Hujjatlarni kriminalistik texnika usulida tekshirish - Huquqshunoslik - Referatlar

Hujjatlarni kriminalistik texnika usulida tekshirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

Hujjatlarni kriminalistik texnika usulida tekshirish Reja: 1. Kriminalistik texnika tekshiruvi tushunchasi, vazifasi va turlari 2. Hujjatlarni qalbakilashtirish usullari 3. Qalbakilashtirilgan hujjatlarni texnikaviy usulda tekshirish 4. Kriminalistik texnika tekshiruvida qo`llanadigan zamonaviy asboblar 5. Hujjatlarning texnik ekspertizasini o`tkazishda hal qilinadigan masalalar

Hujjatlarni texnik jihatdan tekshirish kriminalistikaning ikkinchi bo`limida mustaqil o`rin egallaydi. Kriminalistik texnika ba`zi tabiiy va texnik bilimlarning ayrim tarmoqlarini o`z vazifasiga moslab, ular asosida turli qalbakilashtirilgan hujjatlarni tekshirish uchun maxsus uslublarni ishlab chiqadi. Hujjatlarni kriminalistik texnika usulida tekshirish faqat jinoyat ishlari bo`yicha masalalarni hal qilish emas, balki fuqarolik sudlov ishlarida ham keng qo`llaniladi. Tergov va sud amaliyotida hujjatlarni kriminalistik texnika usulida tekshirish masalasi ko`p tarqalgan bo`lib, hujjatlar ijtimoiy sohalarning barcha doiralarida alohida o`rin tutishi, xilma-hil va keng tarqalgan materiallardan tayyorlanganligi bilan bog`liq. Hujjatlarni texnikaviy tekshiruv uning oldiga qo`yilgan vazifalar bilan xarakterlanadi. Kriminalistik texnika tekshiruvining obektlari: - turli hujjatlardagi tadqiqot qilinuvchi rekvizitlar (matn, imzo, pul-to`lov hujjatlari, qimmatbaho ashyoviy boyliklarni olish-sotish kabi harakatlarni ifodalovchi hujjatlar, shaxsiy hujjatlar, ma`lumotnomalar va boshqalar); - pul-to`lov hujjatlari, naqd pul kirimi va to`lovi bo`yicha turli operatsiyalarni aks ettiruvchi chek daftarchasi, kirim-chiqim orderlari, kassa daftarchasi, to`lov hujjatlari, turli kvitansiyalar, deponent kartochkalari. Moddiy boyliklarning harakatini aks ettiruvchi hujjatlarga: yuk xatlari (nakladnoy), kirim-chiqim xarakteridagi barcha hujjatlar to`plami; shaxsiy hujjatlarga shaxsni tasdiqlovchi va uning mehnat faoliyatiga xos bo`lgan hujjatlar, pasport, shaxsiy guvohnoma, ruxsatnoma, harbiy bilet, kasaba uyushmasi biletlari, haydovchilik guvohnomalari, diplomlar va hokazolar kiradi. Mehnat faoliyatiga xos bo`lgan hujjatlarni, mehnat daftarchalari, mehnat faoliyati haqidagi ma`lumotnomalar, kasallik varaqalari, qabul qilish va ozod etish haqidagi buyruqlar, shartnomalar, taklifnomalar, shaxsiy varaqalar, kasallik tarixi va boshqalar tashkil etadi.

Qimmatli qog`ozlar zayom obligatsiyalari, lotereya chiptalari, temir yo`l va havo yo`l pulli chiptalari, tomosha va maishiy xizmat chiptalari, qog`oz pul banknotlari tashkil etadi. Tekshiruv obektlariga hujjatlardan tashqari yozuv vosita va ashyolari, hujjatning rekvizitlarini va belgilarini bajarishda foydalaniladigan turli buyoq vositalari, qog`oz, yozuv qurollari, yelim hamda yozuvni aynitish moddalari kiradi. Hujjatlarni texnikaviy usulda tekshiruv vazifalari quyidagilardir: 1. Hujjatning tayyorlanish uslubini aniqlash; 2. Hujjat mazmunini o`zgartirish usulini aniqlash; 3. Ko`rinadigan va oddiy ko`z bilan ko`rinmaydigan yozuvlarni aniqlash; 4. Hujjatlarning asil birlamchi ko`rinishini tiklash; 5. Hujjatlar bajarilgan, qo`llanilgan uskunalar, vositalar, qurollar va materiallarni identifikatsiya qilish; 6. Hujjatlarni qalbakilashtirishdan muhofaza qilish choralarini ishlab chiqish. Hujjat materiallarini tekshirishda hal qilinishi lozim bo`lgan vazifalar uning tarkibini, turini, markasini, ishlab chiqargan zavodini aniqlash, u yoki bu hujjat materiallarning aniq hajmini va guruh mansubligini aniqlashga oiddir. Har bir tekshiruv ekspertizaning mos turini belgilovchi bir qator maxsus vazifalarni birlashtiradi. Sud - texnik ekspertizaning asosiy turlarini quyidagilardan iborat: - hujjatning birlamchi mazmuni o`zgartirilganligini aniqlovchi ekspertizalar (o`chirish, qo`shimcha yozuvlar kiritish, qo`shimcha belgilar chizish, yuvish); - hujjatdagi muhr va shtamp izlarini (akslarini) aniqlovchi tekshiruv; - matnning mashinkada yozilgan shaklini tekshirish. Bunga boshqa qog`ozga nusxa ko`chirish vositalari, jumladan EHM, ko`paytiruvchi moslamalarda tayyorlangan matnlar ham kiradi; - hujjatning davlat belgilari va tipografik blankalarini tekshirish; - qalbakilashtirishdan asrovchi maxsus vositalar bilan ta`minlangan hujjatlarni tekshirish;

