XIX аср охири ва хх аср бошларида Ўрта Осиё савдо йўллари - Pedagogika - Diplom ishlar

XIX аср охири ва хх аср бошларида Ўрта Осиё савдо йўллари

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

222 KB

Ko'chirib olish

X I X аср охири ва хх аср бошларида ўрта осиё савдо йўллари РЕЖА: Кириш 1. БОБ. Ўрта Осиё хонликлари ўртасидаги ўзаро ва ташқи савдо йўллари 1.1. Ўрта Осиё савдо йўллари тарихидан. 1.2.Ўрта Осиё хонликларини ўзаро боғловчи савдо йўллари ва уларнинг ҳолати. 1.3 Хонликларнинг қўшни мамлакатлар билан бўлган савдодаги асосий карвон йўллари. 2. БОБ. Ўрта Осиё хонликларида Россия империяси ҳукмронлиги йилларида савдо йўлларидаги ўзгаришлар. 2.1.Ўрта Осиё ҳудидаги сув йўллари ва уларнинг савдо-сотиқдаги роли. 2.2. Ўрта Осиёда темир йўллар қурилиши ҳамда уларнинг Ўрта Осиёдаги ички ва ташқи савдо йўллари ривожига таъсири. Хулоса Фойдаланилган манба ва адабиётлар руйхати.

Кириш Мавзунинг долзарблиги . “Буюк ипак йўли“ чорраҳасида жойлашган Ўрта Осиё минтақасининг аҳолиси қадимги давирлардан бошлаб қуриқлик ва сув йўллари орқали нафақат қўшни мамлакатлар, балки Шарқ ва Ғарб давлатлари билан ҳам қизғин савдо сотиқ олиб борганлиги тарихдан маълум. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъқидлаганидек, “Буюк ипак йўли Тошкент орқали ўтган. Ўшанда, қадим замонларда ҳам шаҳар йирик ҳунармандчилик, савдо ва маданият маркази, Шарқ билан Ғарбни боғлайдиган бамисоли кўприк бўлган” 1 . Дарҳақиқат, Ўзбекистон умужаҳон бозорига тобора фаол тортилаётган бугунги кунда унинг қўшни давлатлар билан олиб бораётган савдо-сотиқ алоқаларини янада юқори даражага кутариш ва ривожлантирш учун яқин ўтмишдаги савдо йўллари ва уларнинг йўналишларини аниқлаш, бу борда ўтмиш тажрибасидан унумли фойдаланиш муҳим илмий ва амалий аҳамиятга молик долзарб вазифалардан бирига айлнди. Зеро, мазкур муаммо тадқиқи нафақат анъанавий совдо йўлларини аниқлаш, балки улар орқали мамлакатдан четга чиқарилган ва хориждан олиб келинган маҳсулотлар ҳақида ҳам имкон қадар кенгроқ тасаввур ҳосил қилиш имконини беради. Бу эса ўз навбатида қўшни ва бошқа хорижий давлатлар билан олиб борилаётган савдо сотиқ алоқаларида анъанавий ички ва ташқи экспорт имкониятларидан унумли фойдаланиш йўлларини аниқлашда муҳим рол ўйнайди. Мавзунинг долзарблигини асословчи мазкур ҳолатларга совет тарихшунослигида объектив баҳо берилмади. Чунки совет ҳокимиятининг ташқи савдо сиёсатида энг аввало “марказ“ манфатлари устивор ўрин тутар эди. Шу сабабли совет тарихшунослигида анъанавий савдо йўлларининг аҳамияти ҳамиша камайиб келди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъқидлаганидек, “Улар бор куч ғайратини Туркистоннинг 1 Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Т .: O’zbekiston , 2012 , 97-b

ўтмишини камситишга, бизни трихимиздан жудо қилишга сарфладилар” 2 . Юқорида қайд этилган ҳолатлар тадқиқот взусининг долзарблиги ҳамда илмий ва амалий аҳамиятини асослаб беради. Битирув малакавий ишнинг даврий чегараси. БМИ мавзуси XIX асрнинг иккинчи яримида ХХ асрнинг бошларигача бўлган тарихий даврни қамраб олади. Ўрто Осиёда 1850-йиллардан бошлаб мавжуд бўлган анъанавий савдо йўллари Россия империяси ҳукумронлиги давридаги савдо муносабатларидаги ўрни тадқиқ этилади. Тадқиқотнинг ҳудудий чегаралари 1850-1920-йиллардаги Бухоро ва Хива хонликлари, 1850-1876-йиллардаги Қўқон хонлиги ҳамда 1867-1917-йилларда мавжуд бўлган Туркистон генерал-губернаторлигининг ўзаро ҳамда ташқи савдо йўллари билан белгиланади. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси: Ўрта Осиё савдо йўллари тарихи Ўзбекистон тарихининг энг қизиқарли мавзуларидан бири сифатида кўпчиллик соха ходимлари эътиборини ўзига жалб этиб келган. Ўрта Осиё савдо йўллари тарихини ўрганиш бўйича Г.А.Агзамованинг қатор ишлари эълон қилинган. 3 Муаллиф ўз изланишларида Ўрта Осиё савдо йўллари ва унинг йуналишлари хақида батафсил маълумотларни беришга ҳаракат қилади.Шунингдек Ўрта Осиё хонликларида ички ва ташқи савдо йўллари ва уларнинг иқтисодни ривожлантиришдаги ўрни масаласи кўплаб тарихчиларнинг изланишларида ҳам ўз аксини топган. 4 БМИнинг мақсад ва вазифалари. Тадқиқотнинг мақсади XIX асрнинг иккинчи ярми ХХ асрнинг бошларида Ўрта Осиёдаги қуриқлик ва сув савдо 2 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q . – Т .: O’zbekiston , 19898 , 9-b 3 Агзамова Г.А. Савдо йўллари.//Темур ва Улугбек тарихи. Тошкент,1996, 154 бет;Ўша муаллиф, Караванная дорога Тобольск Бухара...//Россия и Восток М., 1992, с6;Ўша муаллиф Ўрта Осиё хонликларидаги савдо ва унга хос анъаналар. Тошкент. 2004 ва бошқалар. 4 Буряков Ю.Ф. Торговие пути и их роль в урбанизации бассейна Яксарта. Ташкент, 1990; Ўша муаллиф Рабади средневекового Бенкета.//ИМКУ Ташкент 1990;Мавлонов У. Ўрта Осиёда қадимги савдо йўлларининг шакилланиши ва ривожланиши тарихидан. Тошкент 2001;Мавлонов У, Махкамова Д. Маданий алоқалар ва савдо йшллари Тошкент.2004.Радкевич В.А. Великий шелковий путь. М.,1990, Ртвеладзе Э.В. Великий шелковий путь.Тошкент, 1999.Юлдашев М.К. К истории торгових и посольских связей Средней Азии с Россией..Ташкент, 1964; Эшов Б. Цивилизация тизимида илк шаҳарлар. Тошкент, 2005; Штейн В.М. Экономические и культурние связи между Китаем и Индией в древности.М. 1960 ва бошқалар.

йўлларини тадқиқ этишдан иборат. Юқоридаги мақсаддан келиб чиқиб қуйдаги аниқ вазифалар белгиланди: Ўрта Осиё хонликларини ўзаро боғловчи савдо йўллари ва уларнинг ҳолатини ўрганиш; Хонликларнинг қўшнимамлакатлар билан бўлган савдодаги асосий карвон йўлларини ўрганиш; Ўрта Осиё ҳудидаги сув йўллари вауларнинг савдо сотиғидаги ролини таҳлил этиш; Ўрта Осиёда темир йўллар қурилиши ҳамда уларнинг Ўрта Осиёдаги ички ва ташқи савдо йўлларига кўрсатган таъсирини ўрганиш; Ўрта Осиёда Россия империяси бож тизими ўрнатилишининг бу ердаги савдо муносабатлари ҳамда савдо йўллари ҳолатига таъсирини таҳлил этиш; Ўрта Осиёдаги ички ҳамда ташқи савдо йўлларининг шаҳар ижтимоий иқтисодий ва маданий ҳаётига, шунингдек, йирик ҳунармандчилик марказлари ривожига кўрсатган таъсири ва натижаларини ёритиш; XIX аср иккинчи ярми ва ХХ асрнинг бошларида Россия империяси мустамлакачилиги сиёсатининг анъанавий савдо-сотиқ муносабатлари ва савдо йўлларига зиддиятли таъсири ҳамда оқибатларини очиб бериш. БМИ да назарий ва услубий асослари. БМИда муаммога энг аввало умумжаҳон тараққиёти тамойилари ва мустақил давлатчилик манфаатлари нуқтаи назардан ҳамда тарихийлик асосида ёндашилди. Мазкур ёндашув муаммони холисона, тарихий изчилигида ҳамда умумжаҳон ва умуммиллий манфаатлар узвийлиги мезонида кўриб чиқиш имконини берди. БМИ илмий янгилиги. Мазкур БМИда Ўрта Осиёдаги ички ва ташқий савдо йўллари яхлит ва комплекс ҳолатда ўрганилди. Илмий янгиликлар қўйидагилардан иборат:

хонликлар ўртсидаги анъанавий савдо йўлларининг асосий йўналишлари ҳамда ўларнинг савдо алоқаларида тутган ўрни ёритиб берилади; ташқи савдо йўллари, хусусан, қўшни мамлакатлар билан савдо йўлларининг асосий йўналишлари уларнинг ҳолати аниқланди ва атрофлича ёритилди; бу даврдаги савдо алоқаларида сув йўлларининг тутган ўрни, улардаги ўзгаришлар таҳлил этилди; хонликлар ўртасидаги сув йўлларининг ўзига хос ва умумий жиҳатлари табиий шароит ва иқлим билан боғлиқ хусусиятлари, транспорт воситалари аниқланди; янги савдо йўллари, хусисан темир йўлларнинг вужудга келиши, уларнинг асосий йўналишлари, фаолияти ҳамда савдо алоқаларининг интенсивлашувидаги ўрни ёритиб берилди; шунингдек, анъанавий савдо йўллари фаолияти ва ҳолатига мустамлакачилик сиёсатининг таъсири таҳлил этилиб, бу энг авволо бож тизимидаги ўзгаришларда, савдо йўлларнинг империя иқтисодий манфаатларига бўйсундирилишида намоён бўлганлиги кўрсатиб берилди. БМИнинг тузилиши: иш кириш, 2та боб, фойдаланилган манба ва адабиётлар руйхатидан иборат.

1. БОБ. Ўрта Осиё хонликлари ўртасидаги ўзаро ва ташқи савдо йўллари 1.1.Ўрта Осиё савдо йўллари тарихидан. Миллоддан аввалги III-I минг йилликларда Ўрта Осиё ҳудудини жанубидаги Қадимги Шарқ давлатлари билан боғловчи кенг тармоқли алоқа йўллари тизими шаклланган ва изчил фаолият кўрсатиб келган эди. Мил. авв. I минг йилликнинг сўнгги юз йиллигидан бошлаб Ўрта Осиё билан Хитой ўртасида доимий сийсий ва иқтисодий-маданий алоқалар йўлга қўйила бошлагач, Ўрта Ер денгизидан бошланиб Ўрта Осиёнинг шимолий ҳудудларигача етиб келгансавдо йўли Хитой томонга янада кенгайди. Хитойнинг Марказий Осиёдаги қадимги алоқа йўллари тизимига қўшилиши халқаро миқёсдаги алоқа-савдо йўлларининг Осиёнинг жануби-шарқий ҳудудларига томон янада кенгайишига олиб келди. Буюк ипак йўлининг шакилланиши билан Ўрта Осиё-Хитой алоқаларининг янги даври бошланди. Буюк ипак йўли шаклланган дастлабки даврда, асосан, қуйидаги иккита-Жанубий ва Шимолий йўналиши фаолият кўрсатган 5 . Жанубий тармоғи қуйидагийўналишида – Юймингуан – Шаншан – Лобнор кўли –Кунлуннинг шимоли – дарё бўйлаб Ғарбга – Шачэ – Вахон довони – Бадахшон ўлкаси. Бу ерда йўл икки тармоққа бўлиниб: а) Катта Юежлар юрти ва Ансига ҳамда б) Ҳиндистонга олиб борган. Буюк ипак йўли шакллана бошлаган дастлабки даврлардаёқ Хитой пойтахтидан Турфон воҳасива Памир тоғдовонлари орқали Бақтрияга ўтувчи бу йўл унинг муҳим тармоқларидан бирига айланди. Чжан Цзянь ўз ҳисоботида Хитойни ғарбдаги мамлакатлар билан боғлаш мумкин бўлган хавфсиз йўналишлар ҳақида тўхталиб, Дахяга Шу ва Шеньду орқали ўтувчи 5 Ртвеладзе Э.В., 1999, с. 120.

йўлни, яъни ҳунлар таъсиридоирасидан четроқда бўлган йўналишни тавсия қилган эди 6 XIX аср бошларида Шарқи Бухора билан Ғарби Бухора уртасида олиб бориладиган савдо сотиқ ишлари бевосита Сурхон воғаси орқали амалга оширилган. Бу давирда савдо сотиқнинг ривожи суст бўлиб, ўзоро ички курашлар ҳамда натурал хўжаликнинг хукмронлиги шаҳар ва қишлоқларнинг иқтисодий юксалишига салбий таъсир курсатади . Бу давирда Бухора амирлигининг шарқий қисми унинг ғарбий қисмидан диярли бутунлай ажралиб қолганеди. Ҳисор, Денов, Кўлоб, Болжувон, Шеробод, Қўрғонтепа, Қоратегин ва бошқа бекликларнинг Қуқон ва Хива хонликлари билан савдо сотиқ алоқалари заиф эди. Илк ўрта асрларга келиб, Марказий Осиёнинг алоқа-коммуникация йўллари тизимида муҳим ўзгаришлар юз берди. Минтақадаги ички ва ташқи иқтисодий-маданий алоқаларнинг ўзига хос хусусиятларига, йўналишларига бу даврда вужудга келган сиёсий вазият, улкан Марказий Осиё минтақасида рўй берган ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар катта таъсир ўтказганлигини кўрамиз. Милодий IV асрдан бошлаб, Шарқий Туркистон ва Еттисув орқали Ўрта Осиёга Хионийлар ва Кидарийлар кириб келиши, V аср ўрталарига келиб бу ҳудудда эфталитлардавлати қарор топиши, VI асрнинг иккинчи ярмида эса Турк ҳоқонлиги таркибига киритилиши минтақада янги геосиёсий вазиятларда шаклланган анъанавий иқтисодий-маданий алоқалар ва алоқа йўллари йўналишларига ўз таъсирини ўтказди. Илк асрлардаёқ қадимги давр ва антик даврда баъзи йўналишлари ўз аҳамиятини йўқотди, улар урнига транзит алоқа йўлларининг янги тармоқлари вужудгакелди. Илк ўрта асрларда Чоч воҳаси ҳам минтақанинг ички ва ташқи иқтисодий-маданий алоқаларда каттаўрин тутарди. Бу даврда Чочда 32 та янги шаҳар бўлиб, уларнинг кўпи янги шаҳарлар эди. Бу даврга оид Хитой 6 Бичурин Н.Я.., 1998, с. 157.

