olishga asosiy yondashuvlar; 3) umuman O`zbekiston Respublikasi bo`yicha va O`zbekiston Respublikasining tarkibiga kiruvchi sub`ektlardagi asosiy ijtimoiy-demografik guruhlar uchun, inson salomatligini saqlash va uning hayotiy faoliyatini ta`minlash uchun zarur bo`lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlar va xizmatlarning namunaviy minimal turlari. Belgilanishi uslubiy tavsiyalar asosida amalga oshiriladigan iste`mol savati qonunchilikka muvofiq kamida besh yilda bir marta belgilanadi. Tirikchilik minimumini hisoblab chiqishga oid yangi Uslubiy tavsiyalar loyihasida ba`zi oziq-ovqat mahsulotlari bo`yicha amaldagi tavsiyalarga nisbatan yuqoriroq iste`mol me`yorlari belgilangan. Bundan tashqari, nooziq-ovqat tovarlar va xizmatlar bo`yicha iste`mol me`yorlari ham belgilangan. Turmush darajasini ifodalash uchun mutlaq va nisbiy qashshoqlik ko`rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Mutlaq qashshoqlik - daromadlarning umuman yo`qligi yoki shaxsning (oilaning) minimal turmush ehtiyojlarini qondirish uchun zarur daromadning yo`qligidir. Mutlaq qashshoqlik ko`proq daydilar, boshpanasizlar va shu kabilar orasida uchraydi. Nisbiy qashshoqlik ni O`zbekiston sharoitida yashash minimumi byudjetidan kam bo`lgan daromadlar miqdori bilan aniqlanadi. Jahon amaliyotida esa bu ko`rsatkich mamlakat bo`yicha o`rtacha daromadlarning 40-60 foizidan kam bo`lgan daromadlarga nisbatan qo`llaniladi. Jahon amaliyotida integral ko`rsatkich sifatida insonning rivojlanish indeksi (IRI) qo`llaniladi. «BMT taraqqiyot dasturlari» (BMTTD) mualliflari jon boshiga to`g`ri keladigan yalpi ichki mahsulot, kutilayotgan umr ko`rish davri va aholining ma`lumot darajasi kabi kattaliklarning o`rtachasini hisoblab turmush darajasining umumlashtiruvchi indikatorini ishlab chiqdilar. IRI integral ko`rsatkich bo`lib, u: 1) kutilayotgan umr uzoqligini; 2) aholining savodliligi foizi hamda 25 va undan yuqori yoshdagilarning o`qiganlik yillari o`rtacha miqdori bo`yicha aniqlanadigan aholining ma`lumot darajasini;

3) muayyan yilda birjadagi kurs emas, balki tegishli mamlakatlar valyutalarining xarid qobiliyati bo`yicha AQSH dollarida hisoblab chiqiladigan aholi jon boshiga to`g`ri keladigan yalpi ichki mahsulotni o`z ichiga oladi. Xalqaro Mehnat Tashkilotining 117-sonli «Iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlari va me`yorlari to`g`risida»gi Konventsiyasiga muvofiq maqbul turmush darajasini saqlab borish maqsadida davlatlar oziq-ovqat bilan ta`minlash, sog`liqni saqlash, salomatlik, uy-joy qurish, mehnat sharoitlari, yollanma xodimlar va mustaqil ishlab chiqaruvchilarni taqdirlash, ijtimoiy ta`minot kabi sohalarda taraqqiyotga ko`maklashish uchun iloji boricha chora-tadbirlar ko`rishlari lozim.* Aholining quyidagi to`rtta turmush darajasini ajratib ko`rsatish mumkin: - to`q turmush darajasi – insonning har tomonlama kamol topishini ta`minlaydigan ne`matlardan foydalanish; - normal daraja – insonning jismoniy va aqliy kuch-quvvatini to`la tiklash uchun qulay sharoitlarni ta`minlaydigan ilmiy asoslangan me`yorlar bo`yicha oqilona iste`mol qilish; - kambag`allik – mehnat uchun resurslarni qayta yaratishning quyi chegarasi sifatidagi ish qobiliyatini saqlash darajasida ne`matlarni iste`mol qilish; - qashshoqlik – iste`mol qilinishi insonning yashash qobiliyatini saqlash imkoniyatinigina beradigan ne`matlar va xizmatlarning biologik mezonlar bo`yicha yo`l qo`yiladigan minimal turlarini iste`mol qilish. Iste`mol byudjetlari turmush darajasi indeksi va dinamikasini me`yoriy tahliliy baholash, bashoratlash va tartibga solish hamda daromadlar sohasida asoslangan siyosat ishlab chiqishning muhim vositasidir. Turmush darajasi indeksini hisoblash uchun turmush darajasining quyidagi komponentlari jon boshiga to`g`ri keladigan indeksi aniqlanadi: ovqatlanish (to`yimliligi va oqsillarga boyligi bo`yicha), uy mulklari jamg`armai (solishtirma narxlarda), uy-joy (qulayliklarni qo`shgandagi maydoni), salomatlik va sog`liqni saqlash (umr ko`rish davri dinamikasi, o`lim darajasi, sog`liqni saqlash uchun harajatlar bo`yicha), ta`lim va madaniyat (ma`lumot olish o`rinlari, ta`lim va madaniyat uchun ajratiladigan xarajatlar bo`yicha), aholiga xizmat ko`rsatish (solishtirma narxlarda) va hokazo. So`ng oila byudjetlari statistikasi bo`yicha ehtiyojlarning elastiklik koeffitsienti aniqlanadi. Elastiklikka teskari kattalik turmush darajasining berilgan komponenti bo`yicha ehtiyojlar nisbiy qat`iyligining o`lchovi sifatida qabul qilinadi. Shundan keyin har bir komponent uchun ehtiyojlar umumiy salmog`ida berilgan ehtiyojning ulushini ko`rsatuvchi koeffitsient topiladi. Hisob-kitoblarning ko`rsatishicha, O`zbekistonda turmush darajasi asta- sekinlik bilan o`sib bormoqda, ammo uning ayrim ko`rsatkichlari rivojlangan davlatlar bilan taqqoslaganda hali ancha past.

Turmush darajasini yaxshilashning eng muhim ko`rsatkichlaridan biri umr ko`rish davridir. Bu ko`rsatkich so`nggi yillarda taxminan 3,5 yilga qisqardi. Ta`kidlash joizki, barcha ko`rsatkichlar va ularning klassifikatsiyalari o`rtasida mustahkam aloqa mavjud. Turmush darajasining o`zgarishi turli xil omillar ta`sirida yuz beradi, ularni oqilona boshqarish aholining turmush darajasini tartibga solib borish imkonini beradi. Yuqorida ta`kidlanganidek, turmush darajasi - turli hil sabablarga bog`liq bo`lgan ko`p qirrali hodisadir. Har bir insonning turmush darajasi havo va suv muhiti, uy-joy, maishiy va ishlab chiqarish sharoitlari, iste`mol tovarlarining sifati va hajmidan boshlab, to umumiy ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyat, shuningdek, siyosiy institutlarning ahvoligacha bo`lgan qator tabiiy va ijtimoiy omillar bilan belgilanadi. Ularning eng diqqatga sazovorlari - siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy soha va fan-texnik taraqqiyot, shuningdek, ekologiyaga (atrof-muhitga) ta`sir etuvchi omillardir. Omillarning ta`siri tabiiy-iqlimiy sharoit va zahiralarning (inson, mehnat, ishlab chiqarish, moliyaviy, axborot, ma`naviy zahiralar) mavjudligiga (yo`qligiga) qarab kuchayishi (susayishi) mumkin. Ammo bunda to`g`ridan-to`g`ri aloqa mavjud emas. Masalan, Yaponiya, Shveytsariya kabi davlatlarda tabiiy zahiralarning kam bo`lishiga qaramay ular eng boy davlatlardan sanaladilar. Farovonlikning yuqori darajasi aholisi ko`p bo`lgan davlatlar (AQSH, Germaniya, Yaponiya) bilan bir qatorda kam aholili davlatlarda ham (Lyuksemburg, Finlyandiya, Shveytsariya) kuzatiladi. Pokiston, Afg`oniston, Tojikiston, Qirg`iziston va O`zbekiston kabi davlatlarning iqlimi deyarli bir biriga yaqin bo`lsa-da, ulardagi aholining turmush darajasi tubdan farq qiladi. Aholining ma`lumot darajasi, kasbiy darajasi yuqoriligi, iqtisodiy faolligi, tadbirkorligi, ijtimoiy munosabatlarni mamlakatda turmush darajasi yuqori bo`lishini ta`minlovchi sabablar sifatida ta`kidlanadi. Masalan, Yaponiya erishgan iqtisodiy taraqqiyotni birinchi navbatda ta`li m tizimi, millatning mehnatsevarligi, faolligi, korxonalarda mehnatning oqilona tashkil etilishi bilan bog`lanadi. Aholining turmush darajasi milliy boyliklarni o`z ichiga oluvchi iqtisodiy salohiyatga bog`liq. Milliy boyliklar - jamiyat tasarrufida bo`lgan moddiy zahiralar, to`plangan mahsulotlar, iqtisodiy oborotga kirgan yoki jalb etilgan tabiiy zahiralarning yig`indisini aks ettiradi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot hisobiga (ishlab chiqilgan Yalpi Mahsulot va boshqalar) milliy boylik muntazam oshib boradi (oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish). Milliy boylik ko`rsatkichlari ijtimoiy ishlab chiqarishning moddiy shartlari, shuningdek, umuman jamiyat hayotini xarakterlaydi, ijtimoiy mahsulot hajmi esa ma`lum davr uchun ishlab chiqarish unumdorligi hamda boyliklarning iste`mol qilingan elementlarining o`rnini to`ldirish va ko`paytirish manbai bo`lib xizmat

