Атрофдагилар учун катта хавф манбаи бўлган қурол яроғ билан муомалада бўлиш қоидаларини бузиш - Huquqshunoslik - Referatlar

Атрофдагилар учун катта хавф манбаи бўлган қурол яроғ билан муомалада бўлиш қоидаларини бузиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

Атрофдагилар учун катта хавф манбаи бўлган қурол яроғ билан муомалада бўлиш қоидаларини бузиш Режа: 1. Машиналарни бошқариш ва улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш 2. Учиш ёки учишга тайёргарлик кўриш қоидаларини бузиш 3. Кемани бошқариш қоидаларини бузиш

Атрофдагилар учун катта хавф манбаи бўлган қурол-яроғ, шунингдек, модда ва буюмлар билан муомалада бўлиш қоидаларини бузиш (ЖК 297-моддаси) Жиноятнинг асосий бевосита объекти атрофдагилар учун катта хавф манбаи бўлган қурол ва бошқа буюмлар билан муомала қилиш нинг қонун билан ўрнатилган тар тибини таъминловчи ижтимоий муно сабатлардир. Қўшимча бевосита объект – фуқаролар соғлиғи, ҳаёти дахлсизлигини таъминловчи ижтимоий муносабатлардир. Жиноятнинг предмети атрофдагилар учун катта хавф манбаи бўл ган қуроллар, ўқ-дорилар, портловчи, радиоак тив ва бошқа мод далар, буюмлар ҳисобланади. ЖК 297-моддасида назарда тутилган жиноят объектив томондан атроф дагилар учун катта хавф манбаи бўлган, ўртача ёки оғир тан жароҳатларини келтириб чиқарувчи қурол билан ҳамда ўқ-дори, порт ловчи, радиоактив ёки бошқа моддалар ва буюмлар билан муомалада бўлиш қоидаларини бузишда ифодаланади. Субъектив томондан қурол билан ва бошқа моддалар, предметлар билан муомала қилиш қоидаларини бузиш қасддан ҳам, эҳтиётсиз лик дан ҳам содир этилади . ЖК 297-моддасида назарда тутилган жиноятнинг субъ екти атроф - дагилар учун катта хавф туғдирадиган қурол, моддалар ва пред мет лардан ўз хизмат фаолияти бўйича фойдаланувчи ёки уларни сақ лаш ни, ташишни ёки етказиб беришни таъминловчи ёки улар ёнига ки ришга ва улар билан муомала қоидаларини бузадиган ҳарбий хизмат чи бўлади. ЖК 297-моддаси 2-қисмида қуйидагиларга олиб келган, атроф дагилар учун катта хавф туғдирадиган қуроллар ҳамда моддалар ва пред метлар билан муомала қилиш қоидаларини бузганлик учун жа воб гарлик назарда тутилган: а) икки ёки ундан ортиқ шахснинг баданига ўртача оғир шикаст етка - зилишига; б) оғир шикаст етказилишига; в) одам ўлишига.

ЖК 297-моддаси 3-қисмида қуйидагиларга олиб келган ўша қил - мишлар учун жавобгарлик назарда тутилган: а) одамлар ўлимига; б) бошқа оғир оқибатларга сабаб бўлса.. Машиналарни бошқариш ва улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш (ЖК 298-моддаси) Жиноятнинг асосий бевосита объекти қонун томонидан ўрнатил ган жанговар техникани, махсус ва транспорт машиналарини бошқа риш ва фойдаланиш тартибларини таъминловчи ижтимоий муноса бат лардан иборат. Қўшимча бевосита объект – одамларнинг ҳаёти ва саломатлиги. Жиноятнинг предмети – жанговар, махсус ва транспорт маши на лари. Бундай машиналар дейилганда, ҳар қандай автоном двигателга эга бўлган ва одам бошқарадиган қуруқликда ғилдиракда ёки гусе ни цада ўзи ҳаракатланадиган ҳарбий-транспорт воситаси тушуни лади. Жиноят объектив томондан баданга ўртача оғир ёки оғир шикаст ети - шига олиб келган жанговар, махсус ва транспорт машинасини бош қариш ва улардан фойдаланиш қоидаларини бузишда ифода ланади. Кўриб чиқилаётган жиноят субъектив томондан қасд дан ёки эҳтиёт - сизлик бўйича содир этилади. Жиноятнинг субъекти жанговар, махсус ёки транспорт машина сидан фойдаланиш учун масъул бўлган ёки уни бевосита бошқара диган ҳарбий хизматчи бўлиши мумкин. ЖК 298-моддаси 2-қисмида: а) икки ёки ундан ортиқ шахснинг баданига ўртача оғир ёки оғир шикаст етказилишига; б) одам ўлишига сабаб бўлган машиналарни бошқариш ёки улар дан фойдаланиш қоидаларини бузиш учун жавоб гарлик кўзда тутилган. ЖК 298-моддаси 2-қисми «а» банди мазкур модданинг биринчи қисмидаги кўрсатилган тегишли аломатлардан ягона фарқи шуки, улар икки