манбаларида Чоч воҳаси Ши ёки Чжечжи деб аталиб, суйе дарёсининг ўнг қирғоғида жойлашгани, ҳукмдори қароргоҳи Чжеси шаҳри эканлиги, унинг жанубий-шарқида жойлашган тоғларда марварид тоши мавжудлиги қайд этилади 7 .Бу воҳа орқали қўриб чиқилаётган даврда минтақанинг шарқий ва шимолий дашт ҳудудларидан Амударё кечувларига қараб кетувчи йўллар ўтган . Чоч воҳаси шимолдаги дашт чорводорлари ва Сибирь ҳамда Хитой билан алоқаларда ҳам асосий ўрин эгаллаган ҳудудлардан бири эди. Фарғона водийсининг ҳам илк ўрта асрларда минтақанинг ички ва ташқи иқтисодий-маданий алоқаларидаги аҳамияти катта эди. Воҳода жойлашган йирик шаҳарлар минтақа миқиёсида ҳам, минтақанинг ташқи алоқаларида ҳам йирик савдо марказларидан бўлган. Умуман рлганда, минтақадаги илк ўрта асрлар ички савдо йўллари ташқи алоқа-савдойўлларининг, Буюк ипак йўлининг муҳим тармоқлари бўлишган. Илк ўрта асрларга келиб Ўрта Осиё ҳудуди орқали ўтган транзит алоқа йўллари тизимида муҳим ўзгаришлар рўй берди. Қадимги давр ва антик даврда қарор топган транзит алоқа йўлларининг баъзи йўналишлари ўз аҳамиятини йўқотди, улар ўрнига мавжуд ижтимоий-сиёсий вазиятга боҳлиқ ҳолда халқаро транзит алоқа йўлларинг янги тармоқлари вужудга келди. Илк ўрта асрларда Ўрта Осиёнинг халқаро алоқаларида асосий ўринни Хитой эгаллайди. V асрнинг охири – VI асрнинг бошларида Ўрта Осиёдан ташқари Шарқий Турқистондаги Турфон, Уримчи, Қашқар ва Қарашаҳар ҳамда Тоҳаристон жануби ва Ҳиндистоннинг шимолий қисимлари ҳам Эфталийлар давлати таркибига кирди. Шу тариқа Эфталийлар Буюк ипак йўлиниг Хитойдан Марказий Осиё ҳудуди орқали Эрондаги Сосонийлар давлати ва Византия империясига ўтувчи асосий савдо йўллари устидан ўз назоратларини ўрнатдилар. V-VIIIасрларда Ўрта Осиёнинг ташқи алоқалари географияси тўхтовсиз кенгайиб борди. Хусусан, Ўрта Осиё – Византия алоқалари асосида тарихий- 7 Бичурин Н.Я., 1998, с.326.

маданий алоқаларнинг янги йўналишлари пайдо бўлди. Туркларнинг Сосонийлар Эрони билан зиддиятлар Турк хоқонлигининг Византия билан қалин савдо-дипломатик алоқалари ўрнатишга ва тегишли алоқа йўллари йўналишлари ривожланишга олиб келди. Бу давр Ўрта Осиёнинг Хитойдан то Ўрта Ер денгизи қирғоқларигача етиб борган Буюк ипак йўли – халқаро коммуникация йўли бўйлаб амалга оширган ички ва ташқи иқтисодий- маданий алоқалари тарихида, алоқа савдо йўллари тизими ривожида алоҳида муҳим босқични ташкил этади. Ривожланган ўрта асрларда Мовроуннаҳрнинг икки пойтахт шаҳри Бухоро ва Самарқандни Эрон, Афғонистон ва Хиндистон билан боғловчи транзит савдо йўллари Қашқадарё воҳаси орқали ўтарди. Бу даврда воҳанинг бош шаҳри Насаф ҳисобланиб, у уч қисмдан – кўҳандиз, Шаҳристон ва работдан иборат йирик шаҳар эди. Воҳадаги IX-XI асрлардаги иқтисодий юксалиш кенг миқёсдаги савдо- иқтисодий ва маданий алоқаларга туртки бўлди. IX-X асрларда воҳа орқали ўтувчи асосий карвон йўллари транзит, шаҳарлараро ва ички аҳамиятга эга йўллар бўлиб, улар ичида воҳани Суғдиёна билан боғловчи йўллар катта аҳамиятга эга эди. Ю.Ф.Буряков ёзма манбалар ва археологик тадқиқот натижаларига таянган ҳолда Суғддан Чочга элтувчи савдо йўллари йўналишларига бирмунча аниқлик киритади. Унга кўра, Суғдан Чочга иккийўналиш бўйлаб бориш мумкин бўлган. Биринчиси яқин, аммо қийин йўл бўлиб, у Жиззах орқали тўппа-тўғри шарққа,аҳён-аҳёнда учрайдиган карвонсарой ва бошқа йўл бўйи иншоотлари бўлган жазирама Мирзачул орқали ўтган. Бу йўл Чирчиқ дарёсининг Сирдарёга қуйлишидан пастроқда жойлашган христианлар қишлоғи Виннерд яқинидаги кечувга олиб келган. Ўрта Осиёнинг Россия билан алоқаларида Қозоқ даштлари орқали ўтувчи Сибирь йўлидан ҳам кенг фойдаланилган. Гарчи Сибирь XVI аср охиридан бошлаб Москва давлати таркибига киритилган бўлса-да, лекин Сибирнинг Россиянинг марказий қисимлари билан алоқалари XVI-XVIII

асрларда жуда заиф эди. Шу сабабли хам Рус ҳукимати Сибирни зарур маҳсулотлар билан таъминлашда Ўрта Осиё, хусусан, Бухоро хонлиги билан савдо алоқаларининг аҳамиятини яхши англар эди. Бу Сибир шаҳарларида савдо қилувчи бухоролик савдогарларга барча қулайликлар яратиш ва имтиёзлар берилишига олиб келдт. Бухоро хонлигининг Хитой билан боғлаб турувчи карвон йўллари XVI- XIX асрларда ҳам Амир Темур ва темурийлар давридаги йўналишлар бўйлаб ўтган. Бухородан Хитойга борувчи йўлларнинг асосий йўналиши Тошкент воҳаси ва Еттисув ёки Фағона водийси орқали ўтарди. XVI аср бошларига оид манбаларда Андижондан Хитойга Ясси шаҳри орқали ўтувчи йўл ҳақида маълумот берилди. 8 Аштархонийлар ҳукмронлиги даврида Буҳоро хонлигида ички низоларнинг кучайиши ҳам икки мамлакат ўртасидаги алоқаларга тўсқинлиқ қилар эди. Лекин шунга қарамасдан,XVIIIаср охирида ҳам Бухорода турли мамлакатлардан келувчи савдогарлар ичида хитойликлар ҳам бор эди 9 . Умуан олганда, XVI-XIX Бухоро ва Хива хонликларини Хитой билан боғловчи карвон йўллари икки йўналишда – Еттисой орқали ўтувчи шимолий ва Фарғона водийси орқал утган жанубий йўналишда бўлган. Марказий Осиё билан Хитойнинг ўзаро алоқаларида Шарқий Туркистон олдинги даврлардагидек муҳим ролўйнарди. Карвонлар Шарқий Туркистон шаҳарларига – жанубий йўналиш бўйлаб Қашқар, Хўтан ва Ёркентга, шимолий йўналиш бўйлаб Турфон ва Хумулга боришган. Бу икки асосий карвон йўли Буюк Хитой деворининг ғарбидаги Хитой божхонаси жойлашган худуда бирлашган. 10 Албатта, бу маълумотлар Бухорони Хитой билан боғловчи асосий йўлларга тегишлидир. Бу йўллардан ташқари, Самарқанд, Қоратегин, Бадахшон йўналишлари деб аталувчи ва тоғ довонлари орқали ўтувчи бошқа 8 Фазллах ибн Рузбехан. 1979, с.114. 9 История Узбекистана в источниках., 1984, с.144. 10 Мукминова Р.Г., 1990, с. 119.

йўллар ҳам бўлган ва улардан маълум даврларда мавсумий фойдаланилган. Хусусан, Қашқардан Янгиҳисор ва Қорачаноқ қишлоғи орқали Шаҳноз дарёси водийси бўйлаб Бадахшонга ўтувчи йўл ҳақида “Тарихи Рашидий” асари муаллифи ҳам маълумот беради. Тарихчи Маҳмуд ибн Вали Хутан вилоятида Қашқар ва Талас каби машҳур шаҳарлар жойлашганлигини, Қашқар Хитой билан чегараланганлиги, Қашқардан Хўтангача 12 кунлик, Хўтандан Хитойгача 4 ойликйўлни босиб ўтиш кераклигини қайд этади. 11 Минтақамизнинг савдо шаҳарларини Шарқий Туркистон орқали Хитой билан боғловчи юқоридаги йўналишлар Марказий Осиёнинг алоқа – коммуникация тизимида муҳим ўрин тутган бўлиб, минтақанинг дашт ва текисликлари орқали ўтган йўллардан фарқли равишда, тоғ довонлари ва тоғ олди ҳудудлари, бу ҳудудларда мавжуд кичик сойлар, дарёлардаги кечувлар орқали ўтган. Шу туфайли ҳам савдо карвонлари ва йўловчилар бу йўналишларни босиб ўтишда бир қатор табиий қийнчиликларга дуч келганлар. Хусусан, Мир Иззатуллонинг ёзишича Чуғурчиқ-Лангар йўналишида, аниқроғиЗиртепадан Лангарга ўтишда мавжуд бўлган тоғдан тушиш пайтида, қор ниҳоятда кўп бўлганлиги боис, Мир Иззатуллога тегишли бўлган битта от ва у билан саёхат қилаётган карвонга тегишли бўлган бир нечта отлар халоқ бўлган. Қашқардан қўқонга ўтувчи йўлнинг айрим йўналишлари, хусусан, тоғ довонлари орқали ўтувчи қисмларидан қиш ойларида ҳаракатланиш бир қаторқийинчиликлар туғдириш ҳақида Фарғона водийсидаги алоқа коммуникация йўлларини рекогноцировка қилиш вазифасинибажарган рус ҳарбийлари ҳисоботларида, хусусан, Мир Иззатуллодан 74 йил кейин Ўшдан Олойга ўтувчи йўлни ўрганган Россиянинг Туркистондаги бош штаби капитани Трусов асарида ҳам бу ҳақида маълумот олиш мумкин. 12 11 Маҳмуд ибн Вали., 1977, с. 39. 12 Бу манбада Ўшдан Лангаргача бўлган масофа 30 версть эканлиги, Лангар дараси 11 верстга чўзилгани, Чуғурчиқ давони баландлиги 7700 фут эканлиги қайд этилди. (Буҳақда қаранг: Трусов, 1888., с 167).

“Масир-и Бухоро” да Фарғона водийсининг дарвозаси сифатида Ўш шаҳри эслатилади ва Лангардан Ўшга келиш йўлида жойлашган қирғиз овулларига батафсил таъриф бериб ўтилади. Бу асарда Қашқар-Қўқаон оралиғидаги жой номлари ҳақида келтирилган маълумотларни таҳлил қилиб минтақанинг турли ҳудудларидаги фойдали қазилмалар ва табиий ерости бойликлари ва улардан фодаланиш даражаси ҳақида муҳим ҳулосаларига келиш мумкин. Хусусан, Шўрбулоқ Қўрғошин деб аталган жойда маҳаллий қирғизлар томонидан қўрғошин қазиб олиниб Фарғона шаҳарларида сотилиши, Арчалик деб аталган жойда арчазорлар мўл эканлиги ва ундан маҳаллий ҳунармандлар фойдаланиши тўғрисидаги маълумотлар эътиборга лойиқдир. Маълумки, савдо алоқаларида ушбу ҳудудлардаги сиёсий вазият катта ўрин тутарди. Еттисувдаги нотинч сиёсий вазият ҳамда Хитойда хусусий савдогарлар мамлакатдан ташқарига чиқиб савдо қилишларига рухсат берилмаганлиги ҳам икки томонлама савдо алоқаларигаўз таъсирини ўтказарди. Маълумотларга қараганда, сўнги ўрта асрларда Марказий Осиёдан ва бошқа мамлакатлардан келган савдогарларга Хитойнинг шимоли-ғарбий қисмида жойлашган Сучжоу ва Ганьчжоу шаҳарларигача боришга рухсат этилган. Элчилик миссиялари таркибида эса 100 тадан ортиқ киши бўлмаслиги керак эди.Элчиларни ҳам кўп ҳолатларда чегара шаҳарларида қабул қилишиб, Пекинга 20 дан ортиқ киши ўтказилмаган. Бу сиёсат Хитой хукиматининг ташқи савдо алоқаларини бутунлай давлат монополясига айлантиришга бўлган ҳаракатига боғлиқ эди. 1.2. Ўрта Осиё хонликларини ўзаро боғловчи савдо йўллари ва уларнинг ҳолати.

