Лафф ва нашр - Adabiyot - Referatlar

Лафф ва нашр

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB

Ko'chirib olish

Лафф ва нашр «Йиғиш ва ёйиш» маъносини ифодаловчи ушбу санъат шеър байтида аввал бир неча нарса ёки тушунча номини кетма-кет келтириб, кейин _улар ҳақидаги ҳукмларни кетма-кет баён қилишни назарда тутади. Бундан асосий мақсад эса номлари келтирилган нарса ёки тушунчаларни бўрттириб, кучайтириб тасвирлашдир. Шоирлар ана шу мақсадни кўпинча ташбиҳ ёки муболаға воситасида амалга оширадилар. Шу жиҳатдан Караган да лафф ва нашрни аксар ҳолларда яширин ташбиҳ деб аташ мумкин. Чунки шоир нарсалар ва улар ҳақидаги ҳукмларни са-нар экан, аниқ ўхшатиш ё муболаға қўлламаётгандек бўлиб кў-ринади. Масалан, Атоий бир ғазалида Бу оразу зулфу қаду қоматки сенингдур, Рашки суману сунбулу аръар етилибсен байтининг биринчи мисрасида маҳбуба орази, зулфи, қадду қо-матини санаб келтиради-да, иккинчи мисрада улардан ҳар бири ҳақидаги фикрларни баён қилади: оразни суманга, зулфни сун-булга, қадду қоматни эса аръарга қиёслайди, лекин мисра маз-мунига кўра шоир «Рашки суману сунбулу аръар етилибсен» деб таърифлар экан, диққати бошқа нарсага — рашкка қаратилган- дек туюлади. Ваҳоланки, унинг муддаоси ташбихдан бошқа нар са эмас. Нашрдаги ҳукм фақат ташбиҳу тавсифдангина иборат бўл-май, биринчи мисрада саналган номлар ҳақидаги хилма-хил фикрлардан иборат бўлиши мумкин. Масалан, Бобурнинг Ҳадису лаълу рафтору жамолингдин эрур ҳардам Тилим гўё, сўзим рангин, кўнгул хуррам, кўзим равшан байтидаги лафф ва нашрда маҳбуба ҳусни жамолининг васфи берилмай, унинг ошиқ кечинмалари, хулқу одобига кўрсатган ҳаётбахш таъсири ўз аксини топган. Огаҳийнинг Холи мушкинларки, ер тутмиш лаби ширинида, Хайли ҳиндудурки, ғавғо қилди шаккар устида ёки 47

Икки мушкин кокили остида гулгун чеҳраси Ҳусн ганжидурки, ётмиш икки аждар устида байтларидаги нашрлар нафис бир ҳаётий лавҳа кўринишини ол-ган. Ушбу шоирнинг Холу рухсори ғамида ўйла ўздин бормишам, Ким тафовут фахм эта олмон қароу оқ аро байтидаги нашр ранг ифодасида акс этади. Лафф ва нашр бир мисранинг ўзида ҳам қўлланиши мумкин. Бу ҳолда мисранинг биринчи қисмида нарса ёки тушунчалар номи саналса, иккинчи қисмида улар ҳақидаги ҳукмлар баён қилинади. Масалан, Саккокий қаламига мансуб Оғзингу тишингни кўрди, ғунчау дур деди рост, Қаддинга қилган назар сарви хиромон отади байтинйнг биринчи мисрасида аввалига маҳбуба оғзию тиши тилга олиниб, аниқроғи йиғилиб (лафф), сўнг уларнинг ташби-ҳий атамалари: ғунча ва дур ифодаланган. Мазкур шоирнинг Ул тишингу эрнингни кўруб бир куларингда Бу икки кўзум лаълу гўҳар баҳрию кони байтида лафф ва нашрнинг янада мураккаброқ — силсилали бир тури қўлланган. Чункй биринчи мисрада маҳбуба тишию ирни (лаби) саналиб, иккинчи мисрада аввалига улар лаъл ва гуҳарга қиёсланади-да, сўнг кетма-кет ушбу сўзларнинг ҳам нашри бе-рилиб, лаъл баҳри ва гуҳар кони тушунчаси рўебга чиқади. Шеъриятимизда лафф билан нашр тартибининг ўзгариши ҳам учрайди. Аксар ҳолларда лафф аввал, кўпинча, биринчи мисрада, нашр кейин — иккинчи мисрада келтирилади, лекин бунинг акси, яъни аввал нашр, кейин лафф келган ҳолатларга ҳам дуч келамиз. Чунончи, Гадоийнинг Сунбулу гул бутгусидур туфроғимдин бегумон, Зулфу юзунг ҳасратинда чунки қилғумдур вафот, Бобурнинг 47