ёки ундан ортиқ шахсга етказилган бўлади, қолган жиҳат дан эса улар айнан ўхшаш бўлиб, қўшимча таҳлилни талаб этмайди. Ҳарбий машинани бошқариш қоидаларини бузишни ҳамда ушбу ҳодисанинг натижасида ҳаёти хавф остида қолган ва ўзини ўзи ҳимоя қилиш имкониятидан маҳрум бўлган шахсга ёрдам кўрсатмасликни биргаликда содир этган шахснинг ҳаракатларини ЖК 298-моддаси билан биргаликда ЖК 117-моддасининг тегишли қисми бўйича квалификация қилиниши лозим 2 . Агар айбдор шахс томонидан бошқариш қоидалари бу зилмаган бўлса., лекин жабрланувчининг ҳаёти хавф остида қолдирилган бўлса. ва воқеа жойидан кетган бўлса. ёки воқеа жойидаги бошқа шахслар ҳаёти хавф остида қолган ва ўзини ўзи ҳимоя қилиш имкониятидан маҳ рум бўлган жабрланган шахсга ёрдам кўрсатади, деган фикрда жабр ланувчига ёрдам кўрсатмаган бўлса., унинг ҳаракат лари ЖК 117-моддаси бўйича квалификация қилиниши лозим. Агар жабрланувчига машинани бошқариш қоидаларини бузиш оқибатида ҳаёт учун хавфли бўлмаган енгил тан жароҳатлари етка зилган бўлса. ёки унинг ўлими бевосита воқеа пайтида юз бергани очиқ-ойдин бўлса. ёки айбдор шахснинг жабрланувчига ёрдам кўр са тиши мажбурий бўлса.-да, унинг ўз ҳаёти ёки соғлиғи учун очиқ хавф юзага келган бўлса., яъни унинг ёрдам кўрсатиш имконияти бўл маса, шахс ЖК 117-моддаси бўйича жавобгарликдан озод эти лади 1 . ЖК 298-моддаси 3-қисмида: а) одамлар ўлимига; б) бошқача оғир оқибатларга сабаб бўлган қилмишлар учун жа воб гарлик кўзда тутилган. «Бошқа оқибатлар» га анча миқдордаги моддий ёки моддий бўл маган зарар киради. Моддий зарар автомашина, муҳандислик қу рил малари ва бошқа биноларни йўқ қилиш ёки шикаст етказишда, чорва молларининг нобуд бўлиши ва ҳоказоларда ифодаланиши мум кин. Моддий бўлмаган оғир

оқибатлар муҳим ҳарбий топшириқлар, жан го вар, ҳарбий-ўқув вазифалари ёки бошқа тадбирларнинг барбод бў ли ши да ифодаланиши мумкин 2 . Жанговар, махсус ёки транспорт машиналарини бошқа риш ёхуд улардан фойдаланиш қоидаларини бузишни унга ўхшаш бошқа жи ноятлардан фарқлаш лозим. ЖК 266-моддасида кўзда тутилган жиноятлардан қара лаётган жи ноят объекти билан, объектив томонининг баъзи аломатлари би лан ёки субъекти билан фарқланиб туради. ЖК 298-моддаси бўйича жиноятнинг объекти Қуролли Кучларда ўрнатилган жанговар, махсус ёки транспорт машиналаридан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган ҳарбий хизматни ўташ тартиби бўлади, ЖК 266-моддасида кўзда ту тил ган жиноят эса, ҳаракат хавфсизлиги ва транспортдан фойдала нишга тажовуз қилади. ЖК 298- моддасида кўрса тилган жиноят ҳар бий хизматчи томонидан жанговар, махсус ёки транспорт машинаси да содир этилади. Ҳарбий хизматчи томонидан жанговар, махсус ёки транс порт маши наси бўлмаган машинада бошқариш қоидаларини бузиш, худди фуқаровий шахс томонидан жанговар, махсус ёки транс порт машинасида бошқариш қоидаларини бузиш каби, ЖК 266-моддаси таркибининг аломатларига мос келади. Транспорт воситаларининг техник ҳолати ёки фойдала нилиши учун масъул бўлган шахс томонидан техник носоз ҳолдаги жанговар, махсус ёки транспорт машиналарининг фойдаланишга чиқарилиши, агар бу ЖК 262- моддасида кўрсатилган оқибатларга олиб келган бўлса. (Транспортни таъмирлаш ёки уни фойдаланишга чиқариш қои да ларини бузиш), ЖК 262- моддаси бўйича малакалашни талаб этмай ди, чунки содир этилган қилмиш ЖК 298-моддаси диспозицияси билан қамраб олинади. ЖК 298-моддаси ҳарбий машиналарни бошқариш ёхуд улардан фой - даланиш қоидаларини бузишнинг барча эҳти молий оқибат ла рини, жумладан бир неча шахсларнинг ўлимини кўзда тутади. Шу нинг учун бир неча шахсларнинг ўлими каби аломатнинг мавжуд лиги содир этилган қил мишни ЖК 262-моддаси бўйича квалифика ция лашга асос бермайди 1 .