Ўрта Осиё хонликлари бир бирлари билан қизғин савдо алоқаларини олиб борганлар. Воҳа аҳолиси шарқда қўшни беклар Хисор, Қўрғонтепа, Қабодиён, Қоратегин,Дарвоз, Шуғнон ва шу билан биргаликда тоғли йўллар орқали Қўқон хонлиги билан ҳам совдо сотиқ ишларини олиб боришган. Бу худудларга асосан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва чорва молларини олиб бориб сотишган. У ерлардан эса ўз эҳтиёжлари учун зарур бўлган маҳсулотларни олиб қайтишган. Ғарбий йўналишда Бухоро амирлигининг Хива хонлиги, Туркистон ўлкаси ва Россия, Амударё сўв йўли орқали эса Афғонистон ва Ҳиндистон билан савдо сотиқ ишлари йўлга қўйлган эди. Ташқи савдода Амударё бўйлаб юк ташишда Паттакесар, Термиз, Ёргоҳ, Чучқагузар, Қоракамар кечувлари жуда муҳим бўлган 13 . XIX асрнинг ўрталарида бошлаб марказий хокимиятнинг кучайиши билан Бухоро амирлигининг вилоятлари ўртасида савдо сотиқ ишлари анча жонланди. Шахарларнинг қишлоқларга иқтисодий таъсири кучайди.Бу жараён, айниқса, XIX асирнинг иккинчи яримида Ўрто Осиё Россия мустамлакасига айланганидан сўнг тезлашди. Сурхон воҳаси савдо алоқаларини асосан Ғарбий Бухоро билан олиб борган. Савдо ишларини олиб боришда йўлларнинг ахамияти катта эди. Биринчидан, Бухорага олиб борувчи ва текисликлардан ўткан йўллар савдо сотиқда анча қулайликлар яратган. Иккинчиданя, чет давлатлардан келган йирик савдогарлар ўз молларини Бухорога олиб келишган ва шу ерда уз маҳсулотларини маҳаллий молларга айрибошлашган. Йўлларнинг асосий қисми тоғли давонлар орқали ўтганлиги сабабли Қуқон хонлиги билан савдо алоқаларини олиб боришда Қийинчиликларга дуч келинар ва йўл харажатлари анча қиматга тушарди. Шу боис Шарқи Бухорадаги деарли барча шаҳарларда ва қишлоқлар аҳолиси асосий савдо сотиқ алоқаларини Ғарбий Бухоро билан боғлашга қаратган эди. 13 Мавлонов Ў. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари: шаклланиши ва ривожланиш босқичлари. Т: Академия, 2008. Б-26.

Ҳисор тизмасини кесиб ўтадиган барча йўлларда юклар асосан от ва эшакларда ташилган. Бу йўллар орасида энг қулайи Ҳисор тизмасининг жануби ғарбий қисмидан ўтувчи йўллар ҳисобланиб, улар, бир, томондан, Ғузор, иккинчи томондан эса Калиф ва Шеробод шаҳарлари оролиғидаги йўллардан иборат бўлган. Шу йўналишида Дарбанд ва Байсун шаҳри орқали Сурхон воҳасига кўплаб йўл тармоқлари ўтган. Шарқий ва Ғарбий Бухоро ўртасидаги борчаюклар ва чорва моллари шу йўллар орқали олиб ўтилган. Мазкур йўллар орқали Афғонистон ва Ҳиндистонга ҳам карвон қатнови йўлга қўйлган. Бу даврда Қуқон хонлиги, Тошкент, Қарши ва Самарқанд шаҳарларнинг Афғонистон ҳамда Ҳиндистондаги савдо шаҳарлари билан алоқалари изчил давом этган. Шарқий Хуросон савдо йўлинингаҳамият бу давирда ҳам сақланиб қолган. Самарқанддан Шаҳрисабз воҳаси орқали Сурхон воҳасига ўтувчи тоғ йўлларидан фойдаланиш қадимги давирлардан бошланган. ХИХ аср ўрталарида бу йўллар асосан уч йўналишда бўлган: Самарқанд Шаҳрисабз Якабоғ Тошқўрғон Шотруд довони Саржўй Юрчи Денов Термиз Балх йўналиши; Самарқанд - Жом Чиялиқудуқ - Ғузор - Оқробот Темир дарвоза Термиз Балх йўналиши; Самарқанд Шахрисабз - Калтаминор давони Оқробот - Темир дарвоза Термиз Балх йўналиши 14 . Воҳода ички ва ташқи савдони асосан қишлоқ хўжалиги ва чарво моллари ташкил этиб, аҳоли ўзидан ортиб қолган маҳсулотларни атрофдаги қўшни бозорларга ёки ташқарига Бухоро амирлигининг турли ерларига олиб бориб сотишган. 14 Хўжаев А. Буюк ипак йўли: муносабатлар ва та қ дирлар. Т: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2007. Б- 217.

Деновдан Самарқанга бориш учун довонлардан ўтишга тўғри келарди . Бу йўллар асосан Тамшуш ва Мура довонлари орқали ўтган. Тамшуш довонидан ўтиш Мура довонидан кўра анча қўлай бўлган. Сарижўйдан Тамшушгача икки унлик йўл бўлиб, у ерда Санги - Сурхон довони орқали уч кунда Самарқанга борилган. Қизил эмчак, Ҳисорак ва Китоб икки кунлик йўл бўлган. Маҳаллий аҳолининг фикрига кўра, Тамшуш йўлидан юриш савдогарлар учун яқинроқ ва қулайроқ ҳисобланган.Мура довони орқали смарқандга 7- 8 кунда борилган. Бу довонлардан ўтиш қанчалик қийин булмасин, аҳоли ундан мунтазам фойдаланган. Ссмарқанд, Шахрисабз каби шаҳарларга воҳанинг жанубий қисмидан ўтувчи текислик йўллари орқали бориш бу ерда яшовчи аҳолига анча узоқлик қиларди. Шу сабабли улар тоғли йўллардан ўтишни афзал кўришган. Воҳода совда сотиқ ишларини олиб боришда ички маҳаллий йўлларининг аҳамияти ҳам катта бўлган. Бу йўллар шаҳар ва қишлоқларни бир бири билан боғлашда муҳум ўрин тутган. Тоғликлар, текисликлар ва даштларда ўтган савдо йўлларнинг бир неча йўналишини кўрсатиш мумкин. Байсундан Деновга келувчи йўллар: Байсундан - Сариқамиш, Инкабод - Пулҳоким Қиличбоғ - Даштиғоз - Халқаёр - Улоқуйнар - Дагана қишлоқлардан ўтилиб, Миршоди орқали Деновга борилган.Сурхон воҳосининг шарқий маркази ҳисобланган Деновдан Айбороқ Лўпон Чанбулоқлар Қайирма қишлоқлари орқали Сарижўйга йўл ўтган.Яккатут Тоғчиён Дашнобод, ундан сўнг Шеркент орқали Қоратоғга борилган. Кофирнихон воҳосидан Сурхон воҳасига Боботоғ орқали ўтувчи довонли йўллар ҳам воҳанинг иқтисодий маданий алоқаларида катта ўрин тутган. Бу йўллар қуйидаги бир неча йўналишда бўлган: 1. Оқмачит қишлорғидан Чахора довони орқали Файзовага; 2. Хужамалик давони орқали Ҳазратибобо - Чимғиштли қала бўйлаб - Шўрчига; 3. Бошчорвоқдан Каккайдига; бундан ташқари, Паттакесардан Амударёнинг ўнг қирғоҳи бўйлаб Кофирниҳон воҳосига ўтилган.

Шахрисабиздан Лангар Мурда ва Белоут довонлари орқали Деновга ўтувчи йўллар қуйидаги йўналишида бўлган: Шахрисабз Самак Татар қишлоғи ва Чақмоқкуйди довони орқали Тошқўрғонга чиқилган. Кейин йўл Лангар Мурда довонидан Саримсоғлига ва Белоут довонидан Сангаракка ўтган. Бу йўналишда кейинги қишлоқ Даганадан Юрчи ва Деновга келган. Деновдан Миршоди орқали Шерободга борувчи йўллар: Каптархона Пустиндара Миршоди, Тангимушт Бандихон, Кармак Гиламбоб Қизириқдала Шеробод. Деновдан Паттакесарга Сурхондарёнинг ўнг қирғоҳи бўйлаб ўтувчи йўллар: Қизилҳисор- Пустиндара – Олатемир- Совирон, Культепа Оққипчоқ - Қмқурғон - Карвонпўсти Қоптўғай Паттақум Арпапая, Оққўрғон Қороғоч - Эчкили – Қоракурсак- Жарқўрғон - Солиҳобод орқали Термизга ўтган. Амударёнинг муҳим кечувларидан бири ҳисобланган Калифдан- Паттакесарга : Кўҳитанг довони Салтиариқ - Қоракамарпаён, Қоракамар бало - Болдир Чўчқагузар - Талашгон - Сассиқкўл – Бешхотин - Қуйишўроб Маймун тўқай орқали келинган 15 . Вохадаги йўллар ичида Шеробод Бойсун йўналиши ҳам мухим ўринга эга бўлган. Бу йўналиш Шеробод Нондагана дараси Хатан Туржон Каламазор, Чилонзор Қурисой, Гандасой Мунчоқ Тиллакамар Яндабулоқ орқали ўтган.Юқоридагиларни умумлаштириб, воҳодаги савдо йўллари кўп тармоқли ва мураккаб тизимга эга бўлган, дейиш мумкин. Агар тоғ ва тоғ олди йўлларида асосан от, эшак каби уловлардан фойдаланилган бўлса, воҳанинг текисликлар орқали ўтган йўлларида аравалардан ҳам фойдаланилган. Воҳа бозарларининг жойлошувига назар ташлайдиган бўлсак, улар шаҳар марказларида, аҳоли гавжум ҳудудларда ёки савдо алоқаларида олиб бориладиган қулай йўллар кесишган ерларда жойлашганлигига гувоҳ бўламиз. Вохада ички савдо бекликлар тасаруфидагишаҳар ва қишлоқлар 15 Mavlonov O’. Markaziy Osiyoning qadimgi yo’llari: shakllanishi va rivojlanish bosqichlari. T : Akademiya , 2008. B -224-226.

ўртасидаамалгаоширилган. Н. Маев Шеробод беклигидаги тоғли Кўхитанг қишлоғида ҳам катта бозор бўлганлиги таъқидлаб, Амударёдан Ғузоргача бўлган оралиқдаги қишлоқларда Яшовчи аҳоли ўзларининг қишлоқ ҳўжалиги маўсулотлари ва чарва молларини бу бозорга олиб келиб сотганликларини маълум қилади. Бў бозор ҳафтанинг чоршанба ва шанба кунлари фаолият кўрсатган. Воҳанинг тоғли ҳудудларида яшовчи аҳоли ўзларида бозор бўлишига қарамасдан, текисликда жойлашган қишлоқ ва шаҳарлардаги бозорларга келиб маҳсулот алмашишган ва савдо сотиқ ишларини олиб боришган. Масалан, тоғли Хубон,Хонжиза, Сангардак, Чанглоқ каби қишлоқлар аҳолиси воҳанинг текислик қимидаги бозорларга ўз махҳсулотларини олиб келиб, ҳунармандчилик буюмларига алмаштиришган. Хауз. Вахшивор, Сина, Пошхурд, Газарак қишлоқлари узум етиштириш марказларидан ҳисобланиб, бу ерларда кўплаб таёрланган. Ахоли майиз ва қуриқ меваларни Қарлуқ, Денов, Юрчи,Шеробод, Байсун ва Кулобга, Газрак қишлоғи аҳолиси эса Қаратоғ, Ҳисор, Қаратегин ва бошқа жойларга олиб бориб сотишган. У ерлардан ўзлари учун зарур турли хил буюм ва маҳсулотларни, масалан, Қоратегиндан олча, оқ чақмон, патли саллалар, Бойсундан деҳқончиликда ишлатиладиган турли хил меҳнат қуроларини олиб қайтишган. Сангардак, Чанглоқ, Шержон ва бошқа қишлоқларнинг аҳолиси ёнғоқ, бодом, писта вақуритилган меваларни пахтага алмаштириш ёки соти ш учун Шеробод бозорига ва Шарқий Бухорадаги йирик пахта бозорларига олиб боришган. Уерда орзон пахта хом ошиёсини олиб қайтишган. Шаҳар хунармандлари Сангардак дарасида жойлашган қишлоқларга Россияда тайёрланган фабрика маҳсулотларини олиб бориб сотишган. Улар асосан дубилға дарахтининг илдизи кармакка алмаштирилган. Олма, ўрик ва бошқа меваларни Юрчи ҳамда Паттакесар бозорларига олиб боришган. Қайтишда Юрчи бозоридан сополбуюмлар ва сув учун ишлатиладиган куза идишларни, Паттакесардан эса фабрика маҳсулотларини олиб қайтишган.