- qayta yopishtirilgan fotosuratlarni aniqlash; - obektlarning ayrim qismlari bo`yicha butunni tiklash; - imzolarni texnik qalbakilashtirilganligini tekshirish; - kuygan hujjatlarning matnini tiklash; - hujjat ustidan bostirib yozish oqibatida qolgan rangsiz chiziqlar bo`yicha matn mazmunini aniqlash; - ustidan chizib o`chirilgan, chaplashtirib yuborilgan, ustiga modda to`kilgan, yozuvlar mazmunini tiklash; - rangi uchib ketgan yozuvlarni tiklash; - kesib o`tgan chiziqlar bo`yicha ketma-ketligini aniqlash; - yozuv materiallari, yopishtirish vositalari va qog`ozlarni tekshirish ekspertizalaridir. 2 Hujjatlarni qalbakilashtirish usullari Hujjatlarni qalbakilashtirishning ikki, ya`ni soxtalashtirish va o`zgartma kiritish turi mavjud. Birinchi turi hujjatning umumiy shakli to`g`ri bo`lib, undagi ma`lumot to`laligicha yoki qisman soxta bo`ladi. Masalan, moddiy mablag`ni sarf qilish hujjatida soxta ma`lumotni rasmiylashtirish tushuniladi. Ikkinchi turi esa hujjatlardagi birlamchi ma`lumotlarni g`ayriqonuniy o`zgartirish (qo`shimcha o`zgartma kiritish, o`chirish, buzish kabilar). O`zgalar mulkini turli usullarda talon-taroj qilish jinoyatlari ko`p hollarda soxta hujjatlar qo`llanib sodir etiladi. Ko`rinishdan to`g`ri va qonuniy rasmiylashtirilgan hujjatlardagi ma`lumotlar haqiqatdan yiroq bo`lib, jinoiy unsurlar o`zlarining foydasiga moslab, soxta hujjatlarni rasmiy hujjat blankalarida aks ettiradilar. Qoidaga moslab imzolar va muhrlar bilan tasdiqlab, unga haqiqiy, qonuniy tus beradilar. Bunday jinoyatlarni tergov qilish jarayonida hujjatlar soxtaligini aniqlash uchun shubhali bo`lgan hujjatdagi ma`lumotni tekshirib, uning mazmuni boshqa

nusxadagi ma`lumotga to`g`ri kelishi, navbatdagi operatsiyalarni aks ettiruvchi hujjatlarga mos kelish kelmasligini aniqlash bilan hal etiladi. Ba`zida bunday ma`lumotlarni moddiy javobgar shaxslarning javobini aks ettiruvchi yozuvlarni ko`zdan kechirish natijasida ham olish mumkin bo`ladi. Hujjatlarga moddiy o`zgartirishlar kiritish bilan qalbakilashtirilgan hollarni tekshirishda quyidagi belgilarga e`tibor berish lozim. 1. Hujjatning matnidagi ayrim yozuvlarni (harf, raqam, imzo) o`chirish va o`rniga boshqa yozuv kiritish. O`chirish natijasida qog`ozni ustki silliq qatlami zararlanadi. Qog`oz tolalarining hurpayishi va rangi bir muncha o`zgarishi kuzatiladi, o`chirilgan joydagi yozuvlarning ayrim shtrixlari va bo`yoq qoldiqlari saqlanib qoladi. Hujjat matni maxsus blankada bajarilgan bo`lsa, unda qo`shimcha ravishda qog`ozning yuzasidagi kashtasi va tipografiya chiziqlari zararlanadi. Yozuvlarni yo`qotish maqsadida o`tkir asbob bilan qog`ozning ustki qatlamini kesib qirqib o`chiradilar. Bunday hollarda qog`ozning orqasidan yorug`lik tushirilib kuzatganda avvalgi yozuvning botiq izlari bo`yicha o`chirilgan yozuv mazmunini tiklash mumkin bo`ladi. Hujjatning o`chirilgan yozuvlari o`rniga yangi, jinoiy maqsadga kerak bo`lgan matn yoki harf raqamlarni yozganda qog`ozning ustki qatlami zararlangani sababli yozuv quroli bo`lgan qalam, pasta siyoh moddalarining zarrachalari yoyilib, qog`ozning ichki qatlamiga singib ketadi. Undan tashqari birlamchi yozuv buyoqlari bilan keyingi yozuvdagi buyoqning rangida bir muncha farqni kuzatish mumkin bo`ladi. 2. Hujjat matniga qo`shimcha yozuv, raqam va boshqa o`zgartirishlar kiritish. Qalbakilashtirishning bu turida hujjatning avvalgi matniga qo`shimcha yozuvlar kiritishda son-raqam belgilari o`zgartiriladi. Raqamlarning ayrim qismlari uni ko`paytirish yoki kamaytirish maqsadida o`zgartiriladi. Qo`shimcha kiritilgan yozuvlar birlamchi matnning umumiy buzilish, joylashuvi va boshqa belgilaridan bir muncha farq qiladi. Xat belgilaridan tashqari