Учиш ёки учишга тайёргарлик кўриш қоидаларини бузиш (ЖК 299-моддаси) Жиноятнинг асосий бевосита объекти Қуролли Куч ларда ўрна тил ган учиш ёки учишга тайёргарлик кўришнинг тартибига ҳамда ҳарбий учиш аппаратларидан фойдаланиш қоидаларига риоя эти ли шини таъминлайдиган ижтимоий муносабатлар бўлади. Қўшимча бевосита объект – фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи, Қуролли Кучлар мулки нинг хавфсизлигини таъминлайдиган ижтимоий муносабат лар дир. Ушбу жиноятнинг предмети деб учиш аппаратлари тан олинади. Учиш аппаратларига Ўзбекистон Республикаси Қурол ли Куч лари га тегишли бўлган самолётлар, вертолётлар, планерлар ва улар нинг мақсадидан қатъи назар бошқа инсон томонидан бошқарила ди ган учиш аппаратлари (жанговар, разведка, транспорт учиш аппарат лари), шунингдек, учувчи сиз учадиган самолётлар ва планерлар ки ради. Объектив жиҳатдан ЖК 299-моддасида кўзда тутилган жиноят ҳалокат юз беришига ёки бошқа оғир оқибатларга сабаб бўлган учиш ёки учишга тайёргарлик кўриш қоида ларини, шунингдек, учиш аппаратларидан фойдаланиш қоидаларини бузишда ифодаланади. Ушбу модда бланкет диспозицияли. Ҳар бир алоҳида ҳолатда учиш қоидаларининг, шунингдек, учиш аппаратларидан фойдаланиш қоидаларининг қайси банди бузилганлиги ҳамда ушбу бузиш ва ҳалокат ёки бошқа оғир оқибатлар шаклидаги юз берган оқибатлар ўр тасида сабабий боғланишни аниқлаш лозим бўлади. Учишларни бажариш тартиби, шунингдек, ҳарбий учиш аппарат ларидан фойдаланишнинг қоидалари ҳам умумфу қаровий, ҳам махсус ҳарбий қўлланувчи турли меъёрий ҳужжатлар (бошқариш техникаси, ҳарбий авиация хизмат ларининг муҳандислик-авиация, штурманлик, навигация, метеорологик ва бошқа турлари масалалари бўйича буй руқ лар, қўлланмалар, йўриқномалар) билан батафсил белгилаб бе рилган.

Учиш деб, двигателларни учиб кетиш учун ишга туширишдан бош лаб, қўнишдан кейин двигателларни тўхтатиш билан тугаллана диган вақт даври ҳисобланади. Шунинг учун ушбу жиноят учун жавобгарлик, фақат учиш аппа ратини ҳавода бошқариш вақтида ёки кўтарилиш-қўниш йўлагидаги ҳаракат чоғида – кўтарилиш ёки қўнгандан сўнг двигатель тўхташи га ча бўлган вақтда учиш аппаратини бошқариш қоидаларини бузиш, шунингдек, машинани ва экипажни учиш олдидан тайёрлаш қоида ла рини бузгандагина юзага келиши мумкин. Машинанинг ҳавога кўта рилиши ёки қўниши билан боғлиқ бўлмаган ҳодисалар ушбу модда билан жавобгарликка тортишга асос бўла олмайди ва бошқа жиноят таркибини ташкил этиши мумкин 1 . Учиш қоидаларини бузиш учувчи томонидан учиш аппаратининг учиб кетиши, учиши ва қўниши пайтида учишни бошқаришнинг белгиланган қоидаларини бажармаслик ёки тегишлича бажармасли ги дир. Учиш қоидаларини бузиш учишни бошқариш техникасида, ориентирларни ёки йўл бошқарувини йўқотиб қўйишда, пикедан чиқишнинг кечикишида, жойига етмай ёки ундан ошиб кетиб ерга қўнишда, охиригача чиқарилмаган шасси билан ерга қўнишда, қў ниш учун пасайиш тезлигидан ортиқ тезлик билан ҳаракатланишда ва ҳоказолардаги хатолар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Учишга тайёргарлик кўриш қоидаларини бузиш экипаж аъзолари нинг учишга тайёргарлик кўриш ва учишга йўл қўйилиши қоида ла рини бажармаслик ёки машинанинг ўзини учишга тайёрлашнинг қоидаларини бузиш билан боғлиқ бўлади (касал учувчининг учиши, тиб бий кўрикдан ўтмаслик, учиш аппаратига ишлатишга яроқсиз бўлган ёнилғи ёки фойдаланиш суюқликларини қуйиш, учиш аппа ратига тегишлича бўлмаган техник хизмат кўрсатилиши, айрим ту гун лар ва агрегатларни сифатсиз таъмирлаш ва ҳоказо) 2 . Учиш аппаратидан фойдаланиш деб, ундан мақсадига кўра фой да ланиш тушунилади. Фойдаланиш тушунчаси билан, шунингдек, учиш

аппаратларининг авариясиз ишлаб туришини таъминлайдиган тизимлар ва агрегатлардан мақсадига кўра фойдаланиш ҳам қамраб олинади. Учиш аппаратидан фойдаланиш – унинг учиши ёки учишга тайёр гарлик тушунчасига қараганда кенгроқ тушун чадир. Агар учиш жараёни ундан фойдаланишдан ажралмас бўлса., у ҳолда ундан фой даланиш ҳам учиш даврида, ҳам ундан ташқарида содир бўлиши мум кин (масалан, самолётнинг ангарда туриш даврида, вертолётнинг учиш дан кейинги хизмат кўрсатиш даврида ва ҳоказо). Фойдаланиш қоидаларини бузиш , масалан, керакли қўшимча тайёр - гарликдан ўтмаган шахсларнинг бошқаришга қўйилишини, учиш аппаратидан мақсадсиз фойдаланишни, самолётда юкни нотўғри жойлаштириш, учиш хавфсизлигини таъминлайдиган тугунлар ва механизмларга техник хизмат кўрсатиш талабларидан чекиниш ва учиш аппаратларидан фойдаланишнинг хавфсиз шароитларини таъмин лайдиган ундан фойдаланиш тартибининг бошқа бузилиш ла рини ўз ичига олади. Жиноят ҳалокат ёки бошқа оғир оқибатлар шаклидаги оқибатлар юзага келган пайтидан бошлаб тугалланган деб ҳисобланади. Ҳалокат деганда , ҳаракатланаётган учиш аппаратининг унда учаёт ган экипаж аъзоларидан, кўчирилаётган бўлинма шахсий таркибидан ёки ҳаво кемасида бўлган бошқа шахслардан бирортасининг ҳалок бўлишига сабаб бўлган бузилиши ёки шикастланиши тушунилади. Бошқа оғир оқибатларга қуйидагилар кириши мумкин: ҳаво кема сида бўлган шахсларнинг баданига оғир шикаст етказилиши; учиш аппаратининг ерга қулаб тушиши ёки мажбуран қўниши нати жасида ердаги одамларнинг ҳалок бўлиши ёки уларнинг баданига оғир шикаст етказилиши; авария, яъни самолётга унинг тўла яроқсиз ҳолга келишига сабаб бўлган даражада шикаст етказилиши; машина лар нинг уларни таъмирлаш учун анчагина моддий харажатлар талаб қиладиган даражада бузилиши; ҳаво кемасининг ҳалокати, қулаши ёки мажбуран қўниши чоғида давлат, шунингдек, ҳарбий мулкнинг

