logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Botanika
  4. Yerda hayotning paydo bо‘lishi

Yerda hayotning paydo bо‘lishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB
Ko'chirib olish
Yerda hayotning paydo b о ‘lishi Reja: 1. Hayot tushunchasining ta’rifi. 2. Hayotning faydo b о ‘lishidagi shart sharoitlar. 3. Hayotning faydo b о ‘lishi t о ‘g‘risidagi qarashlar va nazariyalar Yerda hayotning paydo b о ‘lishini t о ‘g‘ri tasavvur qilish uchun, quyosh sistemasining hosil b о ‘lishi va bu sistemada yer planetasining joylashishi haqidagi hozirgi zamon tasavvurlar haqida ma’lumotga ega b о ‘lish kerak. Bu tasavvurlar bilan tanishish juda zarur, chunki quyosh atrofidagi planetalarning kelib chiqishida umumiylik b о ‘lsa-da, faqatgina yerda hayot mavjud va juda turli tumanlikka erishgan. Yerda hayotning paydo b о ‘lishidagi shart-sharoitlar . Astranomlarning fikricha, yer va quyosh sistemasi planetalari bundan 4,5 mlrd yil oldin gaz va chang zarrachalaridan hosil b о ‘lgan. Bunday gaz va chang zarrachalari hozir ham yulduzlar aro b о ‘shliqlarda uchraydi. Yadro sintezi reaksiyasi natijasida vodoroddan geliy va undan о ‘z navbatida uglerod hosil b о ‘ladi. Bulutlar ichidagi yadroviy jarayon juda uzoq, 100 millon yillar davom etgan. Geliy va uglerodning yadrolari birikib kislorod yadrolari va undan keyin neon, magniy, kremniy, oltingugurt va boshqa element yadrolarini hosil qilgan. Shunday qilib, yuqori temperatura, gravitatsion zichlashish, gaz va chang zarachalar bulutlarining о ‘z о ‘qlari atrofida aylanishi natijasida yulduzlar, planetalar va ular atmosferasini hosil qiluvchi ximiyaviy elementlar hosil b о ‘lgan. Yulduz sistemalarining shu jumladan bizning quyosh sistemamizning hosil b о ‘lishida ham ximiyaviy elementlarning vujudga kelishi ham materiyalar evolyusiyasiga b о ‘ysunadi. Quyosh sistemasining hayot paydo b о ‘lishidagi keyingi rivojlanishi uchun ayrim kosmik va planetik shart-sharoitlar zarur edi. Shunday shartlardan biri-planetalarning hajmi. Planetalarning massasi juda katta b о ‘lmasligi kerak edi, chunki tabiiy radiaktiv moddalarning atom energiyalari planetalarni qizdirib yuborishi mumkin yoki hayot uchun zararli b о ‘lgan radiaktiv chiqindilar о ‘z atrofida atmosferani tutib turish xususiyatiga ega emas, chunki ularning tortishish kuchi kichik. Bu sharoit hayot paydo b о ‘lishiga t о ‘sqinlik qiladi. Bunga misol qilib yerning y о ‘ldoshi oy planetasini olish mumkin. Ikkinchi sharti-planetaning yulduz atrofida doira shaklida yoki shunga yaqinroq holatda harakatlanishi kerak, chunki bu harakatda planetaga doimo bir xilda energiya oqimi kelib turadi. Uchinchi sharti -doimiy intensiv holatda yorug‘lik bilan ta’minlanib turishi. Bu shart ham asosiy shartlardan hisoblanadi, chunki planetaga keladigan yorug‘lik energiyasi bir tekis b о ‘lmaydi. Energiya oqimining meyorsizligi haroratning о ‘zgarib turishi hayotning paydo b о ‘lishi va rivojlanishiga t о ‘sqinlik qiladi. Chunki tirik organizmlarning yashashi uchun ma’lum bir doimiy