Маҳсулотлар қаерда пахта арзон бўлса, ўша ердан бозорларга олиб бориб сотилган, бундай бўозорлар Шеробод, Кўхитанг, Денов ва бошқа жойларда бўлган. Куз ойларига келиб, Сангардак, Чанглоқ ва бшқа қишлоқлар аҳолиси ҳунарманчилик ва чорва молларини тоғли йўллар орқали Самсрқанд, Шахрисабз, Китоб шаҳарларига олиб бориб сотиб, ўзларига керакли нарсаларни олиб қайтишган. Бойсунда қандалотчилик маҳсулотлари кўплаб тайёрланиб, аҳоли бу маҳсулотларини Кичик Ўрадарё, Қўҳитанг дариёларининг юқори қисмидаги кўчманчилар қишлоғларига ҳамда Ғузор ва Калиф бекликларига ҳам олиб бориб сотишган. Уларни буғдой, жун, ёғ, пахта вабошқа маҳсулотларга алмашганлар. Қандалотчилик маҳсулотларидан халва ва майиз Бухоро, Туркистон ўлкаси ва Россия ҳудудларига ҳам чиқарилган 16 . Воҳа бозорларидаги ички савдо қишлоқ хўжаликмахсулотлари ва четдан келтирилган маҳсулотлар ҳисобига анча гавжум бўлган. Воҳанинг юқори қисми Денов, Юрчи, Дашнобод ва Сариосиё бозорларида деҳқончилик маҳсулотларининг нархи бир биридан деярли фарқ қилмаган. Нарх наво хар йили мавсумга қарб ўзгариб турган. Маълумотларга кура , ёз урталарида 1 ботмон (8 пуд) буғдойнинг нархи 15 танга, гурич 22 танга, арпа 8танга, 100 боғ беда 7 - 8 танга булган ХИХ аср охири ХХ аср бошларига келганда воҳадаги бозорлар сони 20 тадан ошиқ бўлиб, энг катта бозор Паттакесарда (Термиз) жойлашган, бу ерга Бухородан ташқари чет давлатлардан ҳам кўплаб моллар олиб келинган. Шеробод, Сариосиё, Юрчи ва Денов бозорлари воҳада катта эга бўлган. Бойсун, Дарбанд, Дашнобод ва бошқа бозорлар бекликларда аҳамиятли бозорлар ҳисобланган. Сариосиё ваСарижўй амлокликларида асосий савдо маркази Сариосиё ва Дашнобод ҳисобланган.Воҳада бозорлар белгиланган кунларга қараб хафтада 2 кун ишлаган. 16 Ртвеладзе Э. Цивилизатсии, государства, культури Тсентралний Азии. Т: Университет мировой экономики и дипломатии, 2005. C - 173

Байсунда энг йирик бозорлар Бойсун, Дарбанд ва Хужаипок бозарлари ҳисобланган. ХИХ асирнинг иккинчи ярими ХХ аср бошларида Байсун бозорларидаги ғаланинг 1 ботман тариқ 2 рубл 80 копейкдан 3 рубл 20 копейкача, 100 боғ беда 3 рубл 50 копейкадан 4 рубл 11 копейкагача, 1пуд сомон 20 копейкадан 23,5 копейкагача, 5 ёшли сигир 18 рубл 80 копейкадан 23 рубл 50 копейкагача, кўйлар 4 рубилдан 8рубилгача сотилган. Юрчи, Денов, Қарлуқ, Янгибозор ва миршодидаги бозорлар Деновнинг асоси савдо мрказлари ҳисобланган. Манбаларнинг гувохлик беришича, биргина Денов шаҳрида 100 дан ортиқ дуконлар бўлиб, уларда маҳаллий вахорижда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар сотилганлиги таъқитланган. Бу ердаги бозорларда от ёшига ва юк кўтаришига қараб 15 - 30 рубл, эшак 4 - 10 рублгача, сигир катта кичиклигига кўра 10 - 20рубилгача, қўш ҳайдовчи ҳўкиз 15 - 30 рубилгача,қўйлар симизлигига қараб 3 6 рубилгача сотилган. Воҳанинг шимолий қисмидаги бозорларда қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ва чарва молларининг нархлари жанубий қисимга нисбатан бироз фарқ қилган. Жанубдаги бозорларга, масалан, Шеробод, Термизга четдан кўпроқ маҳсулотлар олиб келинган. Воҳанинг шимолий қисмидаги бозорларга эса четдан келтирилган маҳсулотлар анча кам олиб борилган. Шеробод беклигидаги қадимдан машҳур бўлган бозорлар XIX аср бошларига келиб ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган эди. Маълумотларга кўра, Шеробод ва Термиз шаҳридаги бозорлар жуда гавжум бўлиб,уларнингшовқини бир неча чақримгача эшитилган. Темирйўл тармоқлари қурилганидан сўнг Бухоро амирлиги худудига Россия маҳсулотларининг кириб келиши бир неча баравар кўпайган. Тавар пул муносабатлари ва савдо сотиқнинг ривожланиши натежасида ҳар бир шаҳар савдо марказига айлнди. Асосий савдо марказлари уларда сотиладиган маҳсулотларга қараб ихтисослашган эди. Бухоро шаҳри қоракўл тери, чой ва рус маҳсулотлари, Ғузор, Қарши, Шеробод дон маҳсулотлари ва чорва

моллари сотиладиган марказларга айланди. Шеробод беклигида Шеробод, Хатак. Пошхурд, Зарабоғ, Кўхитанг, Жарқўрғон, Какайди ва Хўжамалик бозорлари бўлган. Шеробод шаҳридаги бозорлар ҳам ҳафтасига икки мартаа: якшанба ва пайшанба куелари фаолият кўрсатган. Рус ҳарбийлари Бухоро амирлиги бозорларидаги савдо сотиқ хамда улардаги нархларни ўрганиб чиққанлар. Жумладан, улар Шеробод бозорини ҳам ўрганиб, ундаги аҳвол ҳақида Росия хукуматига ахборот бериб боришган.Ҳар бозорда ғалланинг кузги ва лалми турлари мавжуд бўлиб, бозор кунлари 250 ботмондан 500 ботмонгача ғалла сотиб олиш мумкин бўлган. Бир ботмон кузги ғаллани 2 рубл 80 копейкадан 3 рубл 2 копейкагача, шунча лалми ғаллани эса 3рубл 60 копейкадан 4 рубл 23 копейкагача харид қилиш мумкин бўлган. Тариқни 250 ботмонгача, ҳар ботмони 2 рубилдан 2рубл 35 копейкагача, 100 боғ бедани 3 риублдан, жами 20 - 30 минг боғгача сомони 800 рубилгача сотиб олиш мумкин бўлган. Кўк чойнинг 1 фунти 1 рубл 40 копейк бўлиб, ҳар бозор куни 6 фунтгача чой сотиб олиш мумкин бўлган.Ботмон тузнинг нархи 40 рубл 47 копейка бўлиб, уни 15 ботмонгача, совининг пуди 4рубл 60 копейкадан 5 рубл 40 копейкагача бўлиб, жами 4пудгача, маҳаллий тамакининг пуди 1 рубл 60копейкадан 1 рубл 88 крпейкагача бўлиб, бозор кунлари 4пудгача тамаки сотиб олиш мумкин эди. Мол гўшти 1 пуди 1рубл 60 копейкадан 1 рубл 88 копейкагача, қўйники 2 рубилдан 2 рубл 70 копейкагача, қўй ёғи 1пуди 4 рубилдан 6 рубилгача сотилган. Ҳар бозор куни 10 тадан ортиқ сигир, 150 - 200 тагача қўй харид қилиш, бир ой двомда 100 тагача сигир, 500 дан ортиқ қўй сотиб олиш имкони бўлган. Ишга яроқли от ва тялрни бу шаҳар бозорларидан бир ой довомида 100 тагача сотиб олиш мумкин эди. От 30 рублдан 40 рубилгача, туя 40 рубилдан 60 рубилгача нархда сотилган.

1.3 Хонликларнинг қўшни мамлакатлар билан бўлган савдодаги асосий карвон йўллари. XIX аср ўрталарида Ўрто Осиё хонликларининг ижтимоий иқтисодий ҳаётида савдо - сотиқ муҳим ўрин тутган бўлиб, хонликларда Қўқон, Андижон, Наманган, Марғилон, Тошкент шаҳарлари, Бухоро амирлигидаги Бухоро, Қарши, Самарқанд, Чоржўй, Шахрисабз, Термиз шаҳарлари, Хива хонлигидаги Хива, Қўнғирот, Ҳозарасп шаҳарлари ўша даврда муҳим савдо марказлари эди. Ўрта Осиё хонликлари ўртасидаги ички савдо йўллари ўзининг тузилиши, хусусиятига кўра иккига. яъни карвон йўллари ва сув йўлларига бўлинган. XIX асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларида Хива хонлиги билан Бухоро амирлиги ўртасидаги садо алоқаларида асосий йўллар сув йўли бўлса, Бухоро амирлиги билан Қуқон хонлиги ўртасида тоғ довонларидан ўтадиган қуриқликдан иборат карвон йўллари асосий савдо йўли ҳисобланган. Ўзаро савдо сотиқда аравалар транспорт воситаси ҳисобланган. Осиёнинг арава юрадиган йўлларида асосан икки ғилдираклик аравадан фойдаланилган. Бундай типдаги аравага туғри йўлларда 30 пудгача юк ортиш мумкин бўлган. Қуқон хонлиги орқали ўтадиган йўлларда соябонли аравалардан фойдаланишган, бундай аравалар ғилдиракларининг катталиги билан ажралиб турган ҳамда “Қуқон арава” деб аталган. Хивадаги аравалар ўз қурилмаси жиҳатидан фарқ қилгани учун уларни “Хооразимча арава” деб аташган 17 . Қўшиладиган уловга кўра от арава, туя арава, ҳукиз арава, ҳачир арава, эшак арава каби аравалар бўлган. Ўрта Осиё хонликлари ўртасидаги ўзаро савдо йўлларида транспорт ролини ишчи ҳайвонларидан от ва туялар бажарар, баъзи ҳолларда хачир ва эшаклардан ҳам фойдаланилган. Одатда хар бир отга қамишдан кажава 17 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Т.1. –Тошкент: Давлат миллий нашриёти, 2001. –Б.390

боғланиб, унга 8 пуд юк ортилган. Туялар бир ваикки ўркачли бўлиб, икки ўркачли туялардан кўпроқ фойдаланилган. Икки ўркачли туяларга 18 20 пуд, бир ўркачли туяларга эса 20 24 юк ортилган. Бухоро билан Хитвани боғлаб турган карвон йўли 577 верст бўлиб, Каттақўрғон Қаракул Майли Тўтқай Петроаликсандровск йўлларини бўйлаб савдо карвонлари ҳаракат қилган. Ушбу йўл қадимий карвон йўлларидан бири бўлиб, бу ерда ҳам арава, ҳам карвон юрадиган йўлнинг асосий қисми эса текисликдан ўтиб, йўлнинг айрим қисимларидагина унчалик катта бўлмаган қумликлар мавжуд бўлган. Хивадан Бухорога борадиган карвон йўлининг энг қисқа масофаси 335 верст бўлиб, унинг асосий йўналиши Аарис, Кукертли, Учўчоқ, Шўрбулоқ, Агробод, Чоргуши, Бухоро бўйлаб ўтган. Бухородан Хивага борадиган карвон йўлининг масофаси биринчи йўналишида 344 верстни, иккинчийўналишда эса 368 верстни ташкил этган. Бухоро ва Хивани бирлаштирадиган йўл Кукертли харобаси орқали ўтган. Бу ерда юклар Илчик ва Уст юрт орқали ўтказилиб, қайиқлар билан Хонқага жўнатилган. Илчикдан ёки Уст юртдан карвон йўли Бухоро орқали Самарқанд, Жиззах ва Тошкентга қараб йўналган бўлиб, унинг масофаси 970 верстни ташкил этган. Ушбу йўлнинг асосий қисмиаҳоли манзилгоҳларидан ўтиб, сув билан таъмнланиш шарт-шароитлари қулай, фақатгина йўлнинг Амударё билан Бухоро оролиғидаги 28 версти, яъни бир кунлик масофасини қумлик ташкил этарди. ХИХ аср ўртларида хонликлар ўртасидаги савдо йўлларида Бухоро Қўқон ва Бухоро Тошкент йўллари ҳам муҳим аҳамият касб этган. Бухоро Қўқон савдо йўли 615 верстни ташкил этиб, бу йўл Самарқанд, Янгиқўрғон, Жиззах, Зомин, Ўратепа, Маҳрм, Бешариқ ва Қўқон бўйлаб ўтарди. Бухородан Самарқандга, айни пайтда Қўқон орқали Тошкентга борадиган савдо йўли 711 верстни ташкил этиб, тўғридан тўғри Тошкентга борадиган йўл бир қадар қисқа, яъни 524 верстгатенг эди.

Йўлларда хафсизликни таъминлаш, савдо карвонларини қароқчилар ҳужумларидан ҳимоялаш, талончи гуруҳларни тугатиш давлат аҳамиятига молик энг муҳим тадбирлардан ҳисобланган. Манбаларда Бухоро сарбозлари Қаравулбозорда, Муборакда, Бухоро – Қарши – Керки йўлидаги бошқа работларда жойлаштирилиб, уларнинг вазифаси Қарши чўлида қатнайдиган карвонларни кўчманчи туркман қароқчиларининг ҳужумларидан ҳимоялаш бўлганлиги тўғрисидаги фикирлар қайд этилган. Ўрта Осиё хонликлари ўртасидаги савдо йўллари бўйлаб ўнлаб работлар, карвонсаройлар, сардобалар иурилган, Масалан, Бухоро – Самарианд йўли бўйида жойлашган машхур Рабаоти Малик карвонсаройи, сардобаси, касби, Қарши, Қамаши сардобалари, Бўзачи работи савдо карвонлари хафсизлигини, ҳамда уларни ичимлик суви билан таъминлашда муҳим рол ўйнаган 18 . Бошқа шаҳарларда ҳам қуррила бошланган, уларнинг сони ортиб борган. Масалан, ХIХ асрнинг 60-йилларида Бухорода 38 та, Китобда 3 та, Шахрисабзда 7 та карвонсарой бўлган 19 . XIX asrning 70-yillariga oid boshqa bir manbada Samarqand shahrida 33ta karvonsaroy bo‘lganligi, shulardan 9 tasi hindlarga tegishliligi, Buxoroda esa 50 ta karvonsaroy bo‘lganligi, har qaysi millat o‘z karvonsaroyiga ega ekanligi, har bir karvonsaroyda 1500-2000 tuya sig‘ishi va aynan ulgurji savdo-sotiq shu yerda amalga oshirilishi, olib kelingan tovarlardan boj va zakot ham shu yerda olinganligi qayd etiladi. Йўлбўйи иншоотлари қурилиши ХХ аср бошларида ҳам давом этди. Мисол тариқасида Қарши Шаҳрисабиз йўлида “Қўниш”- бекат барпо этиш учун Қўшбеги томонидан Амирга ёзилган аризани, Қарши беклигидаги Қамаши қишлоғида Хўжа Набибий томонидан қурилган сардобани келтириш мумкин 20 . 18 Mavlonov O ’. Markaziy Osiyoning qadimgi yo ’ llari : shakllanishi va rivojlanish bosqichlari . T: Akademiya, 2008. B-276-278. 19 O’zbekistonning yangi tarixi: birinchi kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T: Sharq, 2000. B- 50. 20 Mavlonov O’. Markaziy Osiyoning qadimgi yo’llari: shakllanishi va rivojlanish bosqichlari. T: Akademiya, 2008. B-287.

