logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Geografiya
  4. Исландия

Исландия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB
Ko'chirib olish
Исландия Исландия ороли Атлантика океанининг шимолий қисмида, Шимолий қутб доираси билан 63°25 шим. кенглик орасида, Шпицбергендан анча жануби-ғарбда жойлашган. Ислаидиянинг майдони- 103 минг км 2 . Исландия ороли қирғоқлари яқинидаги майда ороллар билан биргаликда Исландия Республикасининг территориясини ташкил этади. Исландия табиати вулканларнинг интенсив ҳаракати, ҳозирг и замон музланиши ва сернам ҳамда совуқ денгиз иқлимининг биргаликдаги таъсири натижасида ниҳоятда ўзига хосдир. Исл андияни кўпинча музлар ва ўт-оловлар ўлкаси дейишади; бир оқ айни вақтда уни шамоллар, ёмғирлар ҳамда туманлар ўлкаси ҳам деса бўлади. Исландия вулканик йўл билан пайдо бўлган орол бўлиб, бутунлай қадимги, ёш ва ҳозирги вулкан жинсларидан таркиб топган. Ороллар замини тўқ тусли базальт лавалари қатламларидан тузилган бўлиб, бу қатламлар неогенда кўтарилган ва ёриқлар ҳосил бўлган; бунда ер ёриқлари бўйлаб янги вулкан маҳсулотлари оқиб чиққан. Бу маҳсулотлар эса асосан нордон лавалар, куллар ва брекчйялардан иборат бўлган. Исландия ҳозирги вақтда Ер шаридаги энг актив вулканик областлардан биридир; бу ерда вулканлар ҳарадатининг барча кўринишларивулканларнинг отилиши, иссиқ сув ҳамда газлар нинг отилиб чиқиши ва ҳатто янги вулканларнинг пайдо бўл ишини кузатиш мумкин. Бундан бир неча йил муқаддам Исл андиянинг жанубий қирғоқлари яқинида сув ости вулканларининг отилиши натижасида Атлантика океани сувлари юзасидан янги вулкан қад кўтариб, унинг баландлиги бир неча соат мо- байнида бир неча юзлаб метрга егди. Исландия ороли антропоген бошида муз билан қопланган, бу ҳол унинг рельефида ва соҳилларининг тузилиш хусусиятл арида акс этган. Орол рельефи-асосан тоғли рельеф. Пасттекисликлар ер юзасининг 1/3 қисмидан камроғини эгаллаган, шуниси ҳам бор ки, бу пасттекисликларнинг барчаси ғарб ва жануби-ғарбда жойлашган. Оролнинг шарқий ва шимолий қисмларида паст ерлар фақат соҳил яқинидагина учрайди. Исландия оролининг катта қисми баландлиги 400-600 м ли базальт платосидан ибор ат; бу плато деярли ҳамма томондан денгизга томон тик ён бағир ҳосил қилиб тушиб келган. Қирғоқ чизиғи, айниқса соҳилга кўпдан-кўп фьордлар кириб келган шимол ва шимоли-ғарбда , жуда парчаланиб кетган. Жануб ва жануби-шарқда базальт платосини чуқур тектони к ёриқлар кесиб ўтган, бу тектоник ёриқлар чеккаси бўйлаб бир қанча вулкан конуслари жойлашган. Исландиянинг Энг катта массивлариватнайёкудль ва унинг яқинида жойлашган Эрайвайёкудль массивларидир; Эрайвайёкудль массивида Исл андиядаги энг баланд тоғ тепасибаландлиги 2219 м ли Хвандальсхнукур вулкани бор. Жанубий соҳил яқинида Мирда льсёкудль (1600 м); оролнинг марказий қисмида эса-Ховсёку дль (1700 м) массивлари ва бошқа массивлар жойлашган. Массивларнинг энг баланд тепалари ҳаракатдаги ёки сўнган вулканлардан иборат. Оролнинг жануби-ғарбий қисмида Исланди янинг энг актив вулкани Гекла қад кўтарган, унинг баландлиги 1447 м га етади. Вақт-вақти билан кучли ва давомли вулкан отилишлари бўлиб туради. Бунда экин далалари ва яйловлар лава оқимлари тагида қолиб кетади, отилиб чиққан кул ва заҳарли газлар бир неча километр масофада атмосферани заҳарлайди. Гекла вулиани 1947-1948 йили отилган вақтда атро фдаги яйловлар фторли газлар билан заҳарланган, бу эса қўйларнинг ёппасига қирилиб кетишига сабаб.