harorat zarur. Aytib о ‘tish kerakki tirik organizmlarning 80-90% suvdan iborat. Hayotning harorat chegaralari suvli muhitda yanada muhim. Yuqoridagi barcha shartlarga yer planetasi javob berar edi. Shunday qilib, 4,5 mlrd yil oldin yerda kosmik, planetali va ximiyaviy sharoitlar mavjud edi. Hayot tushunchasining ta’rifi. Hayot va uning paydo b о ‘lishi eng aktual, shu bilan birga eng qiyin muammolardan biridir. Bu muammolarni ijobiy hal etish uchun, avvalo, hayot о ‘zi nima degan muammoni hal etish zarur. Fridrix Engels birinchi marta hayot muammosiga ilmiy tomondan yondoshgan. U XIX asrning ikkinchi yarmida tabiiyot fanlarida t о ‘plangan yutuqlarni e’tiborga olib, о ‘zining «Tabiat dialektikasi» hamda «Anti-Dyuring» degan asarlarida hayotning mohiyati va paydo b о ‘lishi haqida vjoyib fikrlarni bayon etgan. Engelsning qayt qilishicha, hayot tirik materiya harakatining alohida formasidir. Tirik materiyaning sifat jihatdan о ‘ziga hosligi shundan iboratki, u oqsillardan tuzilgan b о ‘lib, atrofni о ‘rab olgan tabiat bilan moddalar almashinuvi orqali doim munosabatda b о ‘lib turadi. Qayd qilinganlarni e’tiborga olib, «Tabiat dialektikasi» asarida Engels hayotga quyidagicha ta’rif bergan: «Hayot-oqsil jismlarining yashash usulidar, ularni qurshagan tashqi tabiat bilan b о ‘ladigan t о ‘xtovsiz moddalar almashinuvi bu usulning muhim momentidir, zero mazkur almashinuv t о ‘xtashi bilan hayot ham t о ‘xtaydi, bu esa oqsilning buzilishiga olib keladi». Hayotga berilgan ikkinchi ta’rifda tirik tabiatning о ‘z- о ‘zini yangilash jarayoniga e’tibor berilgan. «Hayot-oqsil jismlarining yashash usulidir. Bu yashash usuli esa о ‘z mohiyati bilan mazkur jismlarning kimiyaviy tarkibiy jismlarining doimo о ‘z- о ‘zini yangilab turishidan iboratdir». Engels hayotga bergan ta’rifining uch tomonini ta’kidlab о ‘tish kerak. Bular birinchidan, о ‘lik tabiatdan farq qilib, hayot oqsil jismlar bilan uzviy bog‘liq. Ikkinchidan, hayot doimiy sodir b о ‘ladigan moddalar almashinuvi jarayoni, о ‘z- о ‘zini yangilash jarayoni bilan va nihoyat, uchinchidan, hayot oqsil jismlar tashqi muhit bilan doimo aloqada, bog‘liq ekanligidadir. Aks holda moddalar almashinuvi t о ‘xtab, oqsillar parchalanishi yuz beradi. Bu ta’rif 80 yil ilgari berilgan edi. Bu davr ichida biologiya fani yanada rivojlandi. Keyingi 30 yil davomida ayniqsa organik ximiya, bioximiya, biofizika, ekologiya, genetika va boshqa tabiiy fanlar sohasida ulkan yutuqlarga erishildi. Hayotning paydo b о ‘lishi t о ‘g‘risidagi qarashlar Hayot paydo b о ‘lishi muammosi fan va texnikaning rivojlanishiga qarab turli davrlarda turlicha hal etildi. Din peshvolari va idealizm oqimining namayondalari yer yuzidagi barcha о ‘simliklar, hayvonlar va odamlar xudo qudrati bilan vujudga kelgan, degan fikrni uzoq davr targ‘ib qilib keldilar. Bunga qarama-qarshi materializm oqimi tarafdorlari esa hayot hech qanday ilohiy kuch ishtirokisiz, tabiiy qonunlar asosida paydo b о ‘lganligini e’tirof etdilar. Biroq materializm oqimining dastlabki