qiladi. To`plangan boyliklar va ijtimoiy mahsulot hajmi mamlakatning iqtisodiy salohiyatini, demakki, aholining iste`moli, daromadlari, turmush darajasini oshirishning iqtisodiy imkoniyatlarini aks ettiradi. Milliy mulk milliy boylikning asosiy tarkibiy qismi hisoblanib, jamiyatning moddiy farovonligini ta`minlash uchun zarur bo`lgan mol-mulklarni o`z ichiga oladi. Uning salmog`i va tarkibi Yalpi Ishlab chiqarish Mahsuloti va aholi farovonligini oshirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Mamlakat aholisining turmush darajasi Yalpi Ishlab chiqarish Mahsulotining hajmi va tarkibi bilan ifodalanadi. Yakuniy shaxsiy iste`mol tarkibi (shaxsiy iste`mol xarajatlari), ayniqsa, muhim ahamiyatga ega. Iste`molning umumiy hajmida uzoq muddat foydalanishga mo`ljallangan tovarlar ulushi yuqoriligi aholi turmush darajasi va mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti darajasining yuqoriligidan dalolat beradi. Aholi jon boshiga to`g`ri keladigan Yalpi Ishlab chiqarish Mahsulotidan inson rivojlanish indeksi va mamlakatning ijtimoiy taraqqiyoti indeksini hisoblashda foydalaniladi. U jamiyat taraqqiyoti darajasi bo`yicha davlatning xalqaro miqyosdagi o`rnini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Aholi daromadlari, ularning shakllanish manbalari va ulardan foydalanish yo`nalishlari Har bir insonning moddiy va ma`naviy turmush imkoniyatlari uning daromadlari darajasiga bog`liq bo`ladi. Inson daromadining darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, uning o`z zaruriy ehtiyojlarini qondirish, salomatligini saqlash, dam olishni tashkil etish, ma`lumot olish, bo`sh vaqtini madaniy tarzda o`tkazish imkoniyatlari shunchalik ko`p bo`ladi. Daromadlar ehtiyojlarni bevosita qondirish manbai sifatida aholi hayotida katta rol o`ynaydi. Byudjetning daromad qismi asosan jismoniy va yuridik shaxslardan olinadigan soliqlardan tashkil topadi va ular ijtimoiy ehtiyojlar uchun sarflanadi, shu tariqa aholi ehtiyojlari bilvosita qondiriladi. Iqtisodiy adabiyotlarda «daromad» tushunchasi ishlab chiqarilgan mahsulot narxining mahsulotni ishlab chiqarish sarf-xarajatlaridan oshishi deb, shuningdek, har bir sinf, ijtimoiy guruh yoki alohida shaxsning yangi yaratilgan qiymatda mavjud bo`lgan va uning tomonidan o`zlashtirilgan ulushi deb tushuniladi . Daromadlar harakati bozor iqtisodiyotining ishlab turishini ta`minlaydi. Aylanish jarayonida daromadlar izchil ravishda quyidagi bir necha bosqich - yuzaga kelish, taqsimlanish va qayta taqsimlanish, pirovard iste`molga ishlatilish, jamg`arilish bosqichlaridan o`tadi. Daromadlar yuzaga kelishi ularning tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko`rsatish jarayonidagi harakatining boshlang`ich

bosqichi bo`ladi. Bu bosqichda daromadlar birlamchi daromadlar sifatida shakllanadi. Taqsimlanish jarayonida tadbirkorlar birlamchi daromadlardan mahsulot ishlab chiqarish va sotish yuzasidan soliqlar to`laydilar, mehnat haqi va ishlab chiqarishning boshqa omillari yuzasidan haq to`laydilar. Natijada dastlabki daromadlar ish haqi, foizlar, renta, korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasiga aylanadi. Daromadlarning qayta taqsimlanishi jarayoni keyingi bosqich bo`ladi, u soliqlar to`lash, ijtimoiy jamg`armalarga mablag`lar o`tkazish, korxonalar va aholiga turli transfertlar tarzida daromadlar bir qismini yo`llashni o`z ichiga oladi (transfertlar – bir qatnashchi boshqasiga bir tomonlama tartibda topshiradigan iqtisodiy boyliklardir; operatsiyaning boshqa qatnashchisidan esa o`ringa o`rin iqtisodiy qimmatga ega bo`lishi mumkin bo`lgan hech bir narsa kelib tushmaydi). Yaratilgan daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash natijalari bo`yicha tasarrufdagi daromadlar (pirovard daromadlar) shakllanadi. Daromadlarning pirovard iste`moli va yalpi jamg`arilishi ular aylanishining tugallovchi bosqichi bo`ladi. Daromadlar darajasini tahlil etish, o`lchash va taxmin qilish uchun daromadlarning har-hil turlari va ko`rsatkichlaridan foydalaniladi. Daromadlar pul va natural shaklida bo`lishi mumkin. Aholining pul daromadlari mehnatkashlar uchun ish haqi hisobidagi barcha pul mablag`lari tushumi; pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar; mulkdan foiz, dividendlar, renta ko`rinishidagi daromadlar; aktsiyalar, qimmatbaho qog`ozlar, ko`chmas mulk, chorva hayvonlari, tomarqa xo`jaligi mahsulotlari, turli buyumlar va boshqa tovarlarni sotishdan tushadigan pul tushumlari, turli xizmatlar ko`rsatish uchun haqlar va hokazolardan tashkil topadi . Aholining natural daromadlari - qishloq xo`jaligi mahsulotlarining barcha tushumlari: dehqonchilik, chorvachilik, parrandachilik mahsulotlari, bog`- qo`rg`on, sabzavot-poliz ekinlari uchastkasi, shaxsiy tomorqa, tabiat in`omlaridan shaxsiy, oilaviy ehtiyojlar uchun tayyorlanadigan mahsulotlar kabi tushumlardan iborat. Pul va natural daromadlarning nisbati tez-tez o`zgarib turadi, ammo pul shakli ko`proq tarqalgan. Odatda, aholining kambag`al qatlamlarida natural daromadlar hissasi yuqori bo`ladi. Iqtisodiy vaziyat yomonlashgan davrda natural daromadlar salmog`i oshib ketadi, jamoa xo`jaliklari dehqonlarida natural daromadlar hissasi sanoat ishchilari natural daromadlari hissasiga nisbatan doimo yuqori bo`ladi, buni byudjet tadqiqotlari ham tasdiqlaydi. Mulkdan olinadigan daromadlar xo`jalik yurituvchi sub`ektlarga moliyaviy va nomoliyaviy resurslarni foydalanishga berib qo`yishdan olinadigan daromadlardir.