ёки шахсий мулкнинг нобуд бўлиши ёки уларга катта миқдорда зарар етказилиши 1 . Тергов ва суд органлари ҳар бир аниқ ҳолатда ушбу воқеа ва юз берган оқибатлар ўртасидаги сабаб-оқибат боғланиши мавжудлигини аниқлаши лозим, акс ҳолда содир этилган қилмишда ушбу жиноят таркибининг борлигини таъкидлаш мумкин эмас. Жиноятнинг субъектив томони эҳтиётсизлик шаклидаги айби билан ифодаланади. Учиш ёки учишга тайёргарлик кўриш қоида ла рини бузишга йўл қўйган шахс оғир оқибат лар юз бериши мумкин ли гини олдиндан кўра олади, лекин асоссиз ҳолда ушбу оқибатлар юз бер майди, деб ҳисоблайди ёки уларни олдиндан кўра олиши лозим ва мумкин эди. Содир этилган қилмишни ЖК ушбу моддаси бўйича квалифи ка циялаш учун жиноятни содир этиш мотиви аҳамиятга эга эмас. ЖК 299-моддасида назарда тутилган жиноятнинг субъекти – зиммасига учиш ёки учишга тайёргарлик кўришни таъминлашга оид махсус вазифа юклатилган ҳарбий хизматчилар бўлишлари мумкин. Учиш раҳбари, ҳаво кемасининг қўмондони, учувчи, борт муҳандиси, штурман ва бошқалар ҳам жавобгарликка тортилишлари мумкин 1 . Кемани бошқариш қоидаларини бузиш (ЖК 300-моддаси) Жиноятнинг асосий бевосита объекти Қуролли Куч ларда ўрна тил ган кемани бошқаришнинг тартибини ҳамда ҳарбий кемалардан фойдаланиш қоидаларини таъминлай диган ижтимоий муносабатлар бўлади. Қўшимча бевосита объект – фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи, Қуролли Кучлар мулкининг хавфсизлигини таъминлайдиган ижти моий муносабатлардир. Ушбу жиноятнинг предмети фақат ҳарбий кемалар, яъни Ўзбекис тон Республикаси Ҳарбий Денгиз флоти кема таркибининг кемалари бўлиши мумкин. Булар жанговар ва қоровул кемалари, махсус мақ садли сузиш воситалари, катерлар ва бошқалар бўлиши мумкин.

Объектив жиҳатдан ЖК 300-моддасида кўзда тутилган жиноят кеманинг ҳалокатга учрашига ёки жиддий шикаст ланишига, одамлар ҳа лок бўлишига ёки бошқа оғир оқибатларга сабаб бўлган кемани бошқариш қоидаларини бузишда ифодаланади. Ушбу модда бланкет диспозициялидир. Жиноий жавобгарлик юз бериши учун кемани бошқариш қоидаларининг бузилишини ҳамда ушбу қоида бузиш билан кеманинг ҳалокатга учраши ёки жиддий ши кастланиши, одамлар ҳалок бўлиши ёки бошқа оғир оқибатлар ўртасида сабабий боғланишни аниқлаш лозим бўлади. Кемани бошқариш кемани сузиш пайтида бевосита бошқаришни, кеманинг курси ва тезлигини аниқлаш, унинг манзилини аниқлаш, маневр - ларни амалга ошириш, буксирга олиш, тўқнашишнинг олдини олиш чораларини кўриш, об-ҳаво ўзгариши ҳолатида хавфсизлик чо ра ларини кўриш ва ҳоказо, яъни Кема устави, махсус қўлланмалар, йўриқнома лар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар билан белгиланган сув кемасини бошқаришнинг маълум қоидаларини ўз ичига олади. Кемани бошқариш қоидаларини бузиш , масалан, кема бошли ғи нинг чуқурликларни мунтазам ўлчаб бориш ёхуд дарёнинг тор жойи да ёки қирғоққа яқин жойда сузиш тезлигини камайтириш чоралари ни кўрмасликда ифодала ниши мумкин. Фақат қонунда белгиланган оғир оқибатларга, яъни кеманинг ҳа ло катга учраши, унинг жиддий шикастланиши, одамлар ҳалок бўли ши ёки бошқа оғир оқибатларга олиб келган кема бошқариш қоида лари нинг бузилишлари жиноий жавобгарликка сабаб бўлади. Кеманинг ҳалокатга учраши деб, унинг тўлиқ бузили ши ёки чўк ти - рилиши тушунилади. Кемани тиклаш мумкин бўлмаган ҳолда у ҳа ло катга учраган деб тан олинади. Кемага жиддий шикаст етказилиши деб, кемага капитал таъмир лаш ни талаб этувчи шикастлар етказилиши тушунилади.