yozuv vositasi bo`lgan bo`yoqning tarkibida ham (oddiy ko`z bilan ko`rib bo`lmaydigan darajadagi rangning farqi bo`ladi) muhrlash vositasida qo`shimcha so`z, raqam va boshqa yozuvlar kiritilganda ham yuqorida ko`rsatilgan alomatlar mavjud bo`ladi. Yozuv mashinkasida bajarilgan matnlarga qo`shimcha yozuvlar kiritilganda harflarning joylashuvi, chiziqning oralig`i (intervali) tipografik bo`yoqning tarkibidagi farq va shu kabi muhrlash vositasining o`zida bo`lgan boshqa belgilar mavjud bo`ladi. 3. Hujjatdagi yozuvlarni rangsizlantirish, yuvish. Hujjatning ayrim qismlaridagi yozuv yoki to`liq matn turli kimyoviy moddalar bilan rangsizlantiriladi va o`rniga kerakli bo`lgan yozuvlar yoziladi. Reaktiv moddaning ta`siri natijasida qog`ozning tarkibi birmuncha o`zgaradi, tolalari uzilib ketadi. Yo`qotilgan, rangsizlantirilgan yozuvlar o`rniga boshqa yangi matnni bajarishda yozuv vositasi (qalam, pasta, siyoh) bo`yog`i bir muncha yoyilib qog`ozning ichki qatlamiga singib ketadi. Hujjatni ultrabinafsha nurlarda kuzatish bilan undagi o`zgarishlarni, avvalgi yozuvdan saqlanib qolgan bo`yoq dog`lari bilan kimyoviy moddaning ta`siri bo`lgan joylarni aniqlash mumkin. Hujjatning matni moddiy suv bilan ham yuvib rangsizlantirilishi uchrab turadi. Bu holda qog`oz tarkibiga singib qolgan avvalgi yozuvning qoldiq dog`larini turli nurlarda rangini kuchaytirib kuzatish va suratga olish bilan tiklanadi. 4. Hujjatdagi fotosurat va markalarni o`zgartirish. (avvalgi, haqiqiysi o`rniga boshqasini yopishtirish). Shaxsiy hujjatlarga yopishtiriladigan fotosuratlarning odatda pastki o`ng yoki chap burchagi ustidan muhr aksi tushadi. Shu kabi yopishtirilgan marka ustidan ham shtamp va imzoning bir qismi aks etadi. Fotosurat, marka ko`chirilib o`rniga qayta boshqalari yopishtirilganda muhr, shtamp qismining aksi qo`lda chiziladi yoki boshqa muhr bilan tasdiqlanadi. Bu holda muhrning umumiy tuzilishi, doira bo`yicha joylashgan yozuvlarning umumiy va xususiy belgilari