Foizlar - qo`yilmalar va qimmatli qog`ozlar bo`yicha daromadlar olish shaklidir. Dividendlar mulkdan olinadigan daromadning shunday shakliki, aktsiyadorlar mablag`larni korporatsiyalar tasarrufiga topshirganliklari natijasida (aktsiyalar sotib olish orqali) uni olishga haqli bo`ladilar. Aholi daromadlari nominal va real ko`rinishda bo`ladi. Nominal daromadlar - pul ko`rinishida olingan daromadlardir. Real daromadlar iste`mol narxlarining indeksiga qarab tuzatilgan joriy davrdagi nominal pulli daromadlardir. Nominal va real daromadlar ko`rsatkichi bilan bir qatorda aholi pulli daromadlarining xarid qobiliyati ko`rsatkichi ham alohida olib qaraladi. Bu ko`rsatkich aholining tovarlar va xizmatlar sotib olish bo`yicha potentsial imkoniyatlarini aks ettiradi va aholining o`rta hisobda jon boshiga to`g`ri keladigan pulli daromadlarining tovar ekvivalenti orqali ifodalanadi. Jon boshiga to`g`ri keladigan pulli daromadlar pulli daromadlarning jami miqdorini mavjud aholi soniga bo`lish orqali hisoblab chiqiladi. Hisoblab chiqilgan yoki olingan daromadlardan fuqarolar turli soliq to`lovlari va badallar to`lashlariga to`g`ri keladi. Shu sababli fuqaroning xaqiqiy tasarrufida bo`lgan daromadlarni tavsiflaydigan ko`rsatkichga ta`rif berish muhim. O`zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi majburiy to`lovlar va badallar chegirilganidan qoladigan joriy davr pul daromadlarini tasarrufdagi pul daromadlari deb ta`riflaydi. SHaxsiy tomorqa xo`jaliklaridan (pulli va tabiiy shakllarda) olinadigan daromadlar daromadni shakllantirishda muhim rol uynaydi, ularning hajmi Milliy hisob varaqalar tizimida umumqabul qilingan quyidagi printsip bo`yicha hisoblab chiqiladi: mahsulot chiqarish qiymatidan uni ishlab chiqarishga ishlatilgan mahsulot va xizmatlar qiymati ayiriladi. Uy-joy va kommunal xo`jalik, yo`lovchi transporti, yo`l xo`jaligi, sog`liqni saqlash va madaniyat muassasalari tarmoqlarining katta qismi davlat, respublika, mahalliy va shahar byudjetlariga hamda tegishli mahalliy ma`murlarning ish sifatiga bog`liq bo`ladi. Shu sababli mazkur qismning kattagina hajmi tabiiy shakldagi ijtimoiy transfert hisoblanadi va uni aholining yalpi daromadlari jumlasiga kiritish to`g`ri bo`ladi. Daromad olish uchun mehnat va kapital bozorida qancha hajmda xizmat taklif etish to`g`risida qaror, odatda, oila darajasida qabul qilinadi. Shu bois bozor iqtisodiyotida daromad shakllanishi umuman aholiga tatbiqangina emas, balki uy xo`jaligi darajasida ham olib qaraladi. Uy xo`jaliklarining yalpi daromadi birlamchi va ikkilamchi daromadlardan shakllanadi (5.3-rasmni qarang). Uy xo`jaligi - bitta xonadonda yashaydigan, o`zining barcha daromadlari va moddiy boyliklarini (yoki ularning bir qismini) birlashtirgan va tovarlar hamda

xizmatlar iste`moliga, asosan turar joy va oziq-ovqat mahsulotlariga sarf- xarajatlarni birgalikda amalga oshiradigan shaxslar guruhi (yoki bir shaxs)dir. Aralash daromad daromadlarning mustaqil ko`rsatkichi bo`ladi, unda mehnatga xaq to`lash va foyda olish elementlari mujassamlashadi. Aralash daromadlar xususiy tadbirkorlik faoliyatidan (yollanma mehnat qo`llanilmagan holda), shaxsiy tomorqa xo`jaligidan olinadigan daromadlar, erkin kasbdagi shaxslarning daromadlari, mualliflik gonorarlari va shu kabilarni o`z ichiga oladi .

Kambag`allik tushunchasi, uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni, kelib chiqish sabablari va bartaraf etish yo`llari Kambag`allikni, bizning fikrimizcha, “jamiyatning asosiy qismi uchun xos bo`lgan me`yoriy turmush kechirish uchun zarur moddiy resurslarning yetishmasligi oqibatida yuzaga kelgan holat”, tarzida ifodalash mumkin. Kambag`allik aholining bir qismi ushbu jamiyat uchun xos bo`lgan asosiy turmush sharoitlarining minimal darajasini qoniqtira olmagan hollarda yuz beradi. Bu holat tuzilish shakli va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti darajasidan qat`iy nazar har qanday jamiyatda mavjud. Kambag`allikning yuzaga kelish sabablari, o`lchamlari va namoyon bo`lish shakllari turlicha:- kambag`allik chegarasini (yashash minimumi; ayniqsa bozor sharoitida) muntazam ushlab turish;- aholining turli qatlamlariga iste`mol narxlarini kompensatsiyalash mexanizmining nomukammaligi; -aholining yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga moslashish jarayonining murakkabliklari;- shaxsning jamiyat ijtimoiy strukturasidagi maqomi-shaxsni aholining u yoki bu guruhiga mansubligini buzmadi. Faqat 1994-95 yillarga kelib, aholining asosiy qismi mavjud muammolarni o`z kuchi bilan hal etishga jiddiy kirishdi. Kambag`allikning to`rtinchi sababi yuqorida aytilganidek, shaxsning jamiyat ijtimoiy strukturasidagi ahvolidir. Gap shundaki, aholining bir necha kategoriyalari ijtimoiy jihatdan zaif bo`lib, kambag`allarning asosiy qismini tashkil etmoqda. Bular pensionerlar, nogironlar, nogiron-bolalar, ko`p bolali oilalar, yolg`iz onalar, bevalar, yetim bolalar va ota-onalarning qarmog`ida bo`lmagan bolalar, qochoqlar va majburiy migrantlar. Bulardan tashqari kambag`allar safida ishsizlar (jumladan, yoshlar), noto`liq ish kunida ishlovchilar yoki majburiy ta`tildagilar; ish haqi bo`yicha qarzi bo`lgan, moliyaviy ahvoli og`ir korxonalar va bankrot korxonalarning ishchi- xizmatchilarining ulushi sezilarli. Talabalarni ham ko`p hollarda kambag`allar qatorida ko`rish mumkin. Kambag`allarning tabiiy muhitini ko`p bolali noto`liq oilalar, uzoq kasallik oqibatida qashshoqlashgan, tabiiy ofatlar, adaptatsiyaning qiyinligi tufayli o`z mulkidan mahrum bo`lgan shaxslar va aijtimoiy guruhlar (daydilar, ichuvchilar, giyohvandlar, jinoiy jazo muddatini o`tab qaytganlar) tashkil etadi. Jon boshiga to`g`ri keladigan (foydalanish) daromad: yuqori bo`lgan oilalar a`zolari, o`z xizmat vazifasidan foydalanish imkoniyatiga ega bo`lish, xususiy sektorda ishlovchilar, mehnat bozorida talab yuqori bo`lgan mutaxassisliklar bo`yicha ma`lumotlilar, ishlab chiqarishga kirib kelayotgan yoshlar uchun qashshoq bo`lib qolish xavfi kamroq. Bozor iqtisodiyoti tizimi uchun ijtimoiy-iqtisodiy differentsiatsiya jarayonining ob`ektiv rivojlanishi chuqurlashuvi va kengayishi xos bo`lib, uning

muhim belgisi hisoblanadi. Bozor mexanizmi O`zbekiston uchun ilgari xos bo`lmagan taqsimotning yangi usullarini va aholi daromadlari tashkil topishining o`zgacha yo`nalishini vujudga keltirdi. Bu usullar, birinchidan, xo`jalik faoliyatidagi mulkning xususiylashtirilishiga bog`liq bo`lib, bu tadbirkorlik daromadi, foyda va foiz kabi daromad shakllarini yuzaga keltiradi. Ikkinchidan, narx-navoning erkinlashtirilishiga bog`liq bo`lib, bu narx-navoning bozorda tebranib turishini va bozor kon`yukturasi o`zgarishini nazorat qiluvchi sub`ektlar tomonidan to`g`ri baholanish orqali daromadlarning qayta taqsimlanishidan iqtisodiy foyda ko`rish yuqori daromadlilar qatlamini vujudga keltiradi. Uchinchidan, kishilarning o`z mol-mulklarini mustaqil tasarruf etishlari va xohishiga qarab ishlatishlariga bog`liq bo`lib, mol-mulkini ijaraga berishdan keladigan daromadlar shaklini yuzaga keltiradi. To`rtinchidan, daromadlarni o`stirishda har qanday cheklashlarning bekor qilinishiga bog`liq bo`lib, qonuniy daromadlarning yuqori chegarasi soliqlar orqali tartibga solinib turiladi va yuqori daromad (oluvchi) olishga halaqit beruvchi to`siqlar olib tashlanadi. Daromadlarning umumiy darajasi oilaning o`rtacha bir a`zosiga to`g`ri keladigan daromadlar miqdori bilan belgilanadi. Daromad jon boshiga minimal ish haqi va undan kam miqdorda to`g`ri keladigan oilalar soni daromadlarning umumiy darajasiga teskari bog`liq bo`lsa, daromad jon soniga minimal ish haqidan yuqori miqdorda to`g`ri keladigan oilalar soni daromadlarning umumiy darajasiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`ladi. Shu boisdan ham ish haqining eng kam miqdori aholini ijtimoiy muhofaza qilishning muhim vositasi sifatida mutassil oshirib borilmoqda. Uning o`sishi shu vaqtgacha aholi daromadlarini indeksatsiya qilish yo`li sifatida ham amalga oshirilgan. Ammo, iqtisodiyotdagi vaziyat yaqin davrgacha ish haqi va hali jon boshiga daromadlarni keskin oshirishga imkon bermas edi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan makroiqtisodiy barqarorlashtirish, iqtisodiyotdagi tarkibiy o`zgarishlar va bozor islohotlarining muvaffaqiyatli amalga oshirila borganligi sababli 1998 yildan boshlab iqtisodiy yuksalish boshlandi. Shuning uchun ham Prezident I.A. Karimov “....mamlakatimizda vujudga kelayotgan makroiqtisodiy vaziyatga, hamda iqtisodiyotning amalda yuksalishiga asoslanib, biz eng avvalo, hozir yaqin besh yil ichida ish haqining eng kam miqdorini - 2,5 baravar oshirishni o`z oldimizga vazifa qilib qo`yishga haqlimiz”, deb yuksak vazifa qo`ydi. Ish haqi eng kam miqdorining bunday oshirilishi iqtisodiy o`sishning boshqa omillari bilan qo`shilib, aholi jon boshiga to`g`ri keladigan o`rtacha daromadni 1,8 - 2,0 baravar oshirishga imkon berishini yurtboshimiz qayd etdilar. Ushbu vazifani amalga oshirish uchun eng avvalo aholi turmush darajasini o`rganish, uning o`sishiga to`sqinlik qilayotgan omillarni aniqlab, salbiy oqibatlariga barham berish