Одамлар ҳалок бўлиши деб, кема командаси икки ва ундан ортиқ аъзо - сининг ўлими тушунилади. Бошқа оғир оқибатларга қуйидагилар киради: икки ёки ундан ор тиқ команда аъзоларига ёки кема йўловчиларига оғир ёки ўртача оғирликдаги тан жароҳатларининг еткази лиши, ҳарбий топшириқ нинг бузилиши, экологик ҳалокат, ўсимликлар, ҳайвонларнинг ом ма вий ҳалокати ва бошқалар. Кемани бошқариш қоидаларининг бузилиши кеманинг ҳалокатга учраши ёки жиддий шикастланиши, одамлар ҳалок бўлиши ёки бош қа оғир оқибатлар юзага келган пайтидан бошлаб тугалланган жиноят деб ҳисобланади. Тергов ва суд органлари ҳар бир аниқ ҳолатда ушбу воқеа ва юз бер ган оқибатлар ўртасидаги сабабий боғланиш мавжудлигини аниқ лаши лозим, акс ҳолда содир этилган қилмишда ушбу жиноят тарки би нинг борлигини таъкидлаш мумкин эмас. Субъектив томонидан кемани бошқариш қоидаларини бузиш ҳам қасддан , ҳам эҳтиётсизлик билан бўлиши мум кин. Лекин юз берган оқибатларга нисбатан жиноят субъ ектининг айби доимо эҳтиётсизлик шак - лида ифодаланади (жиноий ўз-ўзига ишониш ёки жиноий бепар во лик). Акс ҳолда айбдор шахснинг ЖК бошқа моддалари билан жа воб гарлиги (давлатга хоинлик қилиш, мулкни қасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказиш ва бошқалар) масаласи қўйилиши мумкин. Қаралаётган жиноятнинг субъекти кемани бошқариш қоидала ри ни бузган ҳарбий хизматчи бўлиши мумкин. Бу кеманинг раҳбари, кема раҳбарининг ёрдамчиси, кемани бошқариш, жумладан маневр қи лиш вазифаларини бажа - раётган штурман ва соқчиликдаги зобит бўлиши мумкин.

Ҳокимиятни суиистеъмол қилиш, ҳокимият ваколатидан ташқарига чиқиш ёки ҳокимият ҳаракатсизлиги (ЖК 301-моддаси) иноятнинг асосий бевосита объекти Қуролли Куч ларда ўрна тилган ҳарбий бошқарув органларининг нормал иш фаолиятини, улар нинг обрўсини, ҳарбий бошлиқлар ва мансабдор шахсларнинг хиз мат ваколатларини амалга оши ришнинг белгиланган тартибини таъмин лай диган ижтимоий муносабатлар. Қўшимча бевосита объект – фу қа ро ларнинг ҳаёти, соғлиғи, ўзгалар мулкининг дахлсизлигини таъ мин лай диган ижтимоий муносабатлардир. Мазкур жиноят объектив томондан бошлиқ ёки бошқа мансабдор шахснинг ўз ҳокимият ёки хизмат мавқеини суиистеъмол қилиши, ҳо ки мият ёки хизмат ваколати дои расидан четга чиқиши, шунинг дек, ҳокимият ҳаракатсиз лиги Қуролли Кучларнинг манфаатларига, ҳарбий хизматчи ёки бошқа фуқароларнинг ҳуқуқлари ёки қонун би лан қўриқланадиган манфаатларига кўп миқдорда зарар ёки жиддий зиён етказилишига сабаб бўлишида ифодаланади. «Ҳокимиятни ёки хизмат мавқеини суиистеъмол қилиш — бошлиқ ёки бошқа мансабдор шахснинг қасддан ўз хизмат мавқеидан ҳарбий хизмат манфаатларига зид мақсадларда фойдаланишидир. Ҳокимиятни ёки хизмат мавқеини суиистеъмол қилиш мансаб дор шахс томонидан унинг ўз ваколатларини бузи шида ифодаланиши мумкин, аммо бу ҳаракатлар айбдор зиммасига хизмат юзасидан юк латилган у ёки бу муайян ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг бузилиши би лан боғлиқ бўл маслиги ҳам мумкин. Бироқ барча ҳолларда ҳам шахс мазкур хатти-ҳаракатларни, фақат ўзи эгаллаб турган хиз мат мавқеи га кўра содир этган бўлиши ва бу хатти- ҳаракатлар ўз моҳиятига кўра хизмат бурчига зид бўлиши шарт. Хизмат манфаатларига хилоф равишда содир этилган деб, хизмат зарурати тақозо этмаган, хизмат бурчи ва мансаб мажбуриятларини буза - диган, қонунлар, ҳарбий низомлар ва қўмондонлик буйруқларига зид бўлган хатти-ҳаракатлар тушунилиши лозим. Бунда хизмат бў йича юкла тилган