o`zgarib ketadi. Fotosurat va markalarni orqa qismini kuzatish va tekshirish bilan yelimning oldingi va keyingi navbatda ishlatilgan turini aniqlash mumkin. 5. Imzolarni texnikaviy qalbakilashtirish. Soxta hujjatlarga haqiqiy asl hujjatdagi imzolarni nuxsa ko`chiruvchi qog`oz yordamida yoki hujjatni yorug`likka tushirish bilan imzoning soyasini soxta hujjatga tushirib so`ng ustidan yozish quroli bilan yurgiziladi. Mazkur hollarda qalbakilashtirilgan imzodagi yozuv harakati bir muncha sustlashganligi, chiziqlarning yo`g`onlashganligi va tekisligi buzilganligi kuzatiladi. Hujjatni turli nurlarda ko`zdan kechirish natijasida soxta imzoning shtrixlarida qalam, ruchka harakatini to`xtatish alomatlari va nusxa ko`chiruvchi qog`oz bo`yoqlari zarrachalarini ko`rish mumkin bo`ladi. 6. Muhr va shtamp akslarini qalbakilashtirish. Qalbaki muhr va shtamplarning o`zi qo`lda yasalgan bo`ladi yoki aksini qo`lda chiziladi. Yasama muhr shtamplarning standart shaklida doira, to`rtburchak, uchburchak turlarining o`lchovlari farq qiladi. Harf shakllari, buzilishi, o`lchovi, o`zaro joylashuvi kabi belgilari hosil bo`ladi. Masalan, sirkuldan qoladigan teshik, qalam va ruchkada chizilganda harakatning bir ikki joylarida to`xtash alomatlari bo`ladi. Hujjatdagi haqiqiy muhr aksini biroz namlab soxta hujjatning kerakli joyiga tushirish usuli ham uchrab turadi. Bu holda muhr aksidagi bo`yoq pasta - mastika chiziqlarida yoyilib rangi ancha susayadi. Yozuvlari va muhrning markazidagi rasm belgilari noaniq bo`lib tushadi. Muhr-shtamplarning akslarini soxtalashtirishda ba`zida bir necha usullarni qo`llaydilar. Soxta hujjatdagi muhr- shtamp akslarini ko`zdan kechirish jarayonida uning qaysi muassasa, vazirlik, idora - korxonaga tegishli ekanligini aniqlash, asl nusxa namunalari bilan solishtirib ko`rish, uning umumiy buzilishiga, harflarning joylashuviga standart shakliga mos kelishiga jiddiy e`tibor berish lozim. 7. Hujjatlarning qalbaki blankasini yasash. Bu usul ko`p hollarda shaxsiy hujjatlarni (oliy yoki o`rta ma`lumot haqidagi diplomlar, mashina pasporti va shaxsiy haydovchi guvohnomalari) tayyorlashda,

shuningdek, pul va qimmatbaho qog`ozlarni (obligatsiya, lotoreya, chek, veksel kabilar) qalbakilashtirishda ishlatiladi. Jinoyatchilar blankalarni yasashda rassomchilik, poligrafiya hunarlarini ishlatish bilan birga turli moslama stanok va texnik jihozlardan foydalanadilar. Soxta blankadagi tipografik yozuvlar umum standart tuzilishidan, bo`yoqning tarkibi, rangi, yozuv harf tuzilishi bilan farq qiladi. Blankaning yasalishida qo`llanilgan material, bo`yoq yelim, tarkiblari ham guruh mansubligi jihatdan farq qiladi. Soxta pul va qimmatli qog`ozlarni yasashda quyidagi belgilar hosil bo`ladi: maxsus himoya vositasini bajaruvchi qog`ozning ichki va sirtqi qatlamidagi mikroskopik kashta va matnning yo`qligi, qog`ozning tarkibiga kiruvchi kimyoviy vositalarning boshqacha turi ishlatilishi va boshqalar. Jinoyatchilar hujjatlarni soxtalashtirishda bir necha hujjatning qismlarini o`zaro montaj qilish usuli va hozirgi zamonaviy texnik jihozlarini ham ishlatadilar. Qalbakilashtirilgan hujjatlarning yuqorida ko`rsatilgan alomatlarini kuzatish va aniqlash uchun kriminalistik texnikada ishlab chiqqan uslub va uslubiyotlarni egallamoq, shuningdek, zamonaviy texnik vositalarini qo`llay bilmoq zarurdir. 3-§ Qalbakilashtirilgan hujjatlarni texnikaviy usulda tekshirish Hujjatlarni texnikaviy usulda tekshirish qator optik asboblar yordamida, oddiy lupalar, mikroskoplar, moslamalar, turli nur hosil qiluvchi manbalarni ishlatish bilan amalga oshiriladi. Ekspertiza tekshiruvida fotosuratni tadqiqot- tekshiruv uslubini qo`llash bilan birga yorug`lik manbalarini turli sharoitda qo`llash (to`g`ridan, qiya yoritish, singib o`tish) maxsus tekshiruv uslublari mavjud: namli nusxa ko`chiruv, diffuziya nusxa ko`chiruvi, ko`zga ko`rinadigan va ko`rinmaydigan binafsha nurida lyuminessensiya hosil qilish, infraqizil nurlarida yoritish, ultrabinafsha va infraqizil nurlarda spektroskopiya hosil qilish, xromotografiya va boshqalarni qo`llaydilar.