Катта йўлдан ўнга ва сўл тарафларга кичик кўчалар ажраб чиқаради. Катта йўлдан чап тамонга 7 та, ўнг сарига 8 та кўча тарқалади. Ниҳоят, шу йўл муюлишда, қалъанинг шундоққина биқинида улкан бозор қайнар эди. Бу “ Юқори бозор “ эди. “ Юқори бозор” нинг майдони Шарқ бозариникидан қолишмасди. Бозор шимоли шарқ тарафга қараб, бир ярим чақримгача етарди. Юқори бозорга қалъанинг Тутак ва Элчихона дарвозалари орқали ўтилар эди. Шовқин суронли, улкан Юқори бозор ҳар куни гавжум бўлса да, ҳафтанинг пайшанба ва жума кунлари айниқса, қайнаб тошарди. Шу икки кунда Қаршининг теварак атрофидан, ҳатто ,Бухорадан сотувчию харидор бозорга оқиб келар эди. Бозорнинг тозалик ҳолати ҳамиша ҳам қониқарли булавермас, бу айниқса қиш фаслида кўпроқ кузат иларди. Юқори бозорнинг машҳурлиги сабаби,чамаси,унда улгуржи савдо қилувчилар мол аёшси учун алохида жойларнинг бўлганлиги, қолаверса,расталарда ҳар бир сотувчи учун махсус ажиратилган уринларнинг бўлганлиги билан боғлиқэди, дейиш мумкин. Мол, сомон, ёғоч бозарлари Юқори бозорнинг теварагида бўлиб,улар Ўрда ва Қалъадан олисироқда жойлашган эди. Бу кичик бозорлар бир биридан олоҳида бўлиб, деворлар билан ўраб олинган бўларди. Мол бозор бир неча турга бўлинарди.Асп(от) бозор, туя бозор, қўй бозорларда савдо қизир эди. Қарши эшаклари ва хачирлари йирик ва бақувват бўлгани сабаб, жуда харидоргир эди. Кешга қарашли ҳудудлардан ҳисори қўйлари сурув сурув олиб келиниб, сотиларди. Қарши қўй блзоридан жун ва қимматш бахо қорокўл тери берадиган араби навли қўйларни истаганча харид қилиш мумкин эди. М.Е.Массон, бу навли қўйларни етиштириш Қарши атрофида XIX асирдан эътиборан таомилга кирганлигини қайд этган эди. Мол бозорларида кузнинг охири ва қишнинг бошида кучли жонланиш кўзга ташланарди. Аслда йил довомида от,туя,қорамол, улов ҳайвонлари сотиш

олиш бобида пасайиш бўлмаса да, куз қиш мавсумида, тўйлар сабаб, тағин, муҳими, ем хашак билан боғлиқ равишда сотилиш даражаси ошиб кетар эди. Ўрта Осиёнинг дашт ва чўлларига хос бўлган иссиқ ва қуриқ иқлим шароити бу ҳудудлар орқали ўтувчи йўллар бўйдаги қудуқлар бўлиниши талаб этган. ХИХ аср рус ҳарбий айғоқчилиги маълумотларида Бухоро ва Қаршидан Амударё кечувларига, Чоржўйдан Марвга олиб борувчи йўллардаги кўплаб қудуқлар ҳақидаги маълумот эътиборлидир. Уларнинг таҳлили бу ҳудудда қудуқлар 2-5 сажендан 10 -11 сажингача чуқирликда қазилганини кўрсатади 21 . Ўрта Осиё хонликларининг қўшни мамлакатлар билан савдо йўллари иқтисодий ҳаётда муҳим рол ўйнагн. Савдо карвонлари Ҳиндистон, Эрон, Хитой, Волга бўйи, Сибир ва бошқа жойларга қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ва ҳунармандчилик молларинри олиб борган. XVI – XIX асрларда айниқса Россия давлати билан олиб борилган савдо сотиқ хонликлари учун мухим ҳисбланарди. XVIII-XIX асрнинг биринчи яримида Ўрта Осиё давлатлари билан Россия ўртасидаги ўзоро дипломтик муносабатларининг жонланиши савдо сотиқ алоқалари ривожига ўзининг сезиларли таъсирини кўрсатди. Олди сотди қилинадиган молларнинг тури ҳам кўпайди. Бу асрларда Ўрта Осиё Россия саноати учун хом ашё манбаи ва тайёр маҳсулотлари сотиладиган бозорга айланди. XIX асрнинг биринчи ярмига келиб сувдаги ва қуруқликдаги йўлларининг хар иккаласи ҳам ўз аҳамятини йўқотмган.Астрахандан Каспий денгизи орқали кема билан Манғишлоққа келенган, бу ердан туялар орқали қуриқликйўли билан Хивага борилган 22 . 21 Mavlonov O’. Markaziy Osiyoning qadimgi yo’llari: shakllanishi va rivojlanish bosqichlari. T: Akademiya, 2008. B-280. 22 Ziyoyev H. O’rta Osiyo va Volga bo’ylari. T: Fan, 1965. B-170.

XIX асирнинг ўрталаридан бошлаб Каспий Волга йўли орқали бўладиган савдо сотиқ алоқалари деярли тўхтатган. Бунинг асосан иккита сабаби бор. Биринчидан, Оренбургнинг йирик савдо марказига айланиш, иккинчидан, Оренбург орқали савдо қилишнинг Россия савдогарлиги учун қулайлиги. Бу давирга келиб Нижний Новгород ярмаркаси Россияни Ўрта Осиё, Эрон, Хитой, Кавказ билан боғлайдиган муҳхим савдо марказига айланган эди. Ўрта Осиёдан борадиган карвон йўли Оренбург, Троитск, Петропавловск ва Семипалатинск каби савдо пунктлари орқали ўтиб Нижний Новгород ярмаркасига етиб борган. Бухоро Оренбург савдо йўлининг узунлиги 1744 верстни ташкил этган. Карвон йўли бўйлаб 20 дан ортиқ қудуқлар мавжуд бўлиб, улардан от ва туяларни суғориш учун ҳамда ичимлик суви сифатида фойдаланилган. Йўл Қизилқум, Оролқум, Қорақум қумликлари, шўрхокликлар, саксовулзорлар, юлғунзорлар, бутазорлар ваўтлоқлар, ботқоқлар,чуқирликлар, адирлар, сой. Дарё ва кўллар, тоғликлар бўйлаб давом этган. Бухоро амирлиги билан Афғонистон свдосига Мазори Шариф, Шибирғон, Чорвилоят, Ахча, Андхуй. Сарипул, Маймана каби шаҳарларнинг ўзига хос ўрни ва роли мавжуд бўлиб, бу ерлардан кўк чой, писта, бодом, тери, жун, келтирлиб, шакар қанд,темир, чўян қозанлар, мис, гугурт, сандиқ, чини идишлар чиқарилган. Афғнистонинг Чорвилоят шахрига Россия ишлаб чиқарилагн моллар Бухоро орқали олиб ўтилагн. Бухоро билан Афғонистон савдосида қўйидаги кечув пунктларидан: Келиф, Керки, мухим рол ўйнага. Бухоро Афғонистон савдосида маҳаллий саноат маҳсулотлариасосий ўрнини эгалаган. Бухородан Маймангача савдо карвони 14 кунда етиб борган бўлса,Балх орқали Қабулга 27 кунда борилган. Бухоро Ҳирот савдо йўли 3 йўналишида бўлиб, 22, 24 ва 27 кунлик масофани ташкил этган.

Бухоро Эрон савдосида бўёқ, қорокул териси, ип газлама, темир буюмлар асосий рол ўйнаган. XIX асирнинг 60–80-йилларида Эронга Бухоро орқали кўплаб Россияда ишлаб чиқарилган ип газлама, шакар ва киросин чиқарилиб, улар ўзининг сифати ва арзонлиги жихатдан инглиз моллари билан рақобатбардош эди. Бухородан Эронинг Машҳад шаҳригача карвон йўлини 22 кунда босиб ўтиш мумкин бўлган. БМИ да савдо йўлларнинг бир неча йўналш ва тармоқлар санаб ўтилган. Қўқон хонлиги ва Хива ўртасидаги савдо муносабатларида асосий ўринни Қашқар эгалаб, бу ерга темир , чўян, пўлат буюмлар, мовут, чарм тири ва ип газламлар олиб борилган. Қўқондан Қашқарга борадаиган карвон йўлининг масофаси 450-500 вестни ташкил этиб, Марғион, Ўш, Андижон, Терик довони, Шарқий Туркистон орқали ўтадиган савдо йўли қишки пайтларда анча хафли бўлиб, айрим вақтларда қишда бўрон кучайиши натижасида карвонлар талофат кўришган. Масалан, 1883-йилда бу ерда 20 та от ва 4 савдогар ҳалок бўлган. Қашқарга борадиган савдо йўлида Бедаль ва Бекиртиқ довонлари муҳим рол ўйнаган. Бундан ташқари савдо алоқалари Эркештом довонидан ўтадиган йўл орқали ҳам амалга оширилаган. Ўрта Осиёда Самарқанд, Бухоро, Омул (Чоржўй), Марв, Балх, Кобул ва Авғонистон орқали Ҳиндистонга борадиган йўл муҳим савдо йўли ҳисобланган. Ўрта Осиё орқали – Бағдод, Ҳамадон, Нишопур, Марв, Чоржўй, Бухоро, Самарқанд, Шош, Тароз (Жанбул), Кулот, Суёб ва Шарқий Туркистон орқали Хитойга борадиган савдо йўли ўтарди. Россиядан Бухоро орқали Ҳиндистон ғарбида жойлашган Каликутта шаҳригача борадиган трансит савдо йўлининг масофаси 9 минг 240 верст эди. Бухородан Каликуттагача бориш учун 7240 верст савдо йўлини босиб ўтиш керак эди. Савдо йўли қуйидаги йўналишда эди: Бухоро – Кобул – Гандапур – Мўлтон – Беканер – Накаур – Деҳли – Агра – Лакнаур – Банорас – Азимобод – Мақсудобод – Каликутта.

2. БОБ. Ўрта Осиё хонликларида Россия империяси ҳукмронлиги йилларида савдо йўлларидаги ўзгаришлар. 2.1.Ўрта Осиё ҳудидаги сув йўллари ва уларнинг савдо сотиқдаги роли. X IX асирнинг ўрталарига келиб савдо сотиқда қуруқликдаги карвон йўллари билан бир қаторда сув йўллари ҳам амал қилиб турган. Ўрто Осиёнинг ички савдо йўлларида Амударё ўзига хос мавқега эга бўлиб, у орқали Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги ўртасида ўзаро савдо сотиқ йўлга қўйилганди. Россия давлатидан келтирилган товарларнинг бир қисми дарё орқали Бухорога, сўнгра Афғонистонга етказилган. Амударёда хивалик ва бухоролик савдогарларга тегишли қайиқлар ҳаракат қилган. Хиваликлар Чоржўйгача юкларни қайиқларда ташиб келишар ва бу ердан юкларнинг бир қисми туширилиб, Чоржўй Қаракўл Бухоро йўналиши бўйлаб Бухорога етказиларди. Бухороликларга тегишли қайиқлар Амударё бўйлаб Чоржўйдан юқарида сузарди. Хива хонлигидан каовонларнинг дарё бўйлаб Бухорога бориши учун Хонқада дарёни кесиб ўтадиган асосий йўл бўлган. Янги Урганч, Гурлан шаҳарларининг қаршисида Юмур шаҳрининг пастроғидаги Қипчоқ, Хужайли, Қўнғирот шаҳарлари яқинидан кемалар нарги соҳилга юк олиб ўтган 23 . Амударё бўйлаб қайиқларнинг юк ташиши учун йилнинг ҳамма вақти ҳам қулай эмасди, айниқса ноябрь, декабрь ва февраль ойларида юк ташиш қийнлашарди. Архив манбаларида қайиқсозлик тўғрисида қимматли маълумотлар мавжуд. Одатда қайиқларни тол дарахтидан ясашган, қайиқ учун 80 - 85 дона тол ишлатилган, 6 - 7 та қайиқсоз усталар бита қайиқни бир кеча кундизда ясашган. XIX asrning oxirlariga kelib Амударё бўйлаб харакат қиладиган қайиқларнинг умумий юк ташиш ҳажми 500 пудни ташкил этган. Бухорога тегишли қайиқлар Сарой қишлоғидан то Чоржўйгача молларни ташиб 23 Зиёев Ҳ . Ўрта Осиё ва Волга бўйлари. Т: Фан, 1965. Б-215 .

келтириш учун 614 верст сув йўлини босиб ўтган. Хоразимдан Термизгача сув оқими бшйлаб сузиш учун кемалар 10 кунлик масофани босиб ўтарди 24 . XIX асрнинг иккинчи яримида, яъни Ўрто Осиёда Россия империяси ҳукмронлиги ўрнатилгач санаот эҳтиёжи учун муҳим хом ашё ҳисобланган пахтага талаб ортди. Шу боисдан бу ерда савдо йўлларини кенгайтиришга, интенсивлаштиришга эътибор кучайди. Энг авволо, сувйўлларидан имкони борича кўпроқ фойдаланишга ҳаракат қилинди. Биринчидан, сув йўлларида талончилик қуриқлик йўлларига нисбатан камроқ эди. Иккинчидан, сув йўли билан товарларни ташиш нисбатан арзонга тушарди. Юқоридаги сабаблар туфайли Россия империяси Ўрто Осиёни эгаллаб олганидан кейнги дастлабки йилларда сув йўлларига жидий эътиборни қаратди. 1873-йилда Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги билан тузилган шартномада ҳам Амударё сувидан фойдаланишга алоҳида эътибор қаратилган эди. Рус пароходларига ва бошқа сузувчи кемаларга Амударёда эркин сузиб юриш ҳуқуқи ҳамда, рус савдогарларига ўз пристань ва омборхоналарини қуришга рухсат берилди. Россия империяси ўзининг бўюк стратигик мақсадларини амалга ошириш, Ўрто Осиёнинг янада ички ҳудудларига кириб бориш, Афғонистон ва Ҳиндистон бозорини заб этиш учун Амударёдан фойдаланишга зўр бериб ҳаракат қилган. Бу ҳақда кейнроқ Туркистон генерал-губернатори шундай деганди: “Амударё флотилиясининг ташкил этилиши бизнинг Амударёга бўлган тўла ва ажралмас ҳукмронлигимизни ҳар кимга ва барчага англатиб туради”. Россиянинг савдо фирмалари Амударё бўйлаб Чоржўй, Керки, Термиз ва Саройда ўзларининг идораларини очишди, савдо омборхоналари ва дўконларининг ишга туширилиши кемачилик саноатининг янада юксалишига тутки бўлди. 1876 - 1879-йилларда “Самарқанд” номли пароход қатнови йўлга қўйилди. 24 Ртвеладзе Э. Цивилизатсии, государства, культури Тсентралний Азии. Т: Университет мировой экономики и дипломатии, 2005. C -213-215