мажбуриятларнинг мансабдор шахс томонидан бу зи лишини, унга берилган ҳуқуқларнинг суиистеъмол қилини шини, ўз фаолиятида қонун талабларидан четга чиқили шини мақсадга му во фиқлик ёки хизмат зарурияти туфайли қилинган деб оқлаб бўл майди. Ҳокимият ёки хизмат ваколатидан ташқарига чиқиш, мансабни суиистеъмол қилишдан фарқли ўлароқ, қўмондон ёки бошқа мансаб дор шахснинг ўзига берилган ҳуқуқ ва ваколатлар доирасидан қасд дан, очиқчасига четга чиқадиган ҳаракатларни содир этишида ифода ла нади. Ҳокимият ёки хизмат ваколатидан ташқарига чиқиш жумла си га мансабдор шахс хизмат юзасидан фақат муайян, айни вақтда мав жуд бўлмаган ҳоллардагина содир этишга ҳақли бўлган ёки юқо ри лавозимда турган ёхуд махсус ваколатли шахс содир этиши лозим бўлган ҳаракатлар ҳам киради. Шахснинг хизмат мавқеи доирасидан четга чиқишда айбдорлиги масаласини ҳал этиш чоғида ҳар доим унинг ваколат доирасини аниқ лаб олиш муҳимдир. Ҳарбий ман сабдор шахсларнинг ҳуқуқ ва вако лат лари қонунлар, устав лар, низомлар ва қўмондонлик буйруқларида аниқ белгилаб қўйилган. Айни пайтда шуни эътиборга олиш керак ки, мансабдор шахс томонидан қурол ва бошқа жисмоний зўрлик ишлатилиши, агар бу ҳаракатлар унинг томонидан ўз хизмат мажбу рият ларини бажариши ва хизмат юзасидан жабрланувчига нисбатан мавжуд ваколатлар доирасидан четга чиқиши билан боғлиқ бўлган ҳол лардагина ҳокимият ни суиистеъмол қилиш деб баҳоланиши мумкин. Жабрла нувчи айбдорга тобе ёки айбдор ҳокимият вакили бўлган лиги боис унга қарам бўлган ҳолларда муайян ваколатлар мавжуд бўлиши мумкин. Акс ҳолда шахсга қарши жиноят учун Жиноят кодексининг те гишли моддалари билан жавобгарлик юзага келиши мумкин. Ҳокимият ҳаракатсизлиги бошлиқ ўз ҳарбий хизмат мажбурият ла рига кўра содир қилиши лозим бўлган ҳара катларни қасддан ба жар маганлигида ифодаланади.

Ҳарбий низомлар ҳар бир бошлиқ ўзига берилган ҳокимиятдан ҳарбий хизмат манфаатлари, унга ишониб топширилган қисм (бўлин ма)нинг жанговар салоҳиятини ошириш, тартиб ва интизомга қатъий амал қилиш йўлида тўлиқ фойдаланиши кераклигини талаб этади. Бош лиқнинг жиноий ҳаракатсизлиги, муайян шароитда ижтимоий хавфли оқибатларнинг олдини олиш учун қўллаши лозим бўлган чора ларни қўлламаслиги ҳарбий хизматга катта зиён етказиши мумкин. Агар бўлинма қўмондони ўзига тобе шахс бўлинма мулкини та шиш пайтида жанговар ўқларни ўғирлаб, бегона шахсга сотаётган лигини кўра туриб, бунинг олдини олмаса, бу қўмондон жиноий ҳара катсизлик учун жавобгарликка тортилиши керак. Бошлиқнинг тобе шахсларга нисбатан уларнинг ноустав ҳара кат ларига барҳам бериш учун чора кўрмаслиги ҳам ҳокимият ҳаракат сиз лиги деб баҳоланиши лозим. Ҳокимият ҳаракатсизлиги қасддан қилинадиган хатти-ҳаракат бўлиб, у айнан шу билан хизматга совуққонлик билан қарашдан фарқ қилади. Ҳокимият ҳаракатсизлиги ҳокимият ваколатини суиис теъ мол қилишдан шуниси билан фарқ қиладики, бу жиноят бошлиқ фақат ҳокимият ваколати доирасида ва фақат хизмат вазифасига кўра қилиши шарт бўлган ҳаракатни содир этмаслиги шаклида бўлиши мум кин. Шунинг учун ҳам ҳар бир ҳолда бажарилмай қолган ҳара катларни содир этиш мазкур мансабдор шахснинг ваколатига кириш-кир маслиги ва бунинг учун унда етарли имконият бўлган- бўлма ган лиги аниқланиши зарур» 1 . Ўрганилаётган жиноят таркиби Қуролли Кучларнинг манфаат ла рига, ҳарбий хизматчи ёки бошқа фуқароларнинг ҳуқуқлари ёки қо нун билан қўриқланадиган манфаатларига кўп миқдорда зарар ёки жид дий зиён етказилиши шаклидаги жиноий оқибатлар юз берган пайт дан бошлаб тугалланган ҳисобланади. Ҳокимиятни суиистеъмол қилиш ёки ҳокимият ҳаракатсизлиги ҳамда юз берган оқибатлар ўртасидаги сабабий боғланиш жиноят объектив томонининг зарурий белгиси ҳисобланади.