бўлган. Исландиянинг баланд массивлари музликлар билан.қоплан ган. Жуда катта фирн далаларидан музлик тиллари туши келиб, улар айрим жойларда деярли бевосита денгизгача етиб боради. Қор чизиғининг баландлиги оролнинг турли қисмларида турлича. Шимоли-ғарбда қор чизиғи денгиз сатҳидан 400 м гача бўлган жойларгача тушиб келади, шимоли-шарқ ва марказдаги энг қурғоқчил жойларда эса 1600 м гача кўтарилади. Исландияда ги ҳозирги музланишнинг умумий майдони 12000 км 2 га яқин бўлиб, бунинг 8500 км 2 қисми Ватнайёкудль массивидаги жуда катта музликка тўғри келади. Музликлар атрофида морена ётқизиқлари уюмлари, шунингдек жуда катта майдондаги зандра қумлари ҳосил бўлган. Ҳозирги замон музланиши билан ҳозирги замон вулканизми биргаликда ўзига хос ва кўпинча инсон учун хавфли бўлган табиий ҳодисаларга музости вулкан отилишларига сабаб бўлади. Муз ости вулканлари отилганда кўп миқдорда иссиқлик ажр алиб чиқади ва музлар жуда тез эрий бошлайди. Лой тупроқ аралаш жуда катта сув оқими денгизга томон айқириб оқар экан, ҳали эриб бўлмаган муз палахсалари ва тоғ жинслари бўлакларини оқизиб кетади бунда дарёлар қирғоқларидан чиқиб кетади, ўтлоқларни вулкан кули қоплайди, баъзан аҳоли пунктлари вайрон бўлади ва одамлар нобуд бўлади. Исландия вулкан ларининг отилиши шу қадар кучли бўладики, шамол вулканлар кулини то Скандинавия яримороли ва Шотландиягача учир иб боради. Вулканлар билан боғлиқ ҳолда газ, иссиқ булоқ ва гейзерлар отилиб чиқади. Гейзерлар дастлаб шу ерда ўрганилган ва уларнинг номи Исландиядаги фонтан каби отилувчи энг катта иссиқ булоқ катта Гейзер номидан олинган. Иссиқ булоқлардан уй-жойларни, парник ва гулхоналарни иситишда фойдаланилади. Исландлар иссиқ вулкан сувларидан ф&йдаланиб иссиқх оналарда помидор, бодринг, олма ва ҳатто банан етиштирадилар . Мамлакатда иссиқ булоқлар сувидан фойдаланиб, чўмилиш учун ўнлаб сув ҳавзалариқурилган. Бу ҳавзалар исдандлар чў милиши учун бирдан-бир имконият беради, чунки қирғоқ бўйид аги денгиз сувларида ҳам, ички сув ҳавзаларида ҳам жуда совуқлигидан чўмилиб бўлмайди. Исландиянинг Атлантика океанида қишда таркиб топадиг ан босим депрессияси марказида жойлашган орол эканлиги унинг иқлим хусусиятларини белгилайди. Шимолий Атлантика оқимининг бир тармоғи бўлмиш Ирмингер оқими оролнинг бев осита жанубий қирғоқлари яқинидан ўтади. У Исландиянинг жанубий ва ғарбий қисмларини илитиб, у ерда қишки температ уранинг бирдан нормадан анча кўтарилиб кетишига сабаб бўлади. Исландияга шимолдан совуқ Гренландия оқимининг тарм оғи яқинлашади вау орол қирғоқларига сузиб юрувчи музлик ларни олиб келади. Илиқ оқим билан совуқ оқим қўшилган жойда об-ҳаво жуда ўзгарувчан бўлади, тез-тез шторм (довул) бўлиб, туман тушади. Илиқ оқимнинг таъсири қишда айниқса кучли бўлади. Шу сабабли оролнинг жанубий ва жануби-ғарбий қисмида энг совуқ ойнинг ўртача температураси мусбат ёки 0°С дан салгина паст