lozim bo`ladi. Aholi turmush darajasini oshirishda va ijtimoiy kafolat yaratishda, ish haqi eng kam miqdorining ahamiyati kattadir. Agar bu ko`rsatkich nihoyatda past bo`lsa, halqning eng zarur iste`mol ehtiyojlarini qondirmaydi va uning asosida belgilangan ish haqi kishilar umuman mehnatga rag`batlantira olmaydi. Shuning uchun ham eng kam ish haqi miqdori mamlakat iqtisodiy taraqqiyot darajasi va halq turmush tarzi bilan belgilanadigan iste`mol savati asosida aniqlanishi lozim. Hozir eng kam ish haqi miqdorini aniqlash iste`mol savatiga asoslangan emas. Endilikda Prezident I.A. Karimov g`oyalaridan kelib chiqqan holda, Vazirlar Mahkamasi qaroriga muvofiq mutasaddi vazirliklarga respublika aholisi milliy turmush tarziga mos, uning munosib hayot kechirishini ta`minlaydigan iste`mol savati miqdori va tarkibini aniqlash vazifasi topshirilgan. Aholi daromadlarini oshirish maqsadida toifalar bo`yicha aholi turmush darajasini tadqiq qilishning ilmiy asoslangan mexanizmini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadigan vazifa qilib belgilanadi. Aholining daromadlar bo`yicha toifalarini aniqlash kam ta`minlangan ehtiyojmand aholi qatlamlarini muayyan ijtimoiy muhofaza qilishni kuchaytirish yuzasidan takliflar ishlab chiqish imkoniyatini beradi. Aholi daromadlarini oshirishda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «2005 yil 1 oktyabrdan boshlab ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar miqdorini oshirish to`g`risida»gi Farmoni muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu Farmonga ko`ra, eng kam ish haqi amaldagi 7835 so`mdan 9402 so`mga oshdi, byudjet tashkilotlari, muassasalari xodimlarining ish haqi, barcha turdagi pensiyalarning miqdori, oliy o`quv yurtlari talabalari, o`rta maxsus va hunar-texnika o`quv yurtlari o`quvchilarining stipendiyalari va ijtimoiy nafaqalar o`rta hisobda 1,2 baravar oshirildi. Farmonga muvofiq 2005 yilning 1 oktyabridan boshlab O`zbekiston Respublikasi hududida: eng kam ish haqi - oyiga 9400 so`m, yoshga doir pensiya – 18608 so`m, yagona tarif setkasi bo`yicha boshlang`ich (nulinchi) razryad – oyiga 9400 so`m, bolalikdan nogironlarga beriladigan nafaqa – oyiga 18608 so`m, zarur ish stajiga ega bo`lmagan keksa yoshdagi hamda mehnatga layoqatsiz fuqarolarga beriladigan nafaqa – oyiga 12220 so`m miqdorida belgilangan. Bu aholi daromadlarini keskin oshirish, halq turmush darajasini izchil va barqaror o`stirish yo`lida yaqin kelajakda qilinishi kerak bo`lgan buyuk ishlarni bajarishdagi dastlabki qadamlardandir. Aholi daromadlarini oshirish bilan bir qatorda ularning xarid quvvatini ham oshirish lozim bo`ladi. Buning uchun eng avvalo, pulning qadrsizlanishiga qarshi qat`iy choralar ko`rish Prezidentimiz tomonidan muhim vazifa qilib qo`yildi. Ana shunday choralar ko`rish yo`li bilan yaqin besh yilda pulning qadrsizlanish darajasini yiliga 6-8% kamayishiga erishish mo`ljallanmoqda.

Aholi daromadlarining xarid quvvatini oshirish uchun ichki iste`mol bozorini mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar bilan muntazam va ishonchli tarzda to`ldirish lozim bo`ladi. Ushbu vazifani hal qilish maqsadida respublika sanoat ishlab chiqarishi umumiy hajmida iste`mol tovarlarining ulushini yaqin besh yil ichida 50,0 %ga yetkazish rejalashtirilgan. Buning uchun esa, halq xo`jaligining iste`mol mollari ishlab chiqarish sohalari va korxonalari faoliyatini rivojlantirishni rag`batlantirish mexanizmini yanada takomillashtirish maqsadga muvofiq. Kambag`allik shakllarini vaqt bo`yicha va yashash minimumi bilan taqqoslab (kambag`allik, muhtojlik va kam ta`minlanganlik) farqlash mumkin. Daromadlar miqdori bilan yashash minimumi nisbati bo`yicha kambag`allikning uch shaklini farqlash mumkin:- kambag`allik (daromadlar yashash minimumi byudjetining oziq - ovqat qismini ham qoplaydi);- muhtojlik (daromadlar yashash minimumi darajasida);- kam ta`minlanganlik (daromadlar minimal iste`mol byudjeti darajasidan yuqori, ammo yashash minimumi byudjetidan kam). Aholining ko`pgina kategoriyalari uchun kambag`allik muammosi o`z- o`zicha hal etilmaydi, chunki aholining bu qismi ijtimoiy zaiflik toifasiga mansub. Bozor ba`zilarning farovonligi oshishiga imkon yaratsa, boshqalarning nochorlanishiga sabab bo`ladi. Kambag`allikni bartaraf etishga qaratilgan siyosat quyidagi tamoyillarga suyanishi lozim: o`tish davri qiyinchiliklariga adolat bilan taqsimlanishi, halol, yaxshi haq to`lanadigan mehnatga teng imkoniyatlar yaratish, mehnatga layoqatsiz insonlarda o`z mehnati bilan o`z ehtiyojlarini ta`minlashlari uchun rag`bat uyg`otish. Kambag`allikka qarshi kurash va uning oldini olish bir necha yo`nalishlarda o`tkazilishi mumkin:- alohida mehnatkash yoki butun aholining turmush darajasini oshirishga qaratilgan iqtisodiy choralar;- aholini ob`ektiv sabablarga bog`liq xavflardan (mehnatga layoqatini yo`qotish, kasallik, nogironlik, ishsizlik, keksalik, o`lim, boquvchisini yo`qotish va h.k.) ijtimoiy muhofazalash tizimini va bolali oilalarga nafaqa to`lash, aholining alohida guruhlariga (veteranlarga) imtiyozlar va kompensatsiyalar belgilash davlat tizimini rivojlantirish;- ijtimoiy yordam ko`rsatish tizimini yaratish (moddiy va natural yordam, bepul oziq-ovqat, nogironlarni reabilitatsiya qilishga ko`maklashish, uylarda, kunduzgi uylarda ijtimoiy xizmat ko`rsatish, ijtimoiy turar-joy berish va h.k.) Iqtisodiy faoliyatni rag`batlantirish orqali ishlab chiqarishning barqarorlashuvi va o`sishini ta`minlash, umumiqtisodiy muvozanatga erishib, milliy iqtisodiyot kelajagi uchun yo`l ochish, daromadlarni qayta taqsimlash vositasida ijtimoiy muvozanatga erishish kabilarni mo`ljallaydi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti bir maromda rivojlanayotgan jamiyatda ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratiladigan xarajatlarni yalpi ichki mahsulotning 20,0% (dunyoda o`rtacha-