Сабру ҳушу ақлу динимни олибдур, найлайин, Сарв қадди, гул руҳи, райҳон хати, насрин бари байтида шундай ҳолатни кузатамиз. Лафф ва нашр бошқа санъатлар билан биргаликда ҳам қўлла-наверади, хусусан, тажоҳул ориф усули билан битилган байтлар-да лафф ва нашр янада жозибалироқ оҳанг беради. Масалан, Огаҳий қаламига мансуб Юзида қатраи хўйму экан томар ёхуд, Нужум меҳр уза сайёрму экин оё байтида қўлланган номураттаб лафф ва нашр, Комил Хораз-мийнинг Хатинг ичра гулфом лаълингмудур Ва ё барги гул тушди райҳон аро? байтидаги лафф ва нашр ҳам худди шундай тажоҳул ориф усули билан уйғундир. Унинг Гулу сунбул шамими бар машоми ман намисозад, Юзу зулфинг исидин то димоғи ман муаттар шуд байтидаги лафф ва нашр талмиъ санъати билан биргаликда қўл-ланган. Комил Хоразмий битган Кўзу қошинг қалам қатлимға ёзғон насси қотиъдур, Нечук жондин умид айлай кўруб бу сод ила бу нун байтидаги лаффу нашр эса китобот санъати билан бирга қўллан-ган. Аввал саналган («йиғилган») номлар тартиби билан улар ҳа-қидаги ҳукмлар тартиби муносабатига кўра лафф ва нашр «му-раттаб» («тартибли») ва «номураттаб» ёки «ғайри мураттаб» («тартибли бўлмаган») турларга бўлинади. Масалан, Лутфийнинг Қошинг, ирнинг, юзунг, эй рашки ризвон, Ҳилолу кавсару боғи жинондур байтининг биринчи мисрасида лаффда аввал қош, сўнг ирн (лаб), кейин эса юз саналади, иккинчи мисрадаги «нашр», яъни маҳбуба аъзолари ҳақидаги ҳукмлар тартиби биринчи мисрадаги сўзларга мувофиқ келади, яъни биринчи турган «қош» сўзига иккинчи мисрада биринчи бўлиб турган «ҳилол» ташбиҳи, 47

ик кинчи турган иря (лаб) сўзига иккинчи бўлиб келган кавсар ташбиҳи, учинчи турган «юзунг» сўзига эса учинчи — боғи жи-нон ташбиҳи мое бўлиб тушади. Атоий қаламига мансуб Ёд қилмас зулфу рухсору хатингни кўргали, Лолау насрину сунбул бирла райҳондин кўнгул байтидаги лафф ва нашр эса номураттаб саналади. Зеро, би ринчи мисрадаги биринчи бўлиб турган зулф сўзига иккинчи мисрада биринчи бўлиб келган лола ташбиҳи мое келмайди, зулфга учинчи турган сунбул мувофикдир. Биринчи мисрада иккинчи бўлиб турган рухсор сўзига эса иккинчи мисрада би ринчи бўлиб турган «лолау насрин» мувофикдир. Биринчи мис радаги учинчи бўлиб турган хат сўзига иккинчи мисрада тўр- тинчи бўлиб турган райҳон ташбиҳ мое келади. Кўриниб туриб-дики, лафф билан нашр тартиби мувофиқ эмас. Худди шунинг-дек, Бобурнинг Оғзию икки зулфию қади бўлмаса манга Райҳону сарву ғунча кўрардин малолдур байтидаги лафф ва нашр ҳам шу каби номураттабдир. Номураттаблик бир мисрада келтирилган лафф ва нашрга ҳам хосдир. Масалан, Огахийнинг Сарв ила лолаға назар айламасак ажаб эмас, Ким юзу қаддингиз эрур сарв ила лолазоримиз байтининг иккинчи мисрасида шу ҳолни кузатамиз. Лафф ва нашр ўз хусусиятига кўра жамъ ва тақсим, жамъ ва тафриқ санъатларига яқин туради. Лекин уларни бир-биридан фарклаш унча қийин эмас. Гап шундаки, жамъ ва тақсим, жам ва тафриқ санъатлари қўлланганда биринчи мисрада жамланган номлар, тушунчаларни тақсимлаш ёки фарклашни ифодаловчи «бири», «униси» каби сўзлар қўлланади. Масалан, Бобурнинг Хатинг била юзунгу, кокилинг сенинг, эй жон, Бири бинафша, бири ёсуман, бири райҳон 47