tarafdorlari о ‘lik tabiat bilan tirik tabiat orasidagi tub sifat farqlarini yetarlicha farqlay olmadilar. XVII asrda yashagan Italiya olimi Franchenko Redi hayotning о ‘z- о ‘zidan paydo b о ‘lishi t о ‘g‘risidagi bunday tasavvurlar not о ‘g‘ri ekanligini birinchi b о ‘lib tajribada isbotladi. U о ‘z tajribalarida shidishlarga bir parchadan g о ‘sht solib, ba’zi idishlarning og‘zini doka bilan yopib, ba’zilarini ochiq qoldirdi. Ochiq holdagi idishlardagi g о ‘shtlarga pashsha q о ‘ngani uchun tez orada ularda qurt paydo b о ‘ldi va rivojlandi. Yopiq shisha idishlardagi g о ‘sht sasib chirisa ham, ularda hech qanday qurt paydo b о ‘lmadi. Fransiya mikrobiologi Lui Paster tajribalar о ‘tkazib, yirik organizmlargina emas, hatto eng mayda organizmlar ham о ‘lik tabiatdan о ‘z- о ‘zidan b о ‘lmasligini isbotlab berdi. Paster tajribasining yakunlari e’lin qilinganidan keyin hayot mangu deb da’vo qiluvchi gipotezalar maydonga keldi. Kosmozoy va panspermiya gipotezalarini bunga misol qilib k о ‘rsatish mumkin. Kosmozoy gipotezasini birinchi marta 1865 yili nemis vrachi Rixter ilgari surdi. Keyinchalik gipotezani olimlardan Tomson va Gelmgols quvvatladilar. Kosmozoy gipotezasiga k о ‘ra, koinotda hayot mangu b о ‘lib, uning zarrachalari bir sayyoradan, ikkinchi sayyoraga k о ‘chib yuradi. Bu zarrachalarning k о ‘chib yurishida meteoritlar asosiy о ‘rin egallaydi. Mikroskopik k о ‘rinishdagi bu hayot zarrachalari meteoritlarga yopishib, ular orqali yerga tushgan va hvyotning rivojlanishiga sababchi b о ‘lgan. Panspermiya gipotezasi 1907 yili shved olimi Arrenius tomonidan ilgari surildi. Bu gipoteza xuddi kosmozoylar gipotezasi singari hayotning manguligini e’tirof etdi. Bu ikki gipoteza mazmunan bir xil b о ‘lib,asosiy farqi hayot zarrachalari turli y о ‘llar bilan yerga yetib kelganligi haqida edi. Arrenius mulohazasicha hayot kurtaklari meteoritlar yordamida tanqalmaydi, chunki meteoritlar atmosferaga ishqalanishi natijasida juda qizib ketadi. Oqibatda hayot kurtaklari nobud b о ‘ladi. Shunga k о ‘ra, panspermiya gipotezasiga muvofiq, hayot kurtaklari quyoshdan ajralgan yorug‘lik nurlarining bosimi ta’sirida yerga tarqalgan deyilgan. Panspermiya gipotezasi ham hayot manguligina e’tirof etgan. Bu har ikkala gipoteza ham umuman hayot qanday paydo b о ‘lgan, degan muammoni hal eta olmagan. Hayotning paydo b о ‘lishi t о ‘g‘risidagi masala hozirgacha biologiyaning eng munozarali muammolaridan biri b о ‘lib kelmoqda. Hayotning anorganik materiyadan paydo b о ‘lganligini isbotlovchi aniq dalillar y о ‘qligi tufvyli shu masala yuzasidan ikki dunyoqarash-materializm bilan idealizm о ‘rtasida hamisha keskin kurash borgan. Materializm hayot-oqsil tanachalarining alohida yashash shakli deb uqtiradi. Demak, idealistik materializm nuqtai nazaridan hayotning paydo b о ‘lishidagi muammo tirik, jonli materiya anorganik materiyadan, qachon va qanday paydo b о ‘lgan degan muammodir. X о ‘sh, yerda hayot qanday paydo b о ‘lgan. Bu masalani F.Engels dialektik materializm nuqtai