7,0%, ba`zi Yevropa davlatlarida 50,0%, Rossiyada - 10,0%, O`zbekistonda - 20,0%)ga yetkazishni tavsiya etadi. Aholining muhtoj qismini ijtimoiy muhofaza qilish ko`p jihatdan bu ishlarga badavlat odamlarning e`tiborini tortish, ularni kam ta`minlanganlar, yetim-esirlar, beva-bechoralarga sadaqa, xayr-ehson qilishga jalb etishga bog`liq. Tovar ishlab chiqarish va bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat taraqqiyoti bir tomondan samarali ishlab chiqarish, mehnat unumdorligini, fan- texnika taraqqiyotini o`stirish, turmushning moddiy darajasini oshirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratsa, ikkinchi tomondan iqtisodiy tangliklar, ishsizlik, pulning qadrsizlanishi singari holatlarni tug`diradi. Natijada narx-navo ko`tariladi. Aholining, ayniqsa uning kam ta`minlangan qismining real daromadi pasayadi, turmush darajasi og`irlashadi. Mamlakat iqtisodiyotidagi tebranishlar aholining tabiiy o`sishi bilan bir qatorda ishsizlikning ko`payishiga sabab bo`ladi. Avvalo shuni hisobga olish kerakki, bozor iqtisodiga o`tish bir tomondan aholi tabaqalanishini kuchaytirsa, ikkinchi tomondan uning stixiyali qonunlari, bozor mexanizmi aholining turmush darajasi yaxshilanishiga ham ta`sir etadi. Iqtisodiyotni tartiblashning bozor mexanizmi tartiblash vositalari orqali ta`sir etadi. Bu vositalar orasida narx yetakchi o`rinni egallaydi. Narx iqtisodiy xatti- harakatlarni o`zaro bog`lab, iqtisodiyotda muvofiqlashtirish vazifasini bajaradi. Narxning oshishi talab o`sishini bildiradi. Uni qondirish uchun ishlab chiqarishni kuchaytirish zarur. Buning uchun o`z navbatida yangi resurslarni ishga solish, qo`shimcha mahsulot olish, uni saqlash, tanlash va iste`molchiga yetkazish kerak bo`ladi. Bu ishni bajaruvchi turli sohalar va korxonalar kengayadi. Ularda ishchi kuchiga bo`lgan talab oshadi, ishsizlarning bir qismi ishga tortiladi. Ularning oladigan ish haqi oila daromadiga qo`shiladi. Korxona egalarining foydasi ham ko`payadi. Vaqtincha ishsiz bo`lib qolgan bir qism hunarmandlar o`z yakka faoliyatini tiklab, daromad ola boshlaydilar. Natijada fuqarolar olayotgan daromadlarning umumiy hajmi ko`payadi. Ularning turmush darajasi bir oz yaxshilanadi. Bozor mexanizmi iqtisodiyotni to`la tartibga sola olmasligi sababli iqtisodiyotga davlat aralashuvi va tartibga solish zaruriyati kelib chiqadi. Davlat o`zining iqtisodiy siyosati orqali iqtisodiyotni tartibga solishga aralashadi. U mikroiqtisodiy faoliyatini rag`batlantirish orqali ishlab chiqarishning barqarorlashuvi va o`sishini ta`minlash, umumiqtisodiy muvozanatga erishib, milliy iqtisodiyot kelajagi uchun yo`l ochish, daromadlarni qayta taqsimlash vositasida ijtimoiy muvozanatga erishish kabilarni mo`ljallaydi. Davlat o`z mablag`i bilan malakali ish kuchini tayyorlashda qatnashadi. Davlat hisobidan hamma uchun bepul umumiy ta`lim beriladi, ma`lum toifa bepul oliy ta`lim oladi, bepul tibbiy xizmatlardan foydalaniladi, imtiyozli uy-joyga ega bo`ladi. Davlat

hisobidan aholini yangi kasblarga o`rgatish joriy etiladi. Ikkinchi tomondan, davlat o`z byudjeti doirasida shaxsiy daromadlarni qayta taqsimlab, boy toifa hisobidan kambag`allarni ta`minlab turadi. Davlat ishsizlikni qisqartirish choralarini ko`radi. Nafaqaga chiqish yoshini qisqartirish yo`li bilan ish joylari bo`shatilib, ularga ishsizlar qabul qilinadi. Davlat hisobidan ishsizlarga nafaqa beriladi, moddiy muhtojlikda yashovchilarga yordam ko`rsatiladi. O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tishdagi o`ziga xos xususiyatlar Prezidentimiz I.A. Karimov olg`a surgan besh tamoyildan biri - aholining keng qatlamlarini, eng avval uning nochor guruhlarining ijtimoiy muhofazasini ta`minlash chora-tadbirlarini ko`rishdir. Davlat ijtimoiy muhofaza imkoniyatlarini hisobga olib, aholini davlat byudjeti hisobidan muhofazalash choralarini belgilaydi. Bunday imtiyozlar aholini ish bilan ta`minlash, ishsizlarga nafaqa berish, qarilik nafaqasi, stipendiyalarni oshirish, aholining ayrim qismiga, masalan, nogironlarga bepul dorilar berish, transportdan foydalanishda, dam olish, davolanish, soliqlar va to`lovlarda imtiyozlar berish kabilar kiradi. Lekin hozir rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida soliqqa tortish tizimini o`zgartirish va qashshoqlarga turli yordamlar ko`rsatish orqali daromadlarni qayta taqsimlash usuli kam samara beradi. Ko`pgina rivojlangan davlatlarda bu yo`ldan voz kechilgan. Qashshoqlarga pul ko`rinishida yordam ko`rsatish ish haqining rag`batlantirish funktsiyasini susaytiradi, boqimandalik kayfiyatini rivojlantirishga, bandlik strukturasida salbiy o`zgarishlarga, o`z moddiy ahvolini yaxshilashga intilmaydigan kishilarning paydo bo`lishiga olib keladi. Shuning uchun faol ijtimoiy siyosatning asosiy vazifasi qiyin ahvolga tushib qolganlarga bevosita yordam ko`rsatish emas, balki shunday holatga tushib qolish xavfini qisqartirish, aholining bozor munosabatlariga ijtimoiy adaptatsiyasi, ijtimoiy barqarorlik, ijtimoiy xizmatlar hajmini ko`paytirish, hududiy ijtimoiy dasturlar ishlab chiqishdan iborat. Haddan tashqari ijtimoiy yordam mehnatga bo`lgan rag`batni susaytirishi mumkin. O`tgan iqtisodiy islohotlar davrida ijtimoiy siyosat qoidalari quyidagi asosiy yo`nalishlarda ro`yobga chiqarildi: aholining ish bilan bandligini ta`minlash va mehnat bozorini shakllantirish borasida ishga kirishni istaganlar uchun tegishli shart – sharoitlar yaratildi. Barcha tumanlarda ishga joylashtirish organlari bo`lgan mehnat birjalari tuzildi. Ish bilan bandlik jamg`armaining mablag`lari hisobiga xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish tarmog`i tashkil etilib, moliyalandi, yangi ish o`rinlari vujudga keltirildi. Turli ko`rinishdagi tadbirkorlik, yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bemalol shug`ullanish imkoniyati berilgan va davlat sektorining ancha kengaytirilganligi tufayli jami ishlovchi aholining yarmidan ko`prog`i shu sohada ish bilan band bo`lishi ta`minlandi.

Aholining eng kambag`al, muhtoj tabaqalariga vaqtida madad berish, fuqarolar osoyishtaligi va millatlararo totuvlikni ta`minlash islohatlarni muvaffaqiyatli o`tkazish uchun kafolat bo`lib xizmat qiladi. Shuning uchun bozor munosabatlarini joriy etishdan avval odamlarni oldindan kuchli darajada ijtimoiy himoyalash choralarini ko`rish muhim masala hisoblanadi. Kam ta`minlanagan oilalarni ijtimoiy muhofaza qilish mexanizmi Oila jamiyatimizning asosiy bo`g`ini, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarning ko`pchiligi oilalarga va ularning turli ehtiyojlari qondirilishiga yo`naltirilgan. O`zbekiston Respublikasining Oila Kodeksining 4-moddasida «O`zbekiston Respublikasida oila, onalik, otalik va bolalik davlat muhofazasidadir. O`zbekiston Respublikasida onalik va otalik izzat-ikromga hamda hurmatga sazovordir. Ona va bola manfaatlarini muhofaza qilish ayollarning mehnati va sog`lig`ini saqlashga doir maxsus tadbirlar ko`rish, mehnatni onalik bilan bog`lab qo`shib borish uchun ayollarga sharoit yaratish, onalik va bolalikni huquqiy muhofaza qilish, moddiy va ma`naviy jihatdan qo`llab-quvvatlash yo`li bilan ta`minlanadi.»(- deb ta`kidlangan. Bu esa shundan dalolat beradiki, mamlakatimizda oilaning onalik, otalik va bolalikning muhofazasiga katta e`tibor berilmoqda. Mamlakatimiz mustaqilligidan so`ng oila farovonligini ta`minlash hukumatimiz faoliyatining ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylandi. Zero, «Oila farovonligi milliy farovonlik asosidir».( Buning uchun oilaning mustahkamligi, farovonligi va barqarorligini ta`minlash bilan bog`liq barcha masalalarni o`zida mujassam etgan quyidagi yo`nalishlarda muhim ishlar amalga oshirilmoqda:- oilaviy munosabatlarning huquqiy asoslarini takomillashtirish, oila manfaatlarini huquqiy muhofaza qilishni ta`minlash, onalik va bolalik xuquqlarini muhofaza qilish;- oilaning ijtimoiy mafaatlarini ta`minlash uchun shart-sharoitlar yaratish, oila a`zolarining sog`lig`ini muhofaza qilish va bilim darajasini oshirish uchun imkoniyatlarni yaxshilash; -oilaning iqtisodiy manfaatlarini ta`minlash uchun shart-sharoitlar yaratish, oilaning daromadlarini, oila a`zolarini ish bilan ta`minlash darajasini oshirish, turmush sharoitlarini yaxshilash, kam ta`minlangan oilalarni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash; -oilaning sog`lom yosh avlodni tarbiyalashdagi rolini oshirish, har tomonlama kamol topgan avlodni tarbiyalashda oila va jamiyatning vazifalarini takomillashtirish; -oila muammolarini ilmiy va ijtimoiy tadqiq etish, oila, xotin-qizlar va bolalarning iqtisodiy-ijtimoiy ahvolini ko`rsatuvchi statistika hisobotini to`plash va takomillashtirish. Respublikamiz mustaqilligining qisqa davri ichida oila, onalik va bolalakni muhofaza qilish, fuqarolarning huquqiy manfaatini oshirish, oilaning ijtimoiy- iqtisodiy manfaatlarini ta`minlash, uy mehnati va madaniy-maishiy turmush