деб бошланган ғазали байтларининг ҳар қайсисида аввал турли нарсалар номи жамланган бўлса, ҳар иккинчи мисрада улар муайян жиҳатларига кўра «бири» сўзи воситасида тақсимланган. Бобурнинг Не навъ ўхшасун юзига офтобким, Онинг заволи бордиру бу безаволдур байтидаги биринчи мисрада маҳбуба юзи ва офтоб сўзлари жам ланган. Лекин кейинги мисрада улар ҳақидаги фикрлар икки тушунчани маълум жиҳатдан фарқлаш мақсадини кўзлайди. Шунга кўра бу байтда ҳам лафф ва нашр санъати қўлланмай, жам ва тафриқ санъатидан фойдаланилганини таъкидлашимиз мумкин. Лафф ва нашр қўлланганда тақсимлаш ёки фарклаш мақсади эмас, балки белгиларини таъкидлаш шоирнинг диққат маркази-да туради. Мисоллар: Кўз эрнингу тишинг кўруб аввал назарни йиғмади, Охир чиқорса лаълу дур не суд ушал уммонима. ( Саккокий) Бўю юзу лаъл эрну хати хаддина туш йўқ, Сарву гулу мул настарану ёсуман ичра. ( Саккокий) Белинг, оғзинг сўзи ҳар қайда бўлса, Хаёли нозуку рамзе ниҳондур. (Атоий) Энги менги ою доғи, юзи сўзи гулу мул, Кади равону тани жону эрни маржондур. (Бобур) Орази олингиз уза зулфи сиёҳингиз эрур Б оғи муродимиз аро сунбули мушкборимиз. ( Огаҳий) Эрнию сўзи шавқи ичра кўзларим ҳар дам Сочғуси аёқиға лаъл ила жавоҳирлар. 47

( Огаҳий) Лол андалибу қумри қадду юзингни кўргач, Сарв хижолат ичра гул инфиола душти. ( Фурқат) Кимеки оразу зулфи хаёли бирла ўтмайдур, Паришонлиқда ўтсун ёраб онинг субҳ ила шоми. ( Фурқат) Олида ҳам сарву гул, ҳам ғунча бўлмишдур ҳижил, Ул паридин ўзгага бўхтон қаду рухсору лаб. ( Огаҳий) Хушнамодур ўила лаъли узра хатким гўиё, Ким зумуррад тутти ер ёқуги ахмар устида. ( Огаҳий) Сориғ юзга ариғ ашким неча оқса эмастур суд Ки истиғно камолидин зару гавҳарни ёд этмас. (Огаҳий) 47

O'xshashlar

Ўхшатиш асосидаги шеърий санъатлар

Аҳмад Табибий ҳаёти ва ижоди (1869-1911 ЙИЛ)

Комил Хоразмий ҳаёти ва ижоди реферат

Адабиётшунослик фанлари хакида маълумот

Муқимий ижодий фаолияти ва адабий муҳити