nazaridan «Tabiat dialektikasi» asarida umumiy tarzda ifodalab bergan. Hozirgi kunda hayotning paydo b о ‘lgani t о ‘g‘risida bir qancha gipotezalar b о ‘lib, shulardan diqqatga sazavori akademik A.I.Oparin о ‘lik narsadan tirik mavjudotning vujudga kelishining aniq y о ‘llari va asosiy bosqichlarini tasvirlab berdi. Hayotning negizi b о ‘lmish organik moddalarning abiogen sintez b о ‘la olishini bir qancha ilmiy dalillar asosida isbotlab berdi. Biogenez jarayoni 3 asosiy bosqichdan iborat: 1. Organik moddalarning vujudga kelishi. 2. Biopolimerlarning hosil b о ‘lishi. 3. Dastlabki tirik tanachalarning hosil b о ‘lishi. Birinchi bosqich. Organik birikmalarning abiogen sintezi. Bundan taxminan 5 mlrd. yil ilgari koinot Organik birikmalarning abiogen sintezi. Bundan taxminan 5 mlrd. yil ilgari koinotda gigant chang-t о ‘zon bulutidan yangi planeta-quyosh paydo b о ‘lgan. Quyosh tarkibiga gaz-chang materiyaning deyarli 0,99 massasi kirgan. Qolgan qismi quyosh atrofida aylanib yurib zichlashgan va disk shakliga kirgan. Yer dastlab sovuq b о ‘lgan, lekin keyinchalik undagi radiaktiv elementlarning parchaoanishi tufayli u qiziy boshlagan. Yer qa’ri xarorati 1000 gradusga yetgan va undan ham yuqori b о ‘lgan. Bunday xaroratda qattiq jismlar erib ketib, zichligiga k о ‘ra eng og‘irlari pasida, bir oz yengillari о ‘rtada, eng yengillari yuzada joylashgan. Yerdagi moddalar uning muayyan rivojlanishi bosqichida о ‘zaro kimiyaviy reaksiyaga kirishgan. Reaksiya mahsulolari orasida gazlar k о ‘p b о ‘lgan. Juda katta bosim ostida ular yer yuzasiga otilib chiqqan va uning birlamchi atmosferasini hosil qilgan. Ularning tarkibi ehtimol, harakatdagi hozirgi vulqonlardan ajralayotgan gazlar tarkibiga о ‘xshash b о ‘lgan. Ular tarkibida suv bug‘i, uglerod IV-oksid, uglerod II-oksid, vodorod sulfat, ammiak, metan va boshqalar k о ‘p b о ‘lgan. Molekulyar kislorod deyarli y о ‘q, bu faol element turli moddalarni oksidlaydi va yer yuzasiga ajralib chiqmaydi, erkin kislorod yer atmosferasida keyinroq paydo b о ‘lib, fotosintez jarayoni rivojlangandan keyin hosil b о ‘lgan. Yerning dastlabki atmosferasida ehtimol molekulyar azot ham b о ‘lmagan. U keyinroq ammiakning kislorod bilan oksidlanishi natijasida hosil b о ‘lgan, yerning birlamchi atmosferasi tarkibida uglerod birikmalari-organik moddalarning asosiy elementi b о ‘lishi kishi e’tiborini о ‘ziga jalb etadi. Ular ehtimol karbitlarning metallar bilan birikmasining suv bilan о ‘zaro ta’siri natijasida hosil b о ‘ladi va oxirida metan va boshqa uglerodlar ajralib chiqadi. radiaktiv va radiokimyoviy va kimyoviy jarayonlarning jadalligi pasayganda planeta soviy boshlagan. Yer yuzasining xarorati 100 dan pasayganda sharros yomg‘ir yog‘a boshlagan. Yer yuzidagi chuqurlarga suv t о ‘lib dengiz va okeanlar hosil b о ‘lgan. Issiq dengiz suvida atmosferadan tushgan Н 2 , СО 2 , СН 4 NH 4 shuningdek yerning yuza qatlamlaridan yuvilib tushadigan tuzlar va boshqa moddalar erigan. О ‘sha uzoq о ‘tmishda quyosh hozirgidan ravshanroq yoritgan