sharoitini yaxshilash, oilaning ma`naviy axloqiy asoslarini takomillashtirish, ko`p bolali, kam ta`minlangan, nochor oilalarni, nogironlarni, qarovchisiz keksalar, yolg`izlarni ijtimoiy qo`llab-quvvatlash, oilada ma`naviy va jismoniy barkamol shaxsni shakllantirish borasida keng qamrovli ishlar amalga oshirildi. Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbuslari bilan 1998 yilni «Oila yili», 1999 yilni «Ayollar yili», 2000 yilni «Sog`lom avlod yili» va 2001 yilni «Onalar va bolalar yili», 2004 yil «Mehr va muruvvat yili», 2005 yil «Sihat va salomatlik yili» deb e`tirof etilishi hamda shu munosabat bilan Vazirlar Mahkamasi tomonidan maxsus Davlat dasturlarining qabul qilinganligi va amaliyotga joriy etilganligi, ayni vaqtda birorta mamlakatda yo`q Respublika «Oila» ilmiy Markazi va uning quyi bo`limlari tashkil etilganligi oila, onalik va bolalik manfaatlarini nafaqat huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy muhofaza etish, balki ilmiy-amaliy nuqtai nazardan o`rganish va olg`a surilgan g`oyalar asosida oilalarning har tomonlama farovonligini ta`minlash borasidagi amalga oshirilayotgan xayrli ishlar debochasidir. Huquqiy demokratik jamiyatning asosiy mezonlaridan biri hisoblangan inson huquqlari, shu jumladan, oila onalik va bolalikning huquqiy manfaatlarini muhofaza etivchi maxsus tizim yaratildi (Inson huquqlari bo`yicha Milliy Markaz, Ombudsman instituti, Oliy Majlis huzuridagi amaldagi qonun hujjatlari Monitoringi instituti va h.k. tashkil etildi). Davlat xizmati tizimiga oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza etish masalalari bo`yicha maxsus shoxobcha kiritildi. Ya`ni, Prezidentimizning 1995 yil 2 martdagi Farmonlariga binoan Respublika Xotin-qizlar qo`mitasi raisiga Bosh vazir o`rinbosari, tuman, shahar, viloyat xotin-qizlar qo`mitalari raislariga hokim o`rinbosarlari maqomi berildi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tarkibida oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish kotibiyatlari kiritilib, faoliyat ko`rsata boshladi. Fuqarolarning o`z-o`zini boshqarish organlari faoliyatlarini kuchaytirish, ularning vakolatlarini kengaytirishga alohida e`tibor berilishi bilan birga, aynan oila, xotin-qizlar va bolalar mafaatlarini muhofaza etuvchi o`ndan ortiq jamoat tashkilotlari tuzildi. Oilaning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini ta`minlash, uy mehnati va madaniy- maishiy turmush sharoitini yaxshilash, oilaning ma`naviy-axloqiy asoslarini takomillashtirish, ko`p bolali, kam ta`minlangan, qarovchisini yo`qotgan nochor oilalarni, nogironlar, yetim-esirlar, yolg`iz keksalar, bemorlarni ijtimoiy qo`llab- quvvatlash, oilada jamiyat talablariga mos komil insonlarni tarbiyalash borasida amalga oshirilayotgan tadbirlar butun dunyo halqlarining diqqat e`tiborida bo`lmoqda. Oila va mahalla har tomonlama bir-biri bilan bog`liq. Zotan, mahalla oilalardan tashkil topadi. Mahalla haqida gap ketganda, yurtboshimiz

I.A.Karimovning bergan bahosi diqqatga sazovordir: «Ma`lumki, asrlar mobaynida mahallalarda ko`pdan-ko`p hayotiy muammolar o`z yechimini topib keladi. To`y- ma`rakalar ham, hayitu hasharlar ham mahalla ahlisiz o`tmaydi. Mahallalarda siyosiy, iqtisodiy va boshqa masalalarga doir jamoatchilik fikri shakllanadi. Bu esa halqimizning turmush tarzi, ota-mavzularimizdan bizga meros bo`lib kelayotgan tafakkur tarzidir. Binobarin, hayotning o`zi mahallalarni rivojlantirish va ularni qo`llab-quvvatlashni taqazo etmoqda. Mamlakatimizda ko`p qirrali islohotlar amalga oshayotgan bir paytda mahalla jamiyat uchun ishonchli tayanch va ta`sirchan kuch bo`lib hizmat qilishi lozim».( SHuning uchun ham mustaqillik sharofati tufayli mahallalarning har tomonlama barkamolligini ta`minlash masalasiga alohida e`tibor berilmoqda. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 12 sentyabrdagi farmoniga ko`ra Respublika «Mahalla» xayriya jamg`armasi tashkil etildi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 17 oktyabrdagi 480- sonli «Respublika Mahalla xayriya jamg`armasi faoliyatini tashkil etish masalalari to`g`risida»gi qarori, 1993 yil 2 sentyabrda va Oliy Majlisning 1999 yil 14 apreldagi XIY sessiyasida yangi tahrirda qabul qilingan «Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish to`g`risida»gi qonun asosida mahallaning maqomi mustahkam huquqiy asosga ega bo`ldi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida kam ta`minlangan va balog`at yoshidagi bolalari bor oilalarni ijtimoiy jihatdan qo`llab-quvvatlash chora- tadbirlari ishlab chiqildi. Kam ta`minlangan va bolali oilalarga ijtimoiy yordam aniq berilishini kuchaytirish, aholini ijtimoiy muhofaza qilish borasidagi chora- tadbirlarni ruyobga chiqarishda fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari roli va mas`uliyatini oshirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 23 avgustda qabul qilingan “Kam ta`minlangan oilalarni ijtimoiy muhofazalashni kuchaytirishga oid chora-tadbirlar to`g`risida”gi farmoniga ko`ra Respublikada kam ta`minlangan oilalarga moddiy yordam ko`rsatish joriy etildi. Moddiy yordam faqat kam ta`minlangan oilalarga, ularning moddiy va mulkiy ahvolini maxsus komissiya tomonidan tekshirilib, haqiqatan ham ijtimoiy yordamga muhtoj deb topilgan taqdirdagina to`lanadi. Moddiy yordam pulining miqdori amaldagi eng kam ish haqining 1,5 dan 3 baravariga teng bo`lishi mumkin va uch oy muddatga tayinlanadi. Bugungi kunda Oliy Majlisning 2001 yil 6 dekabrdagi 306-11-son qarorida va O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo`naltirilgan tarzda qo`llab-quvvatlashni kuchaytirish to`g`risida» 2002 yil 25 yanvardagi PF-3017 son Farmonida nazarda tutilgan chora-tadbirlarini ko`rib chiqdi. Farmonga binoan «Mahalla» jamg`armasi, O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi,