Бухоро амирлиги билан Афғонистон, Бухоро амирлиги воситачилигида Россия билан Афғонистон ўртасида савдо муносабатларининг ривожланишида Амударё бўйлаб жойлашган сув кечуви йўлларининг аҳамияти салмоқли бўлган. Кечувлар қуйдаги пунктларда мавжуд бўлган: Келиф, Чўчқа - Гузар, Патта - Ҳисор, Айваж, Сарой,Чубек, Боғорак, Кокул ва Файзобод. Кечувда махаллий қайиқлардан фойдаланилган. Қабодиён, Патта, Ҳисор, Шўроб, Чўчқа - Гузар кечувларида 2 тадан, Келиф кечувида 6 та, Керки кечувида 4 та кема бўлган 25 . 1887-йилда Туркистон ҳарбий округи манфаатларига мос равишда ташкил этилган Амударё флотилияси 1907-йилда “Хива” хусусий фирмаси ихтиёрига ўтказилади ва натижада юк ташиш ҳажми камайиб кетди Амударё кемачилиги Хива хонлиги билан Бухоро амирлигини ўзаро сув йўли билан боғлаб, Янги Урганч, Хива, Чоржўй, Керки,Термиз каби йирик свдо ва ҳунармандчилик марказларини бирлаштириб, йирик сув йўли вазифасини бажарган. Сирдарё бўйлаб пароходчилик ва қайиқчиликни йўлга кўйилиши натижасида Орол бўйи аҳолиси билан Қўқон хонлиги қарашли бўлган Тошкент, Хужант каби шаҳарлараҳолисини боғлаб туриш йўлга қўйилган. Россиядан келтирилган молларнинг асосий қисми Сирдарёгача олиб келиниб, сўнгра Ўрта Осиёнинг бошқа шаҳарларига етказилган. Сирдарёда, Хўжанд ва Казалинскда дарё пристани ташкил этилиб, Сирдарёдан Фарғона, Самарқанд вилоятлари чегарасидан Перовск шаҳаригача маҳаллий аҳоли томонидан ғалла, ёғоч ташилган. Туркистон ўлкасидаги мавжуд сувйўлларига Амударё, Сирдарё, Орол денгизи, Иссиқкўл, Балхаш кўли, Зарафшон ва Или дарёлари орқали ўтадиган йўллар киритилиб, уларнинг умумий масофаси 5700 верстни ташкил этарди. Россия империяси ҳукумати Ўрта Осиёда сув йўлларидан унумли 25 Ртвеладзе Э. Цивилизатсии, государства, культури Тсентралний Азии. Т: Университет мировой экономики и дипломатии, 2005. C -25.

фойдаланиш мавсадида би қатор хусусий тижоратчилик кемачилигиниташкил этди. Жумладан, 1869-йилда Каспийда “Кавказ вамеркурий” 1908-йилда Орол Амударёда “Хива”, 1911-йилда “Оксус” акционерлик компанияси ўз ишини бошлади. “Оксус” акчинерлик ҳамжамияти томонидан Амударёда Чоржўйдан Керкигача, Петро Александровскдан Термизгача; Сирдарёда Андижондан Хўжандгача ва ундан Тошкентгача; Иссиқкўлдан Прежевальскдан то Тўқмоқ атрофларигача кемалар қатнови йўлга қўйилган. Хива Қўнғирот, Қўнғирот Хива Чоржўй Термиз йўналишларида Амударё кемачилиги ва қайиқчилиги савдо сотиқнинг ривожланишига ижобий тъсир этган бўлса, Вахш ва Панж дарёлари бўйлаб ҳаракатланган кемалар Бухоро амирлигига тегишли бўлган юкларни афғон чегарасига олиб боришда муҳим рол ўйнаган. Хива хонлигининг бир йилда ўртача 300 минг пуд, Бухоро амирлигининг ўртача 1000 минг пуд пахта хом ашёси Чоржўй, Ўрто Осиё темир йўли, Красноводск, Каспий денгизи ва Волга орқали Россияга ташиб кетилган. Тадқиқотда Ўрта Осиёда сув йўллари билан боғлиқ бу каби юзлаб рақам ва далиллар келтирилиб ўтилади. И. Ремезнинг маълумотига кўра, Афғонистн билан бўлган савдода Паттакесар кечуви юк ташиш бўйича Карки кечувидан кейин иккинчи ўриндатурган. Бу кечув орқали икки йил (1891- 2892-йиллар) 715 минг рубллик моллар ташилган. Бу моллар асосан қуриқ мивалар, шу жумладан, 118 минг пуд майиз, 27,5 минг бош чорва моллари, 41,4 минг пуд пахта, 12,4 минг пуд уруғлик, 13 минг пуд ҳар хил бўёқларни ташкил қилган. Шу кечув ориали Афғонистонга 11,1 минг пуд шакар, 0,5 минг пуд шам, 2,2 минг пуд сопол буюмлар, 2,6 минг пуд керосин, 7,4 минг пуд метал, 25,7 минг пуд мато ва 2,2 минг пуд бошқа ҳар хил маҳсулотларекспорт қилинган. Воҳадаги Паттакесар божхона қисми орқали Афғонистонинг Чаҳор, Андхой ва Маймана вилоятларига 24,5минг пуд шакар, 4,4 минг пуд керосин,

7,9 минг пуд пахта матоси ва бошқа маҳсулотлар олиб ўтилган. Афғонистондан олиб ўтилган маҳсулотлар Бухоро амирлигининг брча худудларида Денов, Бойсун, Ҳиор, Кҳлоб, Қабодиён бекликларининг аҳоли гавжум шаҳар вақишлоқларида жуда кўплаб сотилган. Бу молларни олиб ўтиш Амударё сув йўлининг ўрни катта эди. Русслар ўлкага кириб келиши билан сув йўли анча ривож топти. 1887-йилда Амударё флотилияси очилиб, катта катта кемалар ва пароходлар қатнай бошлади. Бу ҳарбий мақсадларни ва савдо сотиқларнинг ҳам ривожланишини кўзлаб амалга оширилган эди. Амударё флотилясининг очилиши туманларнинг ўзаро яқинлашуви, хусусан, улар ўртасидаги иқтсодиймунособотларининг ривожланишида катааҳамияткасб этди. Флотилия йўловчиларни ҳисобга олмаганда ҳар бири 25 тонна атрофида юк кўтара оладиган, бир текис шатакка олинган эски тизимдаги 6 та параходга эга бўлган. Юкларнинг қолган қисми ҳар бири 50 тонадан 100 тонагача юк кўтарувчи 13 та шатакланган пўлат баржаларда ташилган. Пароходлар йўловчи ташишга мўлжаланган ўртча 25 та каютага эга бўлган. Пароходлар ёзнинг қулай шароитида Чоржўйдан Термизгача бўлган масофани 7кунда, қишда иса 11 кунда босиб утган. Амударё бўйлаб пароходларнинг қатнови ўзига хос хусусиятларга эгабўлган. Парходлар унчалик катта бўлмаса да, лекин қулай ошхоналарга эга бўлган. Дарё тубининг ўзгарувчанлиги, оролларнинг кўплиги, дарё сувининг лойқалиги ва ишоровий белгилари ўрнатилмаганлиги туфайли ророходлар кундузи қатнаган, кечаси эса жойларида тўхтаб туришган.Пароходларнинг саёзликларда тўхтаб қолиши оддий хол бўлиб, бу деярли ҳар куни такирорланган. Ҳар бир пароход сарфланадиган ёнилғи харажати 2700 рубилгача етган. Олинадиган даромот эса 2200 рубилдан ошмаган. Бу эса Амударё флотилияси қатновлари сонининг қисқаришига сабаб бўлган. Дарёда қатновчи пароходларнинг фойдасидан зарари кўпроқ бўлса ҳам Амударё флотилияси ёпилмган. Чунки бу сув йўлиРоссия империяси ҳукумати учун муҳим аҳамиятга эга эди. Бундан, айниқса,Бухоро амирлиги катта фойда кўради. Қуриқликда ташиладаиган юкларнинг сарф

харажатлари қиаммат бўлган. Сув йўли орқали ташиладиган юкларнинг нархи 3 - 4 баробар арзонга тушарди, шунингдек, кемалар кўп миқторда юк ташиш имконига эга бўлган. Флотилиядан ташқари дарёда Бухоро қайқлари ҳам қатнаган. Улар асосан кечувларда йўловчилар ва юкларни ташиган. Кечувдан ўтказиб қўйганлиги учун қайқчилар ҳар бир одамдан 15 тийин, қўй ваэчклардан 5 тийин, от, туя, ва қарамоллардан эса 15 тийиндан кира ҳақи олишган. Бухоро қайқчилари оқим бўйлаб бир кунда 23 - 35 км. Гача йўл босишган. Масалан, Термиздан Жилликўлгача қайқлар 15 - 20 кун юрган, ёзда эса 12 - 20 кун,Жилликўл ёки Саройдан Термизгача 4 - 6 кунда етиб боришган. Шундай қилиб, секинлиги ва қимматлигига қарамасдан сув транспорти Шарқий Бухорода маҳсулот чиқариш ва киритишда катта аҳамиятга эга бўлган. Дарёда сув йўли Шарқий Бухоро бекликларининг кўпгина аҳоли масканларини амирликнингғарбий қисмибилан боғлаб турган.Дарё орқали асосан ғалла ва пахта мҳсулотлари тшишган. Амударё бўйлаб тахминан 600 гача яқин қайқларда юк ташилган. Уларнинг йириклари 800 пудан 1500 пудгача юк кўтара олган. 1898 – 1900-йилларда Патткесар кечувида Афғонистон билан алоқа қилишга мўлжалланган 4 та кема бўлиб, уларнинг 2 таси Бухорога, 2 таси Афғонистонга тегишли бўлган. Уларнинг йиллик даромади 3000 рубилни ташкил этган. Чўчқагўзар кечувида 3 та кема мавжуд бўлиб, шундан биттаси Бухорога, иккитаси Афғонистонга тегишли эди. Булардан Шеробод беги йилига 2000 танга фойда кўрган. Бу кечувдан Балх ваМозори Шарифга, Афғонистондан эса Шеробод ва Калиф беклигига олиб борувчи йўллар мавжуд бўлган. Амударё флотилияси дастлаб ишга туширилганда бу йўлдан “Сар” ва “Саритса” деб номланган пароходлар ва иккита темир баржа қатнови йўлга қўйлган эди. Россия хукимати Амударё флотилиясини кучайтириш мқсадида бир нечта кема ажратган,аммо бу пароходлар ва баржалар Амударёда сузиш учун мослаштирилмаган эди. 1895-йилга келиб

қўшимча “Сетсаревич” номли пароход қатновга йўлга қўйилди. Шундан сўнг янада кўплаб пароход ва пўлат баржалар олиб келинди. 1897-йили “Великий Княз”, “Великая княжна Олга”, 1901-йилда “Импиратор Николай 2” пароходлари олиб келиниб, қатновга қўйилди. Амударё флотилиясида кейинги даврга келиб 6 та пароход, 2 та буғ баркаси, 2 та темир қайиқ қатнови йўлга қўйилган эди 26 . Баржани шатакка олган пароход оқимига қарши суткасига 60 км. йўл босган. Баъзи вақтларда пароходлар саёзликларга қадалиб суткалаб қолиб кетган. Чоржўйдан Термизга ойига 2 марта кема қатнови амалга оширилган. Ҳар қатновга 10000 пуддан юк ташилган, бир ой давомида 20000 пуд юк сув йўли орқали ташилган. Юк ташишда кўп қийинчиликлар мавжуд булсада, Амударё флотилияси иши тўхтаб қолмган. Биргина Термиз ва Чоржўй ўртасида бир йиллик юк айланмаси 250000 пудни ташкил этган. 1908-йилда Термиз ва Чоржўй ўртасида 21900 та йўловчи, 765000 пуд юк ташилган. Бир йилда ташилган юкнинг қиймати 443000 рублни ташкил қилган.Сув йўли орқали пароходлардан ташқари махаллий аҳоли томонидан ясалган қайиқлар ҳам қатнаган. Улар 200пуддан 1000 пудгача юк кўтариш қувватига эга бўлган. Қайикларда юк ташиш нархи масофага қараб белгиланган. Урганчдан Чоржўйгача юкнинг ҳар пудидан 10 тангадан 30 тангагача, қайтишда эса 5тангадан 15 тангагача, Чоржўйдан Каркигача ва Каркидан Термизгача 20 - 25 танга кира ҳақи олинган. Бир йиллик юк ташиш айланмаси 250 - 300 минг пудни ташкил қилган. 26 Ртвеладзе Э. Цивилизатсии, государства, культури Тсентралний Азии. Т: Университет мировой экономики и дипломатии, 2005. C -205

2.2. Ўрта Осиёда темир йўллар қурилиши ҳамда уларнинг Ўрта Осиёдаги ички ва ташқи савдо йўллари ривожига таъсири. Чор Россияси Туркистон улкасини эгаллаган кунларидан бошлаб узининг иктисодий мустамлакачилик ниятларини амалга оширишга киришди. Бунинг учун, биринчи навбатда, Россия губерняларидаги саноат корхоналарини мунтазам равишда хом-ашё билан тааъминлаб турувчи темир йуллар курилди. Шу максадда 1881-1886 йилларда Михайловский курфазидан Чоржуйга Каспийорти темир йули курилди, 1888 йилда бу йул узайтирилиб, Самаркандга етказилди. 1906 йилда Тошкент — Оренбург темир йули ишга туширилди. 1912 йилда ФарКона водийси хам Россия билан темир йул оркали боКланди. Мустамлака Туркистонда темир йулларни куриб битирилиши улкани Россия саноатининг Килдирагига янада махкамрок боКлади. Улканинг хом- ашё етказиб берувчи манба сифатидаги урни мустахкамлангач, бу ерга турли фирма ва биржалар кириб кела бошлади ва улар Туркистоннинг иктисодий хаётида жадаллик билан уз таъсирини кучайтириб борди. Ўрта Осиёда рус товарларини янада кўпайтириш ҳисобидан инглиз товарлари кириб келишини олдини олш учун Россия ҳукимати темир йўл қурилишига алоҳида эътибор қаратди. Ўлкадан кўплаб хом ошё ва бойликларни ташиб кетиш масаласи Россия ҳукмрон доиралари томонидан 1860-йиллардаёқ кун тартибига қўйилганди. 1880-йил ноябирда қурилиши бошланган Ўрта Осиё темир йўли иқтисодий молявий қийнчиликларга қарамасдан давом эттирилади. Мазкур темир йўлнинг Красноводскдан Қизил Арватгача бўлган қисми 1884-йилдаёқ қуриб битказилган эди. 1888-йилида қуриб тугатилади ва шу йилнинг 15 майида поездларнинг Самарқанд шаҳрига қатнови бошланади.