бўлади ( + 2°С дан-3°С гача). Шимолда оролнинг ички қисмлар ида ва денгиз сатҳидан катта баландликда қиш бирмунча совуқ келиб, ўртача температура-5°С дан-15°С гача бўлади. Ёзда ўртача температура 7- 12°С дан ошмайди. Еғинлар жануб ва жануби-ғарбда айниқса кўп бўлиб, улар нинг йиллик миқдори 1000 мм га, баланд массивларнинг ён бағри да эса 3000 мм га етади; оролнинг ички қисмларида ёғинлар миқдори 300-S00 мм гача камаяди. Еғинлар йилнинг истаган фаслида ёмғир ёки қор тарзида ёғиши мумкин, бироқ узоқ вақт эримай турадиган қор қатлами баланд тоғларда ва оролнинг ички ҳамда шимолий районларидагина бўлади. Исландия циклонлар йўлида жойлашганлигидан унинг об- ҳавоси йил бўйи жуда беқарорлиги ҳамда турли томонга эсувчл шамоллар йўналишининг тез-тез ўзгариб туриши билан характер ланади. Кучли туманли, довулли об-ҳаво Исландия қирғоқлар и яқинида кўпинча кемалар ҳалокатига сабаб бўлади. Оролнинг кўпдан-кўп дарёлари музликлардан тўйинади; улар жуда серсув, зинапоясимон платоларни кесиб ўтар экан, шўх оқиб, кўплаб остоналар ҳосил қилади. Ҳатто энг катта дарёларда (Тьоурсау- 210 км ва Хвитау -180 км) ҳам остона хамда шаршараларнинг кўплиги (баъзан бу шаршараларнинг баландлиги 50 м га етади) ва сув режими беқарорлигидан кемал ар қатнай олмайди. Сув энергияси запаслари жуда катта, бироқ улардан ҳозирча жуда кам фойдаланилмоқда. Исландия ўсимликлари асосан моҳ лишайниқ, эрика, черни ка ва брусника бутачаларидан иборат. Оролда дарахтлар жуда кам, улар подзол тупроқлардг ўсувчи, пакана қайин, бута сймон тол, рябина ва арчалардан иборат. Бу ўсимликлар жуда кўплаб кесиб юборилган ва ҳозирги кунда орол жанубиа ярми майдонининг 6% дан кам қисмини қоплайди. Катта майдонлар мох ва қиёқ ўсган ботқоқликлар билан банд; илиқ- роқ ва шамоллардан тўсилган жойларда ҳамда иссиқ булоқлар яқинида ям-яшил ғаллагуллилар ва турли ўтлар ўсадиган ўтл оқлар учрайди. Шамол зандра қушларини тўзитиб юборадиган катта массивлар вулканлар этагидаги муттасил янгиланиб турадиган лава қопламлдри, совуқдан нураш процесслари натижа сида ўйилиб кетган базальт платолари устида кўпинча мутла қо ўсимлик ўсмайди ёки жуда сийрак ўсимликларгина тарқал ган. Исландияда материкдан келтирилган ва ёввойилашиб кетг ан шимол буғуси, қутб тулкиси, исландия сичқони учрайди. Ички сув ҳавзаларининг. қирғоқларида ва денгиз бўйларида жуда кўп миқдорда ,сув қушлари яшайди. Қирғоқ бўйи сувлари овланадиган қимматбаҳо балиқларга бой; улар Исландияқир ғоқларига яқин келиб, материк ёнбағри ва фьордларда тўплан ади. Исландия қирғоқлари яқинида сельд ва треска айниқса кўп. Шунингдек, денгиз олабуғаси, пикша ва зубатка балиқлари овланади. Ов мавсумида Исландия ороли қирғоқларига Евр о пад аги турли мамлакатларнинг кемалари келади. Исландиянинг табиий шароити қишлоқ хўжалиги, айниқса деҳқончилик учун унча цулай эмас. Кам сонли аҳолининг ҳам катта қисми жанубий ва жануби-ғарбий ерҳил бўйи районларид а жойлашган бўлиб, балиқ овлаш билан шуғулланади. Мамлака тнинг ичкирайонларида қўй боқилади.

O'xshashlar

Ҳинд ва Шимолий муз океанлари
Евросиё иқлими
Ғарбий Европа
Европанинг иқлими ва ички сувлари
Европанинг шаклланиш тарихи. Рельефи. Фойдали казилмалари