Мансабдорлик жиноятига хос жиноий оқибат жиддий зарар бўлиб, у ўз хусусияти ва кўламига кўра кўп миқдорни ташкил этади. Жид дий зарар Қуролли Кучлар, алоҳида хизматчилар ва бошқа шахс ларга етказилиши ва турлича, ҳам моддий, ҳам моддий бўлмаган муайян тусда намоён бўлиши мумкин. Жиноят тугалланган деб тан олиниши учун зарар амалда етказилган бўлиши шарт. «Мансабдорлик жиноятига хос жиноий оқибат жиддий зарар бўлиб, у ўз хусусияти ва кўламига кўра кўп миқдорни ташкил этади. Жиддий зарар Қуролли Кучлар, алоҳида хизматчилар ва бошқа шахс ларга етказилиши ва турлича, ҳам моддий, ҳам моддий бўлмаган муайян тусда намоён бўлиши мумкин. Жиноят тугалланган деб тан олиниши учун зарар амалда етказилган бўлиши шарт. Жиддий зарар сифатида, жумладан, содир этилган жи ноят туфай ли бўлинмада (қисмда) ҳарбий интизомга путур етиши, жанговар топшириқнинг, ўқув отишмаларининг, ишларнинг барбод бўлиши, ҳарбий мулкка зиён етказиш ёки уни йўқ қилиш, жиддий моддий зарар етказиш, ҳарбий хизматчилар ва бошқа шахсларнинг шахсий ёки мулкий ҳуқуқларининг бузилиши кабилар тан олинади. Жиддий зарар тушунчаси ўз ичига ҳокимият ёки хизмат ваколати доирасидан четга чиқиш жинояти учун хос бўлган жабр ланувчининг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарарни ҳам олади. Қасддан одам ўлдириш ёки қасддан баданга оғир шикаст етказиш сифатида етказилган зарар ҳо ки мият ёки хизмат ваколатидан четга чиқиш жинояти аломат лари дан ташқарига чиқади ва оғирроқ жиноят сифатида мустақил тавсиф лашни тақозо этади» 1 . Субъектив томондан ҳокимият ёки хизмат мавқеини суиистеъмол қилиш, ҳокимият ёки хизмат ваколати доира сидан четга чиқиш, шу нинг дек, ҳокимият ҳаракатсизлиги – қасддан содир этиладиган жи ноят лардир. Айбдор шахс унинг хизмат ваколатларидан фойдаланиб содир этган ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) ҳарбий хизмат манфаат ла ри га зид келишини

англаб етади ва айнан шундай иш тутишни ис тай ди ёки ўз ҳаракатларининг шундай турда эканлигига бепарво қарайди. Айбдор шахснинг жиноят оқибатларига – қонунга кўра жиноят тар - кибининг зарурий белгиларидан бири бўлган жиддий зиёнга муно сабати ҳам қасд қилиш, ҳам эҳтиёт сизлик шаклида ифодаланиши мумкин. Жиноятни содир этиш мотиви ва мақсади уни квалификация қи лиш учун аҳамиятга эга бўлмайди. ЖК 301-моддасида кўзда тутилган жиноятнинг субъекти мансаб дор шахс бўлган ҳарбий хизматчи бўлиши мумкин. «Ҳарбий мансабдорлик жиноятлари ҳарбий бошқарув орган ла рининг Қуролли Кучлар салоҳиятини мустаҳкамлаш манфаатларига мос келувчи, тўғри фаолиятига, ҳарбий бошлиқ ва мансабдор шахс лар учун белгиланган хизмат вазифаларини амалга ошириш тарти бига тажовуз қилади. Ҳарбий мансабдорлик жиноятларининг субъектлари ҳар бий бош лиқлар ва бошқа мансабдор шахслар бўлиши мум кин. Ички хизмат Ни зомига мувофиқ бошлиқ хизмат мавқеи (лавозими)га ва ҳарбий ун вонига кўра бўлиши мумкин. Ҳарбий мансабдор шахсларнинг на му навий рўйхатлари Ички хизмат Низомида, Интизомий Низомда, Гар ни зон ва қоровул хизмати Низомида ва бошқа ҳуқуқий актларда келтирилган. Бошқа ҳарбий хизматчилар ҳам, агар улар бошлиқ бўлмай туриб, муайян ташкилий-фармойиш бериш ёки маъмурий-хўжалик вазифа ларини бажариш билан боғлиқ бўлган лавозимларни доимий ёки вақ тинча эгаллаб турса ёки бу вазифаларни қўмондонликнинг махсус фар мойиши бўйича бажарса, мансабдор шахс бўлиши мумкин. Ушбу вазифаларни бажариш учун ҳарбий хизматчиларга юридик аҳамиятга эга ҳаракатлар содир эта олиши билан боғлиқ тегишли ваколатлар бе рилади. Ҳарбий мансабдорлик жиноятларининг ижрочилари фақат бошлиқлар ва мансабдор шахслар, иштирок чилари эса бошқа шахслар ҳам бўлиши мумкин. Ҳарбий мансабдорлик жиноятларининг ўзига хос хусусияти шун дан иборатки, уни содир этишдан келиб чиқадиган ижтимоий хавф ли оқибатлар,

баъзан, айбдор томонидан бевосита эмас, балки хизмат бўйича унга тобе шахслардан фойдаланиш, уларга ноқонуний буйруқ бериш орқали етказилиши мумкин. Бундай буйруқни қасд дан берган мансабдор шахс ноқонуний буйруқни ижро этиш нати жасида келиб чиққан оқибатлар учун жавоб беради. Бундай ҳолда унинг хатти-ҳаракати шахсан ўзи содир этгани сингари мансабдорлик жинояти сифатида, агар оқи батларнинг ўзи мустақил жиноятни ташкил этса, қилмиш лар мажмуи билан тавсифланиши лозим. Мансабдор шахснинг нотўғри ҳаракатлари билан у содир этган жиноят оқибатлари ўртасида сабабий боғланиш борлиги аниқланган бўлиши керак» 1 . Агар ҳокимият ёки хизмат мавқеини суиистеъмол қилиш, ҳоки мият ёки хизмат ваколати доирасидан четга чиқиш, шунингдек, ҳо ки мият ҳаракатсизлиги ўртача оғирликдаги ёки оғир тан жароҳат ла рини етказиш билан бирга содир этилган бўлса., айбдор шахснинг ҳа ра катлари ЖК 301- мод даси 2-қисми билан квалификация қили нади. ЖК 301-моддаси 3-қисмида : а) одам ўлишига; б) бошқа оғир оқибатларга сабаб бўлган қилмишлар учун жавоб гарлик кўзда тутилган. ЖК 301-моддаси 3-қисми «б» банди маъносидаги бошқа оғир оқибатлар деганда, икки ёки ундан ортиқ шахснинг баданига ўртача оғир ёки оғир шикаст еткази лиши, одамлар ўлими, ҳалокатлар ва бош қалар тушунилиши лозим. Ҳокимият ёки хизмат мавқеини суиистеъмол қилиш, жанговар ва зиятда содир этилган ҳокимият ёки хизмат ваколати доирасидан чет га чиқиш, шунингдек, ҳокимият ҳаракатсизлиги мансабдор шахс бўл ган ҳарбий хизматчи нинг ЖК 301-моддаси 4-қисми бўйича жавоб гарликка тортилишига олиб келади.