Tekshiriluvchi hujjatni qiya tushgan yorug`likda kuzatish, yorug`lik nurlari 90 gradus berilganda ko`rinmaydigan yoki qisman ko`rinmaydigan belgilar aniq bo`lishini ta`minlaydi. Yorug`lik manbai sifatida maxsus nur chiqaruvchi yoritqich ON-19 ishlatiladi. Yozuvlari o`chirilgan, zararlangan hujjatlarni yorug`lik manbaiga to`g`ri o`rnatib kuzatilsa., yorug`lik nurlarining qog`oz qatlamidan singib o`tish darajasi har xil bo`ladi. Bunday sharoitda soxta pul, qimmatbaho qog`oz - hujjatlar ham o`tuvchan nurlarda kuzatilganda hujjatning ichki qatlami holatlari to`la va aniq ko`rinadi. Bu holatni mustahkamlash usuli o`tuvchan yorug`lik nurlarida fotosuratga tushirishdir. Suratga tushirish uchun maxsus yorug`lik manbai FMN-2, MRKA, ULARUS moslamalariga o`rnatiladi. Tekshirish va suratga olish ishlari esa qorong`ilashtirilgan binoda amalga oshiriladi. Yozuvlari o`chirilgan, rangsizlantirilgan va qisman yonib, yozuvi ko`rinmay qolgan hujjatlarning matnlarini tiklash uchun ularga yorug`likni to`g`ri perpendikulyar yo`naltirilgan holda berish lozim. Tekshiriluvchi obektdagi ranglarni ajratish va ulardagi farqni belgilash uchun svetofeltrlar ya`ni, ranglarni ajratib beruvchi moslamalar qo`llaniladi. Yorug`likdagi nurlarni filtrlaydigan moslamalar hozirgi kunda sanoat ishlab chiqarishda 80x80, 40x40 o`lchovdagi turli rangdagi shishalardan ishlab chiqarilmoqda, ularning umumiy soni 117 ta pasportlangan namunalardan iborat. Svetofiltrlarning har biri spektrning qaysi holatida ishlatilishi va imkonlari haqida ma`lumotlar bilan ta`minlangan. Mazkur filtrlar tekshiruv vazifasiga binoan o`qib bo`lmaydigan, bo`yalgan, ko`chirilgan, rangsizlashtirilgan yozuvlarni ko`rinarli qilish va tiklash maqsadida ishlatiladi. Spektrning zarur bo`lgan nurini ajratib, unda tekshiruv o`tkazish uchun yorug`lik manbai oldiga kerakli rangdagi filtr o`rnatiladi va obektiv orqali kuzatiladi. Masalan, qizil nurda tekshiruv o`tkazish lozim bo`lsa “KS” filtri qo`llaniladi, filtr qizil nurlarni o`tkazib boshqalarini to`sib o`tkazmay turadi. Uzun to`lqinli infraqizil nurlarning aks etuvchi elektromagnit maydonidagi yorug`ligi deyarli barcha yozish materiali (siyoh, pasta, qalam, rangli tush,

flomaster, iste`mol bo`yoqlari)ga ta`sir etib ularni rang jihatidan ajratadi va ko`rsatilgan bo`yoqlar ostidagi yozuvlarni ko`rinarli qiladi. Uzun to`lqinli infraqizil nurlarni grafik qalami, qora tush, yozuv mashinkasining qora lentasi, nusxa ko`chiruv qog`ozi, tipografiya bo`yoqlari, og`ir metall tuzlari, temir, mis, xrom kabi materiallar tarkibidan singdirib o`tish qobiliyatiga egadir. Texnikaviy tekshirish uchun infraqizil nurlarni ajratib beruvchi KS-18, KS- 19, IKS-1, IKS-2, IKS-3 yorug`lik filtrlari ishlatiladi. Ko`p hollarda ekspertiza tekshiruvi EOP (elektron optik) moslashuvchi apparat yordamida o`tkaziladi. Mazkur asbobning qulayligi shundan iboratki, tekshiruv jarayonida ko`zga ko`rinmaydigan infraqizil nurlanishni ko`rinarli qilib, tekshirilayotgan obektning xususiyatini kuzatib borish imkonini beradi. Rangsizlantirilgan, yuvilgan, kimyoviy moddalarni qo`llab, yo`qotilgan yozuvlarni ko`zga ko`rinmaydigan moddalar bilan yozilgan matnlarni tiklash, ko`rinarli qilish uchun ultrabinafsha nurlardan foydalaniladi. Qisqa to`lqinli ultrabinafsha nurlarning elektromagnit yorug`ligi tekshiriluvchi obektning tarkibiga singib undan yorug`lik aksini hosil qiladi. Ultrabinafsha nurlarini hosil qiluvchi manba sifatida yuqori bosimga va turli quvvatga ega bo`lgan simobli kvars lampalari xizmat qiladi. Bular DRT (PRK), DRK, DRJ (SVDSH) markali lyuminessent lampalaridir. Spektrning infraqizil nurlarida lyuminessensiya tekshiruvi qalbakilashtirilgan hujjatlardagi turli o`zgarishlarni aniqlashda ishlatiladi, chunki yozuvlarni tiklashda oddiy ko`zga ko`rinadigan nurlarning ta`siri yetmaydi. Infraqizil nurlarning ta`siri natijasida tekshiriluvchi obektda aks yorituvchi nur chiqaradi, bu holat lyuminessensiya deb ataladi. Hujjatning bir xildagi bir vaqtda yoritilgan matni va keyinchalik kiritilgan o`zgarishlar infraqizil nur ta`siri natijasida o`ziga xos bo`lgan aks yorug`lik nurlarni chiqaradi va ko`zga ko`rinmaydigan mayda zarrachalarini ham ko`rinarli qiladi. Namli nusxa ko`chiruv usuli pasta bilan yozilgan matnlardagi o`zgarishlarni, bo`yoqning rangi, tarkibini aniqlashda fotoqog`ozning emulsiya (jelatin) qatlamini namlab yozuvlarni unga ko`chirishda qo`llaniladi. Qalbakilashtirilgan hujjatlarni