Moliya Vazirligi va fuqoralarning o`zini-o`zi boshqarish organlarining ishlamayotgan onalarga bolani 2 yoshga to`lgunga qadar parvarish qilish bo`yicha oylik nafaqa tayinlash to`g`risidagi takliflari qabul qilindi, bunda oilaning mazkur nafaqaga muhtojligini hisobga olish lozim deb hisoblandi. Mazkur nafaqani tayinlashda ishtimoiy adolat, ochiq-oydinlik va oshkoralik tamoyillariga rioya qilinishi kerak. Mazkur yordamni tayinlash va to`lash huquqi to`laligicha fuqarolar o`z- o`zini boshqarish organlariga (shaharchalar, qo`rg`onlar, qishloqlar, ovullar, mahalla fuqarolar yig`inlari) berilgan. Kam ta`minlangan oilalar uchun moddiy yordam pullarining shakllanish manbalari qilib respublika va mahalliy byudjetlar mablag`lari, byudjetdan tashqari manbalar – jamoat va xayriya jamg`armalari, korxonalar va xo`jaliklarning mablag`lari, fuqarolarning ixtiyoriy xayr-ehsonlari va boshqalar belgilangan. 1993 yil 23 aprelda Prezidentimizning «Sog`lom avlod uchun» hukumatga qarashli bo`lmagan xalqaro xayriya jamg`armasini tuzish to`g`risidagi Farmoni chiqdi. Oradan ikki oy o`tar-o`tmas Respublika Vazirlar Mahkamasining «Sog`lom avlod uchun» hukumatga qarashli bo`lmagan halqaro hayriya jamg`armasi faoliyatini tashkil etish to`g`risida»gi Qarori e`lon qilindi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 5 martda e`lon qilingan navbatdagi Qarori «Sog`lom avlod uchun» nohukumat xalqaro xayriya jamg`armasini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash to`g`risida» deb ataldi. Prezidentimiz I.A.Karimovning tashabbusi bilan 2000 yilning «Sog`lom avlod yili» deb e`lon qilinishi va shu munosabat bilan Vazirlar Mahkamasining 15 fevraldagi 46-sonli qarori «Sog`lom avlod» davlat dasturining hamda «Sog`lom avlod uchun» hukumatga qarashli bo`lmagan xalqaro xayriya jamg`armasi faoliyatini ta`minlash chora-tadbirlari to`g`risida»gi qarori qabul qilindi. «Sog`lom avlod» Davlat dasturida sog`lom avlod tarbiyalashning 2000-2005 yillarga rejalashtirilgan vazifalarining mazmun-mohiyati bandma-band aniq belgilab berildi. Vazirlar Mahkamasining «Bolalikdan nogironlar tug`ilishining oldini olish uchun yangi tug`ilgan chaqaloqlar hamda homilador ayollarda tug`ma va boshqa patalogiyani barvaqt aniqlash bo`yicha «Ona va bola skriningi» davlat tizimini tashkil etish to`g`risida»gi qarori bajarilmoqda. Bu vazifaga Davlat dasturida ham alohida e`tibor berilgan. Mamlakatimizda tug`ma nogironlikni kamaytirishga ulush qo`shish niyatida Nukus, Toshkent, Samarqand, Andijon, Farg`ona, Buxoro, Qarshi, Namangan va Termiz shaharlarida hududiy ona va bola skrininggi markazlari ochish va ularni «Delfiya» tashxis laboratoriya uskunalari hamda tashkiliy texnika bilan jihozlash ishlari boshlab yuborildi. 2000 yilning 1-chi yarim yilligida Respublika skrining markazini ta`mirlash ishlarini moliyalashtirish uchun Toshkent shahar hokimligi 10 million so`m, Toshkeni viloyat hokimligi 10

million 250 ming so`m, Sirdaryo viloyat hokimligi 2 million so`m, «Sog`lom avlod uchun» jamg`armasi 5 million so`m mablag` ajratdi.( Onalar va bolalar sog`lig`ini muhofaza qilish niyatida Respublikamizning uzoq hududlarida o`tkazilayotgan tibbiy ko`rik tadbirlari – «Salomatlik» poezdi va avtoambulans xizmati tashkil etilib, Tibbiy ijtimoiy patronaj brigadalari orqali 161404 kishi ko`rikdan o`tkazildi. Ularning 110421 nafari ayollar, 61814 nafari bolalar, 25531 nafari esa o`smirlardir.( Respublikada oilalarni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan muhofaza qilish, xotin-qizlar va bolalarning iqtisodiy-ma`naviy huquqlarini ta`minlash yuzasidan juda ko`plab zarur chora-tadbirlar amalga oshirildi. Masalan, AQSHning «Ameri Cares» xayriya tashkiloti tomonidan yuborilgan 8 million 437026 AQSH dollariga teng, «Kounterport Interneyshnl» tashkiloti tomonidan yuborilgan 65456 AQSH dollari miqdoridagi insonparvarlik yordami Respublikadagi tibbiyot muassasalariga yetkazib berildi.( Jamg`arma tarkibida «Sog`lom avlod uchun», Tashqi iqtisodiy faoliyat «Avlod», «SHarq» firmalari, «Oila» tibbiy markazi va Tibbiy ijtimoiy Markazi tashkil etilgan bo`lib,ularning faoliyati ham sog`lom avlodni shakllantirishga hissa qo`shishga yo`naltirilgandir. Jamg`arma Yaponiya, AQSH, Misr Arab Respublikasi va boshqa qator mamlakatlarning O`zbekistondagi elchixonalari bilan davlatlararo bitimlar doirasidagi loyihalarni amalga oshirishda ham ishtirok etib kelmoqda. Xulosa qilib shuni aytishimiz kerakki, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning iqtisodiy, ijtimoiy, ma`naviy rivojlanishida oila, onalik va bolalik muhofazasi davlat siyosati darajasiga ko`tarilishi muhim masala hisoblanadi. Chunki oila jamiyatning asosiy negizi bo`lib, uning mustahkamligi va farovonligidan jamiyat manfaatdordir. Kam ta`minlangan oilalarni qo`llab-quvvatlash uchun har yili respublika byudjetidan muayyan miqdorda mablag` ajratilmoqda. Ta`kidlash joizki, bunday yordam yo`lga qo`yilishi o`tish davrida kam ta`minlangan oilalar uchun katta ijtimoiy madad bo`ldi . Oilalarga beriladigan nafaqa va imtiyozlar – har qanday davlatning ijtimoiy siyosatining muhim yo`nalishidir. Ular yordamida aholishunoslik siyosati shakllantiriladi, ko`p bolali oilalar ijtimoiy muhofazalanadi, ota-onalarning oiladagi roli belgilanadi va ularning mehnat bozoriga chiqishlari uchun imkoniyat yaratiladi. Davlat miqyosida qabul qilingan qonunlar va boshqa me`yoriy hujjatlar aholini ijtimoiy muhofazalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Kam ta`minlangan oilalarga moddiy yordam tayinlash va to`lash tartibi

1991 yilgacha O`zbekistonda amal qilgan bolali oilalarga nafaqalar to`lash tizimi 13 xil nafaqani o`z ichiga olgan edi. 1994 yil sentyabridan ularning o`rniga yagona bolalar nafaqasi joriy etildi va uning miqdori eng kam ish haqi miqdoridan kelib chiqib belgilanadigan bo`ldi. Bundan tashqari, ilgari go`dak parvarishi uchun u tug`ilgan kundan boshlab 1,5 yil mobaynida nafaqa to`lab turilgan bo`lsa, endi bu muddat 2 yil qilib belgilandi. Hozirda bolali oilalarga quyidagi nafaqalar to`lanmoqda: - homiladorlik va tug`ruq bo`yicha; - farzand tug`ilishi munosabati bilan; - 2 yoshgacha bola parvarishi ta`tili davrida to`lanadigan nafaqa; - 16 yoshgacha farzandi bo`lgan oilalarga nafaqalar. 1996 yilda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bolali oilalarni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish to`g`risida” farmoni qabul qilindi. 1997 yil 1 yanvardan boshlab kuchga kirgan mazkur farmon 16 yoshgacha farzandi bo`lgan oilalarga nafaqalar to`lash tartibini tubdan o`zgartirdi. Ilgari shunday oilalarning barchasi nafaqa olar edi, yuqorida tilga olingan farmon qabul qilingandan so`ng bolalar nafaqasi faqat unga muhtoj oilalargagina to`lanadigan bo`ldi. Mazkur o`zgarishdan ko`zlangan maqsad davlat tomonidan ko`rsatilayotgan ijtimoiy yordamlarning manzilliligini kuchaytirishdan iborat, ya`ni yordamdan haqiqatan ham unga muhtoj kishilar foydalanishi kerak. Bundan tashqari, bolalar nafaqasini to`lashning yangi mexanizmi nafaqalarning miqdorini oiladagi bolalar soniga qarab differentsiyalashni ko`zda tutadi. Unga ko`ra 16 yoshga to`lmagan bir nafar bolali oilalarga eng kam ish haqining - 50,0 %, 2 nafar bolali oilalarga – 100,0 %, 3 nafar bolali oilalarga – 140,0 %, 4 nafar va undan ortiq bolali oilalarga – 175,0 % miqdorida nafaqa to`lanadi. Mazkur nafaqalar ilgari ota yoki ona ishlayotgan korxona (tashkilot, muassasa) xud tuman ijtimoiy ta`minot bo`limlari tomonidan to`langan bo`lsa, 1997 yildan boshlab mahalliy o`z-o`zini boshqarish organlariga o`tkazildi va O`zbekiston Respublikasi Xalq banki muassasalarida “Bolalar nafaqalari” maxsus hisob varaqalari ochildi. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi byudjetni belgilash chog`ida ushbu nafaqaga muhtoj oilalarning haqiqiy ehtiyojlarini hisobga olgan holda bolali oilalarga nafaqalar va kam ta`minlangan oilalarga moddiy yordam pullarini to`lash uchun zarur mablag`lar ajratadi. Bu borada ijtimoiy adolat tamoyillariga og`ishmay rioya etish, keng oshkoralik va ochiqlikni ta`minlash, ajratilgan mablag`lardan maqsadli va samarali foydalanishga erishish lozimligi qayd qilingan. Kam ta`minlangan va bolali oilalarga nafaqalarning to`g`ri tayinlanishi va to`lanishini nazorat qilish Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, Viloyat boshqarmalari, Moliya vazirligi va boshqa davlat boshqaruv organlari zimmasiga yuklatilgan bo`lib, amaliy yordam ko`rsatish va yo`l qo`yilayotgan