Каспиёрти темир йўлнинг қурилиши билан боғлик масалалар Туркистон генерал-губернаторлигива марказий ҳукуматнинг диққат марказида турган. Чунки, темир йўл қурилиши нафақат савдо сотиқ учун, балки стротигик мақсадларни амалга ошириш учун долзарб эди. Ҳиндистонда инглизларнинг тўла ўрнашиб олиши, уларнинг Афғонистонга келиб жойлашуви ва Афғон Бухоро чегараларига етиб келиши Россиянинг Ўрта Осиёдаги манфаатларига унчалик ҳам тўғри келмасди. Каспиёрти темир йўлининг қуриб ишга туширилиши Россия Ўрта Осиё, Россия Эрон савдо муносабатларининг ривожига катта таъсир кўрсатди. Рус товарлари эндиликда Эроннинг Хуросон, Кирмон, Язд вилоятларига етиб борган. 1898-йилда Бухорога киритилган рус товарларининг умумий ҳажми 1 миллион пудгача ортган. 1896 - 1898-йилларда Ўрта Осиёдан йилига 4 - 5 миллион пуд пахта хом ошёси олиб кетилиб, шу йилларда Россия мануфактураси маҳсулотларини Ўрта Осиёга аиритиш ҳажми 1 миллион пудга етган, йиллик савдо айланмаси 12 миллион пудга чиққан эди. Қўқон хонлиги тугатилиб, ўрнига Фарғона вилоятининг ташкил этилиши, водийда рус саноати учун хом ошё етиштиришнингкенг йўлга қўйилиши ҳамда Россия Хитой савдо муносабатларини ривожлантириши Каспиёрти темир йўлини Самарқанддан Фарғонагачадавом эттиришини тақоза этарди. Қўқон йўналишидан Самарқанд орқали Россияга олиб кетиладиган товарларнинг 70% и шу темирйўл билан жўнатиларди. Туркистон ўлкасини доимий равишда ғалла билан, Россия пахта саноатини эса хом ашё билан таъминлаб туриш учун зудлик билан Тошкент Оренбург темир йўл линиясини қуришга қарор қилинди. Биринчидан, Туркистонга йилига 6 миллион пуд ғалла таши келтириш ва ўлкадан 5 миллион руд пахта толаси олиб кетиш зарур эди. Иккинчидан, минтақа аҳолисининг зарурий Европа молларига бўлган эҳтиёжини қондиришда ва ички ташқи савдони ривожлантиришда ҳам темир йўлнинг аҳамияти беқиёс

эди. Ўра Осиёдаги ҳарбий сиёсий вазият, стратигик мақсадлар ҳам темир йўлларқуришини жадаллаштирилган омил бўлганди. Тошкент Оренбург темир йўли қурилиши 1901-йилда бошланиб, 1905- йилда тугалланди. Ушбу темир йўлнинг умумий масофаси 1762 верстни ташкил этиб, у Туркистонда пахта толасини ташиб кетишда муҳим рол ўйнади. Ўрта Осиё билан Россия ўртасидаги савдо йўллари орқали товарларни ташиш учун сув йўли, темир йўл, карвон йўлларидан фойдаланганда бориб келиш учун ўртача 131 кун талаб этиладиган бўлса, карвон йўлсиз, фақат темир йўл, қисман сув йўли билан бориб келинганида ўртача 65 кун керак бўлган. Темир йўлдан фойдаланиш эвазига савдо йўли қарийб 2 марта қисқарди. Темир йўлларнинг қурилиши Ўрта Осиё худудида амалга ошириладиган савдо сотиқни ривожланишига сезиларли даражада тъсир этди. Россиядан Бухорога, Эронга рус товарларини жўнатишнинг миқдори ортди. 1894-йилда Эронинг Хуросон вилоятига 3750 минг рубл миқдорида товарлар жўнатилган бўлса, 1898-йилга келиб, бу рақам 4742 минг рублни ташкил этди. Ўрта Осиёда XIX аср охири ва ХХ асирнинг дастлабки ўн йилликларида барпо этилган темир йўллар тизими Россия империяси, Туркистон генерал губернаторлиги, Бухоро ва Хива хонликлари билан савдо сотиқ алоқаларининг фаоллашувига олиб келди. Темир йўлларнинг қурилиши савдо сотиқни рвожланишига, шу жумладан пахтанинг Ўрта Осиёдан жуда катта миқторда Россиянинг ичкарисига олиб кетилишига ва ўз ўзидан аёнки, пахта тозалаш заводларнинг кескин кўпайишига олиб келди. Туркистон ўлкасининг Самарқанд, Сирдарё ва Фарғона каби вилоятларида 1900 - 1910-йилларда 220 та, 1910 – 1914-йилларда эса 180 та корхона ишга туширилди. Пахта етиштиришни кескин кучайиши пахта тозалаш заводларининг ишга

туширилиши ўлкадан метрополияга пахта хом ошёсини катта миқдорда ташиб кетилишига олиб келдинва 1900-йилда унинг миқдори 584609 пудни ташкил этди. БМИ да ХХ аср бошларида Ўрта Осиёда темир йўллар ва сув йўллари ҳақида қайд этилган маълумотлар Ўрта Осиё ҳудудлари Россия билан тобора кўпроқ боғланганлигини асослаб берди. Бухоро амирлигининг сиёсий жиҳатдан қарам қилиниши муносабати билан Афғонистон орқали бўладиган савдо муносабтларида Россия ўз манфаатларини таъминлаш чораларини кўрди. 1873-йилда имзоланган шартноманинг 7-моддасига кўра, Россиядан Афғонистонга, Афғонистондан Россияга ўтадиган товарлардан бож тўлови олинмслиги лозим эди. Амаллда бунга риоя этилмади. Транзит товарлардан бож олиниши Россия савдогарларининг норозилигига сабаб бўлди. Аҳволни яхшилаш учун Бухорода рус тижорат агентлиги таъсис этилди. 1890-йилга келиб Ўрта Осиёдаги савдо - сотиқ муносабатларини Россия империяси манфаатларига бўйсундириш масаласи долзарб тус олди. Хусусан, Бухоро ва Хива хонликларида ўз ҳудудларига четдан товарлар киритишни назоратга олиш, бож солиғидан даромад олиш мақсади муҳим вазифага айланди. Шу мақсадда, Россия империяси молия вазирлигининг ташаббуси билан 1892-йилнинг охирларида махсус кенгаш чақирилади. Кенгаш Бухоро ҳамда Хива хонликларини ягона рус божхона тизимига киритиш мақсадга мувофиқ, деб топади. Лекин Бухоро амири томонидан норозилик эҳтимоли борлиги учун Александр 3 кенгаш қарорини тасдиқлашга шошилмди ва унга чет эл товарларидан олинадиган бож тўловининг бир қисмини беришни ваъда қилди. 1893-йилнинг октябирида ягона божхона тизими тўғрисидаги лойҳа Туркистон генерал губернатори Верёвскийга ва Бухоро амиригажўнатилди. Амир бу лойиҳани маъқуллашга мажбур бўлди ва 1894-йилидан бошлаб амирлик чегара-пунктларида рус божхоналарини ташкил этишга қарор қилинди.

Бухоро ва Хива хонликларида рус божхона хонликларини тизимига киритиш тўғрисидаги Конун 1894-йилнинг 6-июлида қабул қилиниб, расман ушбуйилнинг 15-ноябиридан кучга кирди. 1895-йилнинг бошларида Керки, Келиф, Чўчқа - Гузар, Патта - Ҳисор ва Айваж божхоналари иш бошлади. 1895-йилининг 1-майида Панж дарёси божхона иш бошлади. Рус афғон чегарасидаги савдони назорат қилиш 1895- йилининг 1-июлидан тўла кучга кирди ҳамда Ўрта Осиёдаги ташқи савдо устидан Россия империясининг назорати узил кесил ўрнатилди. Россия товарларини Афғонистонга жўнатишида Бухоро амрлиги ҳудуди ва бозорлар асосий омборхона вазифасини бажариб, карвонлар харакати Қарши - Келиф, Чўчқа - Гузар, Мозори Шариф йўналиши бўйлаб амалга оширилган. Эрон давлати ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, Россиянинг фабрика заводишлаб чиқариш раёнларига яқинроқ минтақада жойлашганлиги, узоқ масофаларга чўзилган чегараси бўйлаб имтиёз ва устуворликни таъминларди. Эронинг Хуросон вилояти билан Россия ўртасидаги савдо сотиқ алоқалари асосан Астробод ва Шоҳруд орқали ўтадиган ишлов берилмаган тоғликйўллар орқали амалга оширилган. Товарлар Астрободдан Машҳадгачакарвон йўли билан 30 - 50 кунда олиб бориларди. Каспиёрти темир йўлининг ишга туширлиши билан бу ердаги савдо - сотиқда сифати ва миқдорий ўзгариш рўй берди. Бутун Россия - Эрон чегараси бўйлаб, яъни 870 верстлик масофада 4 та божхона пункти мавжуд эди: Красноводск, Асхабод, Ортик ва Душак. Бундан ташқари 7 та божхона заставаси ҳам ушбу ҳудудда жойлаштирлган эди: Чиқишлар, Ҳасанкўли, Қайна Қассир, Қорахоли, Гаудан, Хиваобод ва Сарахс. Шунингдек, бундан ташқари 3 та кечув пункти фаолият кўрсатарди: Чатли, Чаачи ва Хужабулоқ. 1900 – 1910-йилларда Ўрта Осиё чегараси

бўйлаб Эрондан Россияга 55400 минг рубл миқторида, Россиядан Эронга эса 45167 минг рубл миқдорида товар келтирилган. Россия - Хитой савдосида Ёркент, Бахт, Харчас ва Ғулжа божхоналари муҳим рол ўйнаган. Иссиқкўл, Норин ва Эркаштом божхона пунктлари орқали ҳам қизғин савдо айланмаси амалга оширилиб, рус товарлари Қашқардаги бозорларга киритилган. 1900-йилда Хитойдан Россияга 45945 минг рубл миқторида товарлар келтирилган бўлса, 1910-йилида 78813 минг рубл миқторида товарлар келтирилган. Шу йилларда Хитойга 6701 минг ва 20158 минг рубл миқторида товарлар чиқарилган 27 . Шу тариқа, Ўрта Осиё бозорини ва хом ашё захраларини тўла қўлга киритиш ва савдо тизими устидан назоратни ўрнатиш орқали Россия империяси манфаатлари таъминланди. Ўрта Осиёда мустамлака бошқарув тизимигинг ўрнатилиши нафақат иқтисодий ҳаётга, балки, савдо сотиқнинг ривожланишига ҳам ўз таъсирини ўтказади. Эндиликда Ўрто Осиё орқали чет эл билан олиб бориладиган транзит савдо алоқалари васавдо йўллари Россия хукимрон доираларининг буюк империячилик сиёсий манфаатларгахизмат қила бошлади. Афғонистон, Эрон, Қашқар, Ҳиндистон билан савдо сотиқ бевосита империя империя манфаатларига бўйсундирилди. 1887-йилдан бошлаб Қашқар билан савдо қилишнинг назорати рус маъмурияти ихтиёрига ўтди. 1889-йилдан бошлаб эса Эркаштомда ҳам назорат йўлга қўйилиб, бу ерга рус гарнизони жойлаштирилди. 1888-йилда ташкил этилган Отбоши қишлоғидаги савдо ярмаркасининг фаолияти Қашқар билан бўладиган савдода салмоқли бўлиб, унинг йиллик товар айланмаси 100 мингрубилдан ошиқ эди. У Россия - Хитой, Қашқар - Фарғона савдосига мухим рол ўйнар ва савдо йўллари марказида жойлашган эди 28 . 27 Ртвеладзе Э. Цивилизатсии, государства, культури Тсентралний Азии. Т: Университет мировой экономики и дипломатии, 2005. C -47 28 Шамсутдинов Р. в.б Ватан тарихи Т: Шар қ , 2010. Б-209 .

1909-йилнинг 16-январидаги Россия Давлат Думасининг “Чет эл товарлари келтириладиган портларни ёпиш тўғрисида”ги қонунига биноан шу йилнинг 1 мартидан бошлаб Қашқар чегараси ҳам ёпиб қўйилади ва Қашқардан келтирилган 200 минг рубл миқторида товарлар чегарада ушлаб қолинганди. Россия товарларининг катта қисми Астробод бозорида сотилиб, бу йўналишида Машҳад асосий савдо пункти бўлган. Бу ердан рус товарлари Ҳирот, Кветто, Теҳрон, Астробод, Асхабод шаҳарларига жўнатилган.Эрон билан олиб борилган савдо сотиқда муҳим савдо йўллари Каспиёрти вилояти орқали ўтган. Шу жумладан, Машҳад - Кучан - Гаудан - Асхабод (280 верст), Каахка йўли (126 - 142 верст), Душак йўли(160 - 180 верст), Сарахс йўли (210 верст). Эрондан Бухорога келадиган барча карвонлар Асхабод Душак Келат Машҳад йўналиши билан товар олиб келарди. Хива хонлигининг бир қисм ҳудудини Туркистон генерал- губернаторлиги таркибидаги Каспиёрти вилоятига ўтказилиши ҳамда бу ердан темир йўл изларининг ётқизилиши, хонликнинг ягона божхона тизимига киритилиши каби омиллар туфайли бу ҳудудлар орқали олиб бориладиган савдо - сотиқда Россиянинг манфаатлари устунлик қила бошлади. Бухоро Афғонистон чегарасининг Россия Афғонистон чегарасига айлантирилиши, Амударё бўйлаб кечув ва божхона пунктларида Россия империяси назоратининг ўрнатилиши ҳам бевосита савдо йўлларини унинг манфаатлари йўлида хизмат қилишга олиб келди. Туркистон божхона тизими жорий этилиши билан Фарғона водийси орқали ўтадиган барча савдо йўллари Россия империяси ихтийрига ўтди. Фарғонага Ҳиндистондан келадиган савдо йўли, Қашқар йўли, Афғонистонга олиб борадиган савдо йўллари XIX асрнинг охирига келиб россия империяси ихтиёрига ўтди. .