Хизматга совуққонлик билан қараш (ЖК 302-моддаси) Жиноятнинг асосий бевосита объекти мансабдор шахс бўлган ҳарбий хизматчининг ўзига юклатилган вазифалари ни бажариши нинг белгиланган тартибини таъминлайдиган ижтимоий муноса бат лар бўлади. Қўшимча бевосита объект бу ерда фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи, ўзгалар мулкининг дахлсизлигини таъминлайдиган ижти моий муно сабатлардир. ЖК 302-моддасида кўзда тутилган жиноятнинг объектив томони бошлиқ ёки бошқа мансабдор шахснинг ўз хизмат вазифаларига нисбатан пала-партиш ёки виждон сизларча муносабатда бўлиши ту файли бу вазифаларни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажар ма ганлиги кўп миқдорда зарар етказилишига ёки бошқа оғир оқи батларга сабаб бўлишида ифодаланади. Хизматга совуққонлик билан қараш мансабдор шахснинг ўз хизмат вазифаларига нисбатан пала-партиш ёки виждонсизларча муносабатда бўлиши туфайли бу вазифа ларни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаган лигидан иборат. « Мажбуриятларни лозим даражада бажармаслик уларнинг юзаки, иштиёқсиз, эътиборсизлик билан, ўйламас дан ва керакли ғайрат, ташаб - буссиз бажарилишида намоён бўлади. Бу кўринишдаги совуқ қонлик ҳарбий мансабдор шахснинг унга ишониб топширилган ҳар бий мулк ка лоқайд муносабатда бўлиши оқибатида мазкур мулкнинг нобуд бўлиши ёки унга шикаст етиши, моддий бойликлардан фой да ланишда ҳисоб-китоб ва назоратнинг етарлича бўлмаганлиги ёки уларни сақ лаш ёмон ташкил этилганлиги сабабли талон-торож ёки камомад ке либ чиқиши, қўмондон бўлинмада ҳарбий тартиб ўрна тиш учун те гиш ли чора-тадбирлар кўрмаганлиги туфайли тобе шахслар то мо ни дан интизомнинг қўпол бузилиши ёки қўмондонлик берган топши риқларнинг бажарилиши барбод бўлиши кабиларда намоён бўлади.

Совуққонлик мансабдорлик жинояти бўлиб, мансабдор шахс томонидан бажарилмаган ёки лозим даражада бажарилмаган ҳара кат лар унинг хизмат ваколатига тегишли бўлишини, лавозими бўйича унинг зиммасига юклатилган мажбуриятлар доирасига кирган бўли шини тақозо этади. Мансабдор шахс у ёки бу мажбуриятларни ўз хизмат бурчи ту фай ли бажариши нафақат шарт бўлган, балки уни лозим даражада ба жариши мумкин ва бунинг учун реал имкониятга эга бўлган ҳол да ги на совуққонлик учун жавобгарликка тортилиши мумкин. Агар мансабдор шахс ўз хизмат вазифаларини лозим даражада амалга оши риш учун етарли имкониятга эга бўлмаган шароитга тушиб қолган бўлса., совуққонлик учун жавобгарлик истисно этилади». Кўриб чиқилаётган мазкур жиноят кўп миқдорда зарар ёки бош қа оғир оқибатлар юз берган пайтдан бошлаб тугал ланган ҳисоб ла нади. Хизматга совуққонлик билан қараш ҳамда юз берган оқибатлар ўртасидаги сабабий боғланиш жиноят объектив томонининг зарурий белгиси бўлади. Фуқароларнинг соғлиғига зарар етказилиши шахсга қарши жи ноятлар учун жавобгарликни назарда тутувчи ЖК тегишли модда лари билан жиноятлар жами тариқасида жавобгарликка тортилади. Субъектив томондан жиноят эҳтиётсизликнинг жиноий ўз-ўзига ишониш ёки жиноий бепарволик шаклида содир этилади. Жиноятнинг субъекти мансабдор шахс бўлган ҳарбий хизматчи бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 2.Международний пакт о гражданских и политических правах. Международная зашита прав и свобод человека. Сборник документов. М.: Юрид.лит., 1990 г. 3.Основние принципи независимости судебних органов. Международние права и свобода человека: Сборник документов. М: Юрид.лит., 1990 г. 4.Всеобшая декларация прав человека. – Права человека. Основние международние документи: Сборник документов. М.: Международние отношения. 1989 г. – С. 134-142. 5. Конвенция о правовой помоши и правових отношениях по гражданским, семейним и уголовним делам. (Хўжалик ва ҳуқуқ Хозяйство и право. – Ташкент. 1997, №1-2. С. 58-76). 6. Уголовно-процессуалний кодекс Республики Узбекистан. – Т.: Адолат, 1999.

O'xshashlar

Ҳарбий хизматни ўташ тартибига қарши жиноятлар

Тадбиркорлик қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик

Радиоактив материалларни қонунга хилоф равишда эгаллаш

Одил судловга қарши жиноятлар

Жиноят учун жазо тайинлаш қоидаларини либераллаштириш