va uning nuri kuchli energiya manbai b о ‘lgan. U zamonda tez-tez momaqaldiroq b о ‘lgan va yer yuziga goho yashin tushib turgan. Shunday sharoitda ibtidoiy okeanda erigan moddalar о ‘rtasida kimyoviy reakuiyalar muqarrar r о ‘y bergan b о ‘lishi kerak. Bu reaksiyalar natijasida anorganik molekulalardan organik birikmalarning abiogen sintezoanishi r о ‘y bergan. Fikrimizning dalili sifatida, biz amerikalik kimyogar S.Miller tajribalariga murojat qilamiz. Ibtidoiy okean suvida b о ‘lishi mumkin b о ‘lgan moddalar qorishmasi maxsus asbobga kiritiladi. Qorishmaga kuchli elektr uchqun razryadlari ta’sir qilinadi. Eritma analiz qilinib, k о ‘rilganda tarkibida juda k о ‘p turli-tuman aminokislotalar, asparagin, glitsin, gluatamin va boshqa bir qancha moddalar topilgan. Miller tajribalarining natijasi boshqa olimlar tomonidan tasdiqlandi. Shunday qilib, yerda hayot paydo b о ‘lishining birinchi bosqichida anorganik moddalardan organik birikmalar monomerlari: aminokislotalar, nukleotidlar hosil b о ‘la olgan. Ikkinchi bosqich. Murakkab organik birikmalarni biopolimerlardan hosil b о ‘lishi. Million yillar davomida ibtidoiy okean suvida aminokislotalar va boshqa monomerlar t о ‘planib ultrabinafsha nurlar va chaqmoq razryadlari ta’siri ostida aminokislotalar о ‘zaro q о ‘shilib eng sodda yarim suyuq oqsil tomchilarni hosil qilgan. Organik moddalar ibtidoiy okean suvida t о ‘planib bir-biri bilan о ‘zaro ta’sir etib ancha murakkab birikmalar hosil qilgan. Bu reaksiya maxsulotlari orsida ehtimol, uglevodorodlar, yog‘lar, oqsillar, hatto nuklein kislotalar ham b о ‘lgan. Birlamchi okean suvida mazkur birikmalar b о ‘lganligi va sintezlanishi mumkinligi hozirgi davrda tajribalarda isbotlangan. Organik moddalar ibtidoiy okean suvida t о ‘planavergan. Dastlabki organik moddalar avvaliga juda suyuq eritma holida b о ‘lgan. Keyinchalik har xil jinsli polimerlarning yagona sistema b о ‘lib birikishi r о ‘y bergan. Bu hodisani akademik A.I.Oparinning koatservatlar nazariyasi tushuntirib berdi. Koatservatsiya (t о ‘planish) hodisasi shundan iboratki ma’lum sharoitda polimer birikmalar bir-biriga yaqinlashib «g‘uj» b о ‘linishi va odatda nihoyat kichik tomchilar k о ‘rinishida eritmadan ajralib chiqishini kuzatish mumkin. Bordiyu, eritmada bir necha polimerlar b о ‘lsa, ular murakkab yoki kompleks koatservatlarni hosil qiladi. Uchinchi bosqich. Dastlabki tirik tana namunalarining hosil b о ‘lishi. Akademik Oparin tidqiqotlariga k о ‘ra koatservat tomchilar sirtdan qaraganda tirik sistema xossalarini eslatadigan bir qancha xususiyatlarga ega: masalan, ular atrofdagi eritmadan turli moddalarni tanlab yuta oladi. Bunday boshlang‘ich modda almashinishi tufayli tomchilar о ‘sib kattalashadi. Koatservat tochilarda ba’zi moddalar (kalsiy, temir, mis va boshqadar) b о ‘lganligi natijasida imyoviy reaksiyalar tezlashib borgan. Ehtimol shu tariqa b о ‘lg‘usi fermentning eng boshlang‘ich murtaklari paydo b о ‘la boshlagan. Bu jarayonga sirtdan qaraganda hujayralarning о ‘sish, rivojlanishini