Хуллас, 1894-йилига ягона божхона тизимининг этилиши амалий жиҳатдан Бухоро амирлиги ва Хива хонлигининг савдо мустақиллигинитугатди ва бу давлатлар орқали қўшни мамлакатларга чиқадиган савдо йўллари ҳам ХХ аср бошларига келиб тўлалигича Россия империясихукимати тасарруфига ўтиб, у бу ҳудудлардаги истеъмол бозоридаги рақобатни унинг фойдасига ҳал қилди. Ўлкада қурилган биринчи темир йўл ҳам чор Россиясининг босқинчилик манфаатларини кўзлаган. 1880 йилда бошланган чор маъмурлари учун ғоятда оғир бўлган Ахалтака уруши Россияни Каспиёрти темир йўлини қуришга мажбур этади. Миҳайловский бўғозидан то Қизил Арвотгача бўлган темир йўл қурилишининг биринчи навбати 1881 йил 1 сентябргача қуриб битказилди ва 20 сентябрдан доимий равишда поэздлар қатнови бошланади. Кейичалик темир йўл қурилиши давом эттирилиб, Ашҳободга, сўнг Самарқандга келтирилади. 1888 йил 15 майда биринчи поезд Самарқандга келади. 1889 йилда темир йўл алоқалари Мари-Кушка орқали Тошкент ва Андижон билан боғланади. 1890 йилда Россия ҳукуматининг юқори мансабдорлари ўртасидаги узоқ фикр алмашувлардан сўнг янги-Оренбург-Тошкент темир йўл қурилиши бошлаб юборилади ва 1905 йил 1 июлда бу йўлдан биринчи поезд ўтади 29 . Чунки Каспиёрти темир йўли орқали Туркистон билан алоқа ўрнатиш масофанинг узоқлиги туфайли Россияга иқтисодий жиҳатдан қимматга тушаётган эди. Энди янги темир йўли қурилиши муносабати билан Тошкентдан Оренбурггача бўлган масофа илгаригига қараганда анча қисқа муддатда-икки кеча кундузда, Москвагача эса тўрт кеча кундузда босиб ўтиладиган бўлади. Ҳар иккала темир йўл ҳам Туркистон халқларининг манфаатларини кўзлаб, ёки Туркистонни жаҳон мамлакатлари билан боғлач мақсадида қурилган эмас. Агар Россия босқинчилари қалбида бундай олижаноб ният бўлганда бундай темир 29 Шамсутдинов Р. в.б Ватан тарихи Т: Шар қ , 2010. Б-209 .

йўлларни у аввало туркий халқлар этниқ маданий, диний ҳудудий томондан яқин бўлган ва Туркистон билан чегарадош Афғонистон, Покистон, Эрон, Туркия каби давлатлар томон ҳам қурган бўлур эди. Йўқ. Россия маъмурияти бу темир йўлларни биринчи навбатда ва асосан Туркистон ўлкасидаги халқ бойликларини тезроқ, кўпроқ ва мўлроқ ташиб кетиш мақсади билан қуради. Бу борада рақамлар тилига қулоқ соладиган бўлсак масала янада ойдинлашади. 1888 йилда Туркистондан Ўрта Осиё темир йўли орқали 873093 пуд пахта жўнатилган бўлса, 1890 йилда 2673267 пуд ва 1893 йилда эса 3 588 025 пуд пахта Россияга юборилган. Ёки 1888-1893 йилларда, яъни олти йилда Туркистон ўлкасидан 14 257 515 пуд қимматбаҳо пахта ҳом ашёси Россияга ташиб кетилган. Бу жараён йил сайин ошиб бораверган. Фақат 1900 йилнинг ўзида Ўрта Осиё темир йўли орқали Россияга ташиб олиб кетилган бойликлар ҳажми 5 миллион пудни ташкил этади. Шундан 60 фоизи пахта бўлиб қолганлари қуруқ мева, ипак толаси, пахта ёғи, жун, тери ва бошқа маҳсулотлар эди. 1895 йилнинг ўзида биргина Фарғонадан Россияга 3399371 пуд пахта, 452 минг 740 сўмлик тери, 192 минг сўмлик пилла ташиб кетилди. Темир йўл қурилиши билан бу соҳанинг ишчилари ҳам ўсиб борди. 1890 йилда темир йўлларда 2778 ишчи ишлаган бўлса, 1894 йилда-3222 ва 1898 йилда 5044 ишчи ишлаган. Шундан маҳаллий миллат вакиллари 1890 йилда 728 кишини, 1894 йилда-83 ва 1898 йилда эса 948 кишини ташкил этган.

XULOSA XIX аср иккинчи ярми ХХ асирнинг бошларида Ўрто Осиёда савдо йўллари тарихини ўрганиш, тўпланган маълумотлар ва материалларни таҳлил этиш натижасида қуйидаги хулосаларга келинди: 1. Ўрта Осиё хонликларининг Россия империяси томондан забт этилишига қадар савдо сотиқ муносабатларида товарларни асосини маҳаллий ҳунармандчилик маҳсулотлари ташкил этиб, унинг ривожида карвон ва сув йўллари муҳим аҳамият касб этган. Хонликлардаги савдо ва хунармадчиликмарказлари чекка шаҳар ва қишлоқлар билан боғлашда ички савдо йўлларимухим рол ўйнаган. Афғонистон, Эрон, Ҳиндистон, Хитой ваРоссия империяси билн олиб борилган савдо - сотиқ алоқаларида асрлар давомида фаолият кўрсатиб келган анъанавий ташқи савдойўллари мухим ўрин тутган. Аммо Ўрта Осиёнинг Россия империяси томонидан забт этилиши натижасида аввалги икки томонлама ўзаро манфаатдорликка асослангансавдо муносабатлари ўрнига Россия империяси манфаатларининг устиворлиги таъминланди. Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги ҳудудларидан Россия товарларини эркин олиб ўтилиши, уларнинг ҳар қандай бож тўловлариданозод этилиши рус савдогарларга ўз товарларини карвон ва сув йўллари орқали ҳеч қандай тўсиқсиз, бемалол олиб ўтишга имконият берди. 2. Қўқон хонлигининг тугатилиши ва унинг ўрнида Фарғона вилоятининг ташкил этилиши муносабати билан собиқ Қўқон хонлигига тегишли ҳудудлар билан олиб бориладиган савдо муносабатларида ҳам ўзгариш юз берди. Яъни карвон ва сув йўллари орқали собиқ Қўқон хонлиги ерларидан Ҳиндистон, Хитой ва Афғонистонга олиб ўтиладиган товарлар учун Туркистон генерал - губернаторлиги ҳукимати ҳисобига бож тўлаш жорий этилди. 3. Каспиёрти ёки Ўрта Осиё, Тошкент Оренбург темир йўл магистралининг қуриб ишга туширилиши натижасида Россия империяси

Ўрта Осиё бозорини тўла эгаллайди. Темир йўлларининг ишга тушиши билан савдо сотиқ муносабатлари интенсивлашади, айрим савдо йўллари, хусимсан, Красноводск орқали Астраханга бориладиган савдо йўл ўз аҳамиятини йўқотдия, лекин бу йўллар ўз фаолиятини бутинлай тўхтамади, чунки темир йўллар ўз йўналишида айрим шаҳарларини четлаб ўтиши сабабили ушбу йўллар орқали аввалгидек савдо алоқалари давом этди. 4. Ўрта Осиёнинг сувликлари орқали ҳаракат қиладиган савдо йўллари Каспий ва Орол денгизи, Амударё ва Сирдарё дан ўтиб, товарлар маҳаллий қайиқ, кема ва пароходлрда ташилган. Россия империяси ҳукиматининг мустамлакачилига асосланган маъиурий бошқарув тизимининг ўрнатилиши билан денгиз флотилияси ва дарё кемачилигининг назорат қилиш функцияси Россия ҳукимти маъмурияти ихтиёрига ўтди.Техник жиҳатдан янгиланган дарё кемачилиги хонликлар ўртасидаги ва қўшни давлатлар билан бўлган савдо сотиқ муносабатларини ривожлантиришга хизмат қилади. Россия империяси ягона бож тизимининг жорий қилиниши билан сув йўлларидаги, айрим қишлоқларида кечув пунктларининг ҳам ахамияти ортиб борди. Айниқса, Афғонистон чегараси бўйлаб ўтадиган Амударёдаги кечув пунктларининг савдодаги роли ортди. 5. Ўрта Осиё хонликларига тегишли бўлган ҳудудларнинг бевосита Россия империясига бўйсундирилиши муносабати билан бу ҳудудлар орқали олиб бориладиган транзит савдо йўлларини назорат қилиш функцияси ҳам унинг ихтёрига ўтди ҳамда сув ва карвон йўлларини назорат қилиш, товарларни тшиб келтириш билан боғлиқ бўлган сарф харажатлар, савдодан келадиган дароматлар буларнинг барчаси Россия империяси манфаатларига бўйсиндирилди. 6. Савдо йўллари улар кесиб ўтган шаҳар вақишлоқларнинг нафақат иқтисодий балки ижтимоий ва маданий ҳаётида ҳам муҳим рол ўйнаган.Бухоро, Самарқанд, Тошкент, Хива, Қўқон, Марғилон, Ҳирот,

Андижон, Ўш, Фарғона, Термиз, Қарши, Чоржўй, Қашқар, Қобул, Машҳад каби шаҳарлар шулар жумласидан бўлиб, улар минтақанинг нафақат ички ва ташқи савдо алоқаларида балки ижтимоий маданий ҳаётида ҳам муҳим ўрин тутган. 7. Россия империяси хукимрон доираларининг узоқни мўлжаллаган ҳарбий стратегик мақсадларини амалга оширишга тайёргарлик кўриши, Ўрто Осиё бозорини бутунлай эгалаб олиш ҳамда бу ҳудудга инглиз ҳинд ва инглиз афғон товарларининг кириб келишига йўл қўймаслик мақсадида 1894-йилда Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги империясининг ягона бож тизимига киритилди, натижада бу мамлакатларнинг савдо ва бож мустақиллигига барҳам берилди. 8. Ўрта Осиёдаги мавжуд ички ва ташқи савдо йўлларининг ҳолати ҳамиша ҳам қониқарли бўлмаган, кўпинча йўллар давлат ҳисобидан таъмирланмаган ва етарли даражада маблағлар ажиратилмаган. Асосий эътибор бож олишга ва товарлар олиб ўтилишини қатъий назоратига қаратилган. Ички савдо йўллари ҳашар воситаси билан, асосан маҳаллий аҳоли кучи билан таъмирланиб турилсада, бироқ ташқи савдо йўллари кўп ҳолларда қаровсиз қолган. БМИ натижалари қуйидаги таклиф ва тавсияларга асос бўлди: – XIX асирнинг II-ярми – ХХ аср бошларида Ўрта Осиё ички ва ташқи савдо йўлларини яхлит акс эттирилган харита яратиш мақсадга мувофиқ, бу йўлларга оид атамалар, жой номларининг изохли луғатини тузиш лозим. Турли тиллардаги атамалари, масофа бирлиги хақида махсус луғат яратиш мақсадга мувофиқ бўлур эди; – Мавзуга доир Ўзбекистон Респуликаси ва хорижий мамлакатлардаги музей кўргазмаларида ҳамда архив фондларида сақланаётган тарихий ашёлар, харита, иллюстрациялар асосида фотоальбом, мультимедия, визиуал маълумотлар тайёрлаш мақсадга мувофиқдир;

– Ўрганилган давр бўйича Ўрта Осиёнинг қўшни мамлакатлар билан савдо алоқалари бўйича илмий - оммабоп адабиётлар яратиш лозим. ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБА ВА АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q . –Т.: O’zbekiston, 1998, 9-b 2.Агзамова Г.А. Савдо йўллари.//Темур ва Улугбек тарихи. Тошкент,1996, 154 бет; 3.Агзамова Г.А. Караванная дорога Тобольск Бухара...//Россия и Восток М., 1992, с6; 4.Агзамова Г.А. Ўрта Осиё хонликларидаги савдо ва унга хос анъаналар. Тошкент. 2004 ва бошқалар. 5.Буряков Ю.Ф. Торговие пути и их роль в урбанизации бассейна Яксарта. Ташкент, 1990; 6. Буряков Ю.Ф. Рабади средневекового Бенкета.//ИМКУ Ташкент 1990; 7.Мавлонов У. Ўрта Осиёда қадимги савдо йўлларининг шакилланиши ва ривожланиши тарихидан. Тошкент 2001; 8.Мавлонов У, Махкамова Д. Маданий алоқалар ва савдо йшллари Тошкент.2004. 9. Радкевич В.А. Великий шелковий путь. М.,1990, 10.Ртвеладзе Э.В. Великий шелковий путь.Тошкент, 1999. 11.Юлдашев М.К. К истории торгових и посольских связей Средней Азии с Россией..Ташкент, 1964; 12.Эшов Б. Цивилизация тизимида илк шаҳарлар. Тошкент, 2005; 13.Штейн В.М. Экономические и культурние связи между Китаем и Индией в древности.М. 1960. 14. Шамсутдинов Р. в.б Ватан тарихи Т: Шар қ , 2010. Б-209 . 15. Зиёев Ҳ . Ўрта Осиё ва Волга бўйлари. Т: Фан, 1965. Б-215. 16 Хўжаев А. Буюк ипак йўли: муносабатлар ва та қ дирлар. Т: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2007. Б-217. 17 Mavlonov O ’. Markaziy Osiyoning qadimgi yo ’ llari : shakllanishi va rivojlanish bosqichlari . T : Akademiya , 2008. B -224-226.

O'xshashlar

O`zbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi

“Миллий урф-одат ва анъаналар” мавзусини ўқитиш технологияси

Оилани ижтимоий-психологик мустахкамлашда шарқона ахлоқ тамойилларининг ахамияти

Бошланғич синф кар болаларни ақлий ривожланишини амалга ошириш йўллари

Ёшлар тарбиясига касбий байрамлар орқали дифференциал ёндошув мезонлари