kamchiliklarni bartaraf etishda ko`maklashadilar, mavjud qonunbuzarchiliklarga qarshi chora-tadbirlarni qo`llaydilar. O`zbekistonda islohotlarni olib borishda ayniqsa, demografik vaziyat har tomonlama o`rganilmoqda. Davlat demografik jarayonlarni boshqarishda faol ishtirok etmoqda. Davlatning demografik vaziyatga faol aralashuvi, avvalo aholini ish bilan ta`minlash, yangi ish joylari barpo etish, aholining ko`payishi, o`sish sur`atlarini hisobga olgan holda, ijtimoiy-iqtisodiy siyosat olib borishda aniq namoyon bo`lmoqda. O`zbekiston demografiyasining o`ziga xos xususiyati oila a`zolarining ko`p sonliligi bilan xarakterlanishini yuqorida ham eslatdik. Hozir 2000 yilda mamlakatimizda 6166,9 ming oila mavjud. Bu oilalar byudjetining asosiy qismi 16 yoshga to`lmagan bolalar iste`moliga sarflanadi. Masalan, 1997 yilda o`tkazilgan tahlillar ko`rsatishicha, o`rta hisobda uch nafar 16 yoshga to`lmagan farzandlari bo`lgan oilalarda daromadning 91,3 % shu bolalar uchun sarf qilingan. Umumiy holat shunday bo`lgani bois ham O`zbekistonda aholini ijtimoiy muhofazalashga muhim davlat siyosati sifatida yondashiladi. Ana shunday yondoshuv tufayli 1990- 1995 yillarda yalpi ichki mahsulot hajmi qisqargani va ish bilan bandlik darajasi 21,0% bo`lgani holda, yalpi ichki mahsulot oldingi yildagiga nisbatan 101,6 % tashkil etdi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1994 yil 24 avgustda qabul qilingan 434-sonli qarori bilan tasdiqlangan, kam ta`minlangan oilalarni hisobga olish, ularga moddiy yordam tayinlash va to`lash tartibi quyidagicha belgilangan: I. Moddiy yordam ob`ektiv sabablarga ko`ra oila a`zolarining birinchi navbatdagi ehtiyojlarini ta`minlay olmaydigan va oila a`zolarining iqtisodiy faolligini oshirish hisobiga daromadini jiddiy miqdorda oshirish imkoniyati bo`lmagan kam daromad oluvchi oilalarga ularning farovonligini oshirish maqsadida tayinlanadi va to`lanadi; II. Moddiy yordam mazkur o`zini -o`zi boshqarish organi joylashgan hududdagi yashab turgan, balog`atga yetmagan bolalari bo`lgan ko`p bolali oilalarga, ishsizlar oilasiga, boquvchisini, mehnat qobiliyatini to`liq yoki qisman yo`qotgan oilalarga, yolg`iz pensionerlarga boshqa oilalarga qaraganda afzallik ko`rsatib tayinlanadi; III. Moddiy yordam olish uchun asosli dalilari bo`lgan hollarda boshqa oilalarga hamda yolg`iz fuqarolarga ham berilishi mumkin; IV. Oilaga moddiy yordam berish to`g`risida qaror o`zini-o`zi boshqarish organlari, fuqarolar yig`ini, shu boshqarish organlari qoshida tashkil etilgan komissiyalarning oilaning moddiy yordamga muhtojlik darajasi to`g`risidagi xulosasi asosida qabul qilinadi;

V. Moddiy yordam uch oy muddatga tayinlanadi; VI. Har oylik moddiy yordamning miqdori tayinlanayotgan vaqtda amalda bo`lgan eng kam ish haqining 1,5-3 baravarigacha bo`lgan me`yorida komissiyaning xulosasi bo`yicha o`zini-o`zi boshqarish organlari yig`ini tomonidan tasdiqlanadi; VII. Oilaga moddiy yordam ko`rsatish shu oilaga moddiy yordam ta`minlanishi to`g`risida fuqarolar yig`ini qaror chiqargan oydan so`ng keladigan oydan boshlanadi; VIII. Moddiy yordam oila boshlig`i yoki fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlarida oila manfaatini ifodalashga vakil qilinishi, oilaning boshqa voyaga yetgan a`zosining yozma ravishdagi arizasi asosida, ayrim hollarda esa arizasiz-fuqarolar yig`ini raisining tavsiyanomasi bilan tayinlanadi; IX. Fuqarolarning arizalari ularning kelib tushishi sanasiga qarab alohida ro`yxatga olish daftarida qayd qilinadi; X. Oilaning daromadi va uning mulkiy ahvolini tekshirish oilaning moddiy farovonligi darajasini va unga har oyda beriladigan moddiy yordamga muhtojligi darajasini xolis baholash, shuningdek, bu yordam miqdorini belgilash maqsadida o`tkaziladi; XI. Kam ta`minlangan oilalarga moddiy yordam tayinlash yoki rad etish to`g`risida qaror qabul qilish uchun qo`rg`on, qishloq, ovul va mahalla fuqarolarining yig`ini chaqiriladi; XII. Moddiy yordamni to`lash fuqarolar yig`inining qarori asosida, qaror bayonnomasiga muvofiq amalga oshiriladi; XIII. Jamg`arma bankidagi maxsus hisob-raqamlarida qolgan hamda oilalarga moddiy yordam to`lash uchun ishlatilmay qolgan mablag`lar bir yil o`tgandan so`ng qaytarib olinmaydi va fuqarolar yig`inining qarori asosida obodonchilik maqsadlari va boshqa ijtimoiy muammolarni hal qilishga ishlatilishi mumkin; XIV. Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari tomonidan har chorakda moddiy yordam ko`rsatishga ajratilgan mablag`lardan foydalanishi to`g`risida hisobot berib turiladi va boshqa hisobotlar topshiriladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 24 avgustda qabul qilingan 434-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Kam ta`minlangan oilalarni davlat tomonidan ijtimoiy muhofazalashni kuchaytirish”ning hozirgi kunda bajarilgan ishlari bo`yicha bir necha ma`lumotlarni keltirib o`tamiz. Kam ta`minlangan oilalarni ro`yxatga olish, ularga nafaqa, tayinlash va to`lash bo`yicha fuqarolar o`zini-o`zi boshqarish organlari shug`ullanadi. Kam ta`minlangan oilalarga nafaqa ya`ni moddiy yordam to`lash bo`yicha qo`yiladigan talablar:

A. agar oilaning tekshirilgan va hisoblangan daromadi respublikada belgilangan eng kam ish haqidan past yoki teng bo`lgan holatdagina moddiy yordam tayinlanadi; В. kam ta`minlangan oilalarga moddiy yordam eng kam ish haqining 1,5 baravaridan - 3 baravarigacha belgilanadi.

Adabiyotlar ro`yxati : 1. O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi. T.: «Adolat», 1996 y. 256-b. 2. Karimov I.A. O`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz. T.: O` zbekiston, 1999 y. 382-b. 3. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (darslik) Mehnat, 2004. 4. I.Karimov “Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz”-T.: O`zbekiston, 2001 5. I.Karimov “Halqimiz farovonligining barqaror o`sishini ta`minlash-ustuvor vazifa” Halq so`zi, 2001 yil 12 yanvar 6. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. 5-tom. -T.: O` zbekiston, 1998. 7. Abdurahmonov Q.Q. va boshqalar. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish (o`quv qo`llanma) O`zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti T.: 2004 8. Abdurahmonov Q.X., Toxirova X.T. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish (o`quv qo`llanma). T.: 2004. 9. Inson taraqqiyoti to`g`risida ma`ruza. 1999-2000 y. 10. Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi: darslik Q.Abdurahmonovning umumiy tahriri ostida. –T.: «O`qituvchi», 2001. –480 b. 11. O`lmasov A., Sharifxo`jaev M. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. –T.: «Mehnat», 1995. –527 b. 12. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Yerni huquqiy muhofaza qilish

Fuqarolarning huquqlarini himoya qilish mexanizmi

Xalqaro tashkilotlarning aholini ijtimoiy muhofaza qilish masalalarini hal etishdagi tajribasi

O`rmonlarni huquqiy muhofaza qilish

Yer osti boyliklarini ekologik-huquqiy muhofaza qilish