eslatadi. Koatservat tomchilar keraksiz mahsulotlarni atrof muhitga ham chiqarishi mumkin. Oparin fikricha koatservat tomchilar о ‘rtasida xatto hayot uchun kurashish ham r о ‘y bersa kerak, natijada atrof muhitga k о ‘proq moslashgan, ancha barqaror koatservat tomchilar bu kurashda omon qoladi. О ‘z- о ‘zini saqlab qolib, о ‘sishgagina emas, balki о ‘z- о ‘zini yangidan tiklashga ham qodir b о ‘lgan koatservatlar birlamchi okeanda z о ‘r berib rivojlangan. Tarkibida biopolimerlar, oqsil va nuklein kislotalar b о ‘lgan murakktb koatservatlar asta-sekin davom etib borgan evolyusion jarayon natijasida tirikligiga xos belgilarga ega b о ‘lib, shu tariqa eng sodda hayot formalari-prokariot hujayralar paydo b о ‘lishi mumkin b о ‘lgan. Hayotning paydo b о ‘lishini tushuntiruvchi boshqa bir gipoteza S.Foksning protenoid mikrosferalar nazariyasidir. Protenoidlar yoki oqsilsimon proimerlar nisbatan qisqa aminakislotalar zanjiridan iborat. Protenoidlarni sun’iy ravishda, aminakislotalarning quruq qorishmasini 120-200 gradus qizdirib hosil qilish mumkin. Protenoidlar oqsillar singari, fermentativ xususiyatga ega. Shuningdek protenoidlar qizib sovugach mikrosferalar hosil qiladi. Mikrosferalar diametri 0,5- 0,7 mkm teng. Atrofi zich qobiq bilan о ‘ralgan b о ‘ladi. Dastlabki tirik jonivorlarning yashash sharoitlari hozirgi zamon sharoitlaridan keskin farq qilar edi. Atrof muhitda harorat yuqori b о ‘lib, tirik mavjudotlarni kosmik nurlarning halokatli ta’siridan himoyalovchi ozon qatlami y о ‘q edi. Atmosferada erkin kislorod ham b о ‘lmagan. Dastlabki organizmlar oziqlanish usuliga k о ‘ra, chinakam geterotrof edi. Chunki ular ibtidoiy okean suvidagi tayyor organik moddalardan foydalanar edilar. Organizmlar k о ‘paygan sari organik moddalar zahirasi tugab borgan, yangi moddalar sintezi esa ehtiyojni qoplab ulgurmagan. Natijada ovqat uchun kurash boshlanib, k о ‘proq moslashgan organizmlar bu kurashda omon qolgan. Hayot evolyusiyasi y о ‘lidagi katta bosqich, aftotrof organizmlarning hosil b о ‘lishidir. Organik birikmalarni mustaqil sintezlash uchun zarur energiyani eng oddiy kimyoviy reaksiyalar-oksidlanish qaytarilish reaksiyalari yordamida hosil qilinadigan b о ‘lgan. Shu tariqa xemosintez hosil b о ‘lgan. Aromorfoz tipidagi yirik ijobiy о ‘zgarish natijasida fotosintez jarayoni vujudga kelgan. Fotosintezning vujudga kelishi va rivojlanishi hayotning keyingi evolyusiyasiga juda katta ta’sir k о ‘rsatgan. Fotosintezni rivojlanishi atmosferada erkin islorod hosil b о ‘lishiga, shuningdek eneogiya hosil b о ‘lishining yangi y о ‘li, Ya’ni kislorodli parchalanishning paydo b о ‘lishiga imkoniyat yaratdi. Adabiyotlar 1. 1.G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. 3.To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. 4.Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

O'xshashlar

Evolyusion ta’limot
О‘zgaruvchanlik va seleksiya
Organizmlarning individual rivojlanishi. Ontogenez
Fotosintezning qorong‘ilik bosqichi
Fotosintez ekologiyasi