tekshirishda absorbsion - lyuminessent usuli ham qo`llaniladi. Bu usul yordamida hujjatdagi yozuvlarning bir-biri bilan kesishib o`tgan joylarida (masalan, imzo bilan boshqa yozuv birining ustidan ikkinchisi yozilgan hollarda) qaysilari avval yozilganligini aniqlash zaruratini hal qiladi. Ultrabinafsha nurlarning ko`rinarli spektroskopiya usuli yozuv vositasining turi, rangsiz moddalarning sifati, yopishtirish vositalarining sifati, turini aniqlashda qo`llaniladi. Tekshiriluvchi moddaning asosiy xususiyati spektrofotometriya tahlili asosida tuziladigan chizmalardir, ya`ni har bir moddaning spektr nurini o`ziga singdirish qobiliyati har xil bo`lganligi sababli spektr grafigi ham shunga tegishli ravishda aks etadi. Infraqizil spektroskopiya usuli ham yuqorida ko`rsatilgan vazifalarni bajarish va taqqoslab tekshirish uchun qo`llaniladi. Yozish vositalarining xususiyatlarini qog`oz, kley va boshqa materiallarni tekshirishda kimyoviy tomchilar reaksiyasini ta`sir ettirish usulini qo`llaydi. Turli moddalar va hujjatning materialini tekshirishda yupqa qatlamli xromotografiya uslubi qo`llaniladi. Shuni ta`kidlab o`tish joizki, mustaqillik yillari davomida Adliya vazirligi qoshidagi kriminalistik tadqiqotlar Markazining hujjatlarni tekshirish bo`limi xodimlari ilmiy tadqiqotlarini yangi texnik jihozlar qo`llash va tekshiruv uslublarini mukammallashtirishga sezilarli hissa qo`shdilar. Shu bilan birga bo`lim oxirgi yillarda bir muncha texnik jihozlar bilan yangilanib, tekshiruvlar ana shu texnologiya asosida o`tkazilmoqda. Ekspertiza amaliyoti davomida kompyuterlashtirish va ilmiy texnik rivojlanish munosabati bilan hujjatlarni texnika usulida olib boriladigan tekshiruvlari yangi mukammal asbob uskunalar yordamida o`tkazilmoqda. Jumladan, hujjatlarni tekshirishga moslangan DVS-Portable videoskaneri, “VSC- 2000” videospektral komporatori rangsiz yozuvlarning botiq izlari asosida tiklash uchun mo`ljallangan. “ESDA” apparati, “Leica DMC” mikroskopi, “Foram-685” Romanovskiy spektrografigi. “CYM-2000” ixcham vidomikroskopi va boshqalar ishlatilmoqda.

4 Kriminalistik texnika tekshiruvida qo`llanadigan zamonaviy asboblar Qalbakilashtirilgan hujjatlardagi avvalgi haqiqiy yozuvni turli usulda o`chirish, o`zgartirish, rangsizlantirish kabi hollarni va spektrning bitta zonasiga kiruvchi nurlarning bir-biridan rang jihatdan farqini tekshirish va aniqlash uchun videoskaner asbobi qo`llaniladi. Bu qurilmada hujjatlar ultrabinafsha nurlarining keng yorug`lik diapozonida va infraqizil nurlarning yaqin va ko`rinarli to`lqinlarida tekshiriladi. Asbob ixcham bo`lib, oq-qora monoxrom bilan jihozlangan, turli sharoitlarda qo`llashga mo`ljallangan va tashqi turli bosim quvvatda kuzatish uchun monitor va generator bilan ta`minlangan. Mazkur asbobning tadqiqot qobiliyati biroz chegaralangan, jumladan, tekshiriluvchi obektning o`lchov masshtabini o`zgartirib monitor ekranga uzata olmaydi, shuningdek, aniqlangan ma`lumotlarni ko`rgazmali qilib mustahkamlashda va obektlarni o`tuvchan nurlarda tekshirishda imkoni cheklangandir. Hujjatlarni texnikaviy usulda tekshirish sohasida mo`ljallangan yangi zamonaviy asboblardan biri Angliyaning “Foster & Fresman” kompaniyasi ishlab chiqqan “VSC-2000” videospektral apparatidir. Ashyoviy dalil bo`lgan hujjatlarni tekshirishda ko`rsatilgan asbob tekshiriluvchi obektning qism rekvizitlarini hech bir zararlantirmaydi va o`zgartirmaydi. Shu bilan birga hujjatdagi to`liq yoki qisman o`zgarishlarni qo`shimcha yozuv kiritish, yuvish, rangsizlantirish hollarini aniqlashga imkon yaratadi. Yozuv materiallarini identifikatsiya qilishda fotometriya va optik uslublarni qo`llash bilan birga tekshiriluvchi obektlarni bir muncha kattalashtirilgan holda kuzatib turish imkonini beradi. Tekshiruv ishlari infraqizil nurlarning turli to`lqin uzunligida o`tkazilishi mumkin. Ultrabinafsha nurlarida lyuminesensiya alomatini kuzatish, tekshiriluvchi obektlarning bu nurlarni o`ziga singdirish xususiyatini ko`rish mumkindir. “VSC-2000” asbobi ultrabinafsha va infraqizil nurlarning yorug`lik uyg`otuvchi katta hajmi diapozonida tekshiruv olib borish imkonini yaratuvchi maxsus qurilma bilan jihozlangan. Tekshiriluvchi obektlarni yoritish esa turli sharoitlarda va hajmda (yorug`likni to`g`ridan qiyalab)

amalga oshirilishi mumkin. Asbobning ishlashi avtomatlashtirilgan. PEXMga ulanib, grafik fayllar bilan ishlashi va ekspertiza xulosasiga tekshiruv natijalaridan ko`rgazmali vositalarni tayyorlab berishi mumkin. Ekspertiza faoliyatida jumladan, Adliya vazirligi qoshidagi Kriminalistik ilmiy-tadqiqot Markazi amaliyotida mazkur asbob deyarli har bir tekshiruv va tadqiqot ishlarida qo`llanilmoqda. Hujjatdagi yuvilgan, rangsizlantirilgan, ko`rinmaydigan yozuvlarning botiq izlari bo`yicha o`qish va tiklash imkonini beradigan “ESDA” asbobi, Angliyaning “Foster & Fresman” kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo`lib, hozirgi kunda eng zamonaviy hisoblanadi. Asbob yuqori quvvatli tok asosida ishlaydi va polimer plyonkalarida tekshiruv natijalarini ko`rgazmali qilib beradi. Obektlarni mikroskopik (kattalashtirib, taqqoslab) tekshirish uchun moslangan Germaniyaning “Leica” firmasi ishlab chiqqan “Leica DMC” mikroskop asbobi mavjud. Tekshiriluvchi obektlarning tasvirini bir biriga solishtirib tekshirish va natijasini ko`rgazmali qilib mustahkamlash mumkin. Buning uchun mikroskop videoprinter va yoritish sharoitini turli tizimli vositasi bilan jihozlangan. Angliyaning “Foster & Fresman” kompaniyasining mahsuli bo`lgan “Forem-685”, avtomatlashtirilgan Romanovskiy spektrografik apparati obektlarning - hujjatlarning materiali yozish vositasi tarkibini spektral xususiyatini aniqlashda ayniqsa kam miqdorda bo`lgan yozuvning ayrim shtrixlaridagi bo`yoq zarralarini tahlil qilganda ularni o`zgartirmay, zararlantirmay tekshirish uchun qo`l keladi. Ramanovskiy Spektr - bu tekshiriluvchi obektning molekul zarralariga 685 m.km o`lchovidagi lazer nurlarini ta`sir etish yo`li bilan ularni spektral xususiyati va kimyoviy tarkibini aniqlaydi. Asbob PXEMga ulangan bo`lib, tayyorlangan dastur asosida har bir tekshiriluvchi obektni alohida tahlil qiladi. Modellashtirish va olingan spektrlarni qayta yozib chiqarish imkonini beradi. Ixchamlashtirilgan mikroskop CVM-2000 asbobi mayda obektlarni ming marotabagacha kattalashtirish uchun mo`ljallangan. Tekshiruv natijalarini ekran monitoriga uzatib grafik shaklda mustahkamlash imkoniga egadir. Mazkur mikroskop hujjat matnlarida har bir mayda shtrix chiziq

kabi detallarni, hujjatning ustki qatlami holatini sifatli tekshirish va natijasini ko`rgazmali qilib mustahkamlash qobiliyatiga egadir. 5. Hujjatlarning texnik ekspertizasini o`tkazishda hal qilinadigan masalalar Kriminalistik texnikani rivojlanishi sud va tergov idoralari maxsus texnik vositalar bilan jihozlanishi, shubhali hujjatlarni bevosita tergovchining o`zi aniqlash uchun imkoniyatlarni sezilarli darajada oshirdi. Jumladan, tergovchining portfelidagi mavjud moslamalar (ultrabinafsha nurli lampa, lupa va boshqalar) yordamida hujjat qalbakiligidan dalolat beruvchi belgilar aniqlanishi mumkin. Ammo JPKning 172-moddasiga binoan tadqiqot to`liq va xolisona bo`lishi uchun shubhali hujjatlar yuzasidan texnik kriminalistik ekspertiza tayinlanishi shart. Kriminalistik ekspertizaning bu turi keng doiradagi masalalarni hal qiladi, ulardan eng ko`p uchraydiganlari quyidagilar: - tekshiriluvchi hujjat qanday usulda tayyorlangan; - tekshiriluvchi hujjat matniga o`zgartirishlar kiritilganmi; - hujjatning avvalgi haqiqiy matni qanday bo`lgan; - hujjatdagi muhr (shtamp) aksi qanday yasama yokihaqiqiy usulda tayyorlangan; - hujjatning yozilgan, rasmiylashtirilgan vaqti; - ayrim yozuvlar (asosiy matn va rezolyutsiya, tasdiqlovchi imzo kabilar), oldinma ketinligi, qaysi birlari oldin, qaysilari keyin yozilgan; - turli sharoitlar ta`sirida yozuv ranglari o`chib, o`qib bo`lmaydigan darajaga kelgan, hujjatlarning matnlarini tiklash; - hujjatning matni, namunalari taqdim etilgan yozuv mashinkasida yozilganmi; - hujjatning materiali sifatini, qaysi guruhga mansubligini aniqlash va boshqa masalalar. Ekspertga material tayyorlashda va ekspertiza imkonlaridan to`g`ri foydalanish maqsadida tergovchi tegishli mutaxassisni taklif etib, uning maslahati

va yordamida ekspert tekshiruviga savollarni tuzish, solishtirib tekshirish uchun zarur bo`lgan namunalarni tayyorlashda foydalanishi mumkin. Ashyoviy dalil bo`lgan tekshiriluvchi hujjatlarni ekspertizaga yuborish uchun ularni kriminalistik texnikaning tegishli taktik uslublari asosida olish, joylashtirish va rasmiylashtirish lozimdir. Jumladan, hujjatga qo`shimcha yozuvlar kiritish, uni buklash, boshqa qog`ozlarga yopishtirib qo`yish mumkin emas. Ekspertiza tayinlash haqidagi qaror (ajrim)da ashyoviy dalil bo`lgan hujjatlarning har birini alohida o`ziga xos xususiyati bilan qayd etish, lozim. Qo`shimcha yozuvlar kiritilgan, avvalgi matnlarni o`zgartirib, o`chirib, o`rniga boshqa yozuvlar kiritilgan hujjatlarni kriminalistik ekspertizaga yuborishda bir vaqtning o`zida xatshunoslik ekspertizasi ham tayinlab, hujjatdagi yozuvlarni qalbakilashtirishda shubhalangan shaxslarning xat namunalarini yuborish maqsadga muvofiqdir. Yozuv mashinkasida bosilgan matnni tekshirishda shubhalangan yozuv mashinkasida, kompyuterning yozuv moslamasida, printerda va boshqa vositalarda bajarilgan namunalar yuborilishi kerak. Muhr, shtamp aksini tekshirishda rasman tegishli muhri (shtampi) bo`lgan idora, korxona, muassasaning muhri (shtampi) aksidan namunalar yubormoq lozim. Shu bilan birga qalbaki yozuv muhrining aksi tushirilgan hujjatlarni solishtirib tekshirish uchun unga o`xshash guruh mansubligi bo`lgan asl-haqiqiy hujjatlarni ham namuna sifatida yuborish kerak. Muhr (shtamp) namunalarining har birini alohida bir necha oq silliq qog`ozga tushirib kerakli mansabdor shaxslardan tasdiqlab olish zarur. Hujjatning materialini tekshirish, ayrim bo`laklar bitta hujjatni tashkil qilishini aniqlash uchun yuboriladigan hujjatning har bir bo`lagi individual xususiyatlari ko`rsatilib yuboriladi. Texnik usulda qalbakilashtirilgan imzoni tekshirishda haqiqiy imzoni ham namunalarini yuborish ekspertiza tekshiruvini bir muncha osonlashtiradi va xulosaning to`g`ri bo`lishiga yordam beradi. Ekspertizaga yuboriladigan namunalar shubha tug`dirmasligi va tergovchi tomonidan tekshirilib, ko`zdan kechirilib o`z tasdig`ini topmog`i lozim.

O'xshashlar

Hujjatlarning qo`lyozma matnlarini kriminalistik usulda tekshirish

Kriminalistik trasologiya

Kriminalistik identifikatsiya

Kriminalistik ballistika

Kriminalistik ro'yxatga olish