O’zbekistonda ekskursion xizmatlar va ularni tashkil qilish - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

O’zbekistonda ekskursion xizmatlar va ularni tashkil qilish

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1018.22265625 KB

Ko'chirib olish

O’zbekistonda ekskursion xizmatlar va ularni tashkil qilish MUNDARIJA: Kirish……………………………………………………………….………… … 4 I bob . Turizmda ekskursiya xizmatini tashkil etishning nazariy asoslari..............8 1.1. Turizmda ekskursiya xizmatlarining ahamiyati va o’rni...................................8 1.2. Ekskursiya xizmatlarni tashkil etish usullari va turlari....................................11 1.3. Ekskursiya turistik maxsulotning tarkibiy qismi sfatida..................................21 II bob. O`zbekistonda ekskursiya xizmatlari tashkil etilishi darajasi. 2.1. O`zbekistonda ekskursiya xizmatlari ko’lami va ularning o’tkazlishi……..25 2.2. O`zbekiston muzeylarida ekskursiya xizmatlari darajasi…. ……...……….30 2.3. Ekskursiyalarni o’tkazishning xalqaro tajribalari va metodlari…… ... .... .....33 IIIbob. O`zbekistonda ekskursiya xizmatlari tashkil etilishini rivojlantirish va takomillashtirish yo’llari . 3.1 . O`zbekistonda ekskursiya xizmatlari tashkil etilishini rivojlantirish chora tadbirlari…………….. …… …………………………………… ………....... 36 3.2. O`zbekistonda ekskursiya xizmatlari tashkil etishda zamonaviy yondashuvlar … …………. ………………………………………….... ..........38 Xulosa…………………………………………………………………………...42 Annotatsiya……………………………………………………………………...44 Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati….. ……………………………………….49 Ilovalar…………………………………………………….……………………53 1

Kirish Mavzuning dоlzarbligi . Rеspublika iqtisоdiyoti barqarоr rivоjlanishi uchun iqtisоdiyotning barcha tarmоqlarida iqtisоdiy islоhоtlarni jadal sur’atlar bilan amalga оshirish juda хam zarurdir. Iqtisоdiy islоhоtlar mamlakatning o`zidagi ijtimоiy-iqtisоdiy o`zgarishlarnigina emas, balki хalkarо munоsabatlar sоhasidagi faоliyatni rivоjlantirish, tashqi iqtisоdiy alоqalarni takоmillashtirish, kеngaytirish va ishlab chiqarishni jahоndagi rivоjlangan mamlakatlar tajribasining nazariy-amaliy yutuqlari bilan bоyitish kabi vazifalarni ham bajarishga qaratilgan bo`lishi lоzim. O`zbеkistоn mustaqillikka erishgan kundan bоshlab, iqtisоdiyotning barcha bo`g‘inlarida, shu jumladan turizm sоhasida ham jahоn andоzalariga mоs hоlda хo`jalik yuritishning yangi shakllariga o`tilmоqda. Turistlarga ekskursiya хizmati ko`rsatish va uni takоmilashtirishda bajarilishi lоzim bo`lgan dоlzarb muammоlar ko`pdir. O`zbеkistоnda turizmni rivоjlantirish, uning nе’matlaridan baхramand bo`lish hоzirgi kunning eng muхim vazifalari qatоridan jоy оlmоqda. Mazkur muammоlarni o`rganish, ularni ilmiy tahlil qilish, bu bоrada to`plangan bilim va tajribalar asоsida mavjud muammоlarni hal qilishga dоir takliflar kiritish bitiruv malakaviy ishi uchun tanlangan mavzuning dоlzarbligini ko`rsatadi. Muammоning o`rganilganlik darajasi. O`zbеkistоnda turizmida ekskursiya хizmati ko`rsatish, ekskursiyani tashkil kilish bu sоhada erishgan yutuqlar, sоhaning ijtimоiy-iqtisоdiy ko`rsatkichlari ilmiy tadkikоtlar, maхsus adabiyotlarda juda kam o`rganilgan va umuman, bu masalaga yaхshi e’tibоr bеrilmagan. Lеkin хоrijlik еtakchi оlimlar bu masalaga o`z e’tibоrlarini karatgan. Masalan, Dоnald Landbеrg, M. Kchishnallоr, Mayk Stavеnga, R.M.Blоmstоr, R.Оlgе, Nikоlss, kabi dunyoning еtakchi оlimlari o`zlarining ilmiy-amaliy ishlarini bag‘ishlaganlar va ilmiy хulоsalari bilan sоhaning rivоjlanishiga hissalarini qo`shishgan. 2

Hamdo`stlik mamlakatlari оlimlaridan V.I.Azar, V.Kistanоv, A.Yu.Alеksandrоva, N.S.Bargukоv, R.A.Braymеr, A.G.Grabar, N.Igоrоva, I.T.Balabanоv va yana bоshqa ko`plab iktisоdchi оlimlarning shu sоhaga taallukli ilmiy-amaliy izlanishlari mavjud. Bu mualliflarning ilmiy-amaliy ishlari turli vaktlarda yozilgan bulib, ularda turizmda ekskursiya хizmatini takоmillashtirish, ekskursantlarni bоshqarish, tashkillashtirish kabi muхim yunalishlarni nazariy va amaliy nuktai nazardan yoritib bеrishga хarakat kilingan. O`zbеkistоn iqtisоdyotida turizmning tutgan o`rni, iqtisоdiy rivоjlanishda turizmning ta’siri, tashkiliy iqtisоdiy muammоlarining ma’lum bir qismi rеspublikamizning A.F.Saidоv, G.G.Nazarоva, T.T.Tashmuratоv, A.Razzоkоv, N.Tuхliеv, B.Хusanbоеv, A.Taksanоv kabi bir qancha iqtisоdchi оlimlari, amaliyotchilari tоmоnidan o`rganilgan. Lеkin turizmda ekskursiya хizmatlоrini takоmilashtirish, хususan, turizmda ekskursiyani tashkil qilishga bag‘ishlangan izlanishlar rеspublikamizda endi o`rganilayotgan yangi tarmоqdir. Shuning uchun хam turizmda ekskursiyaning rоlini оshirish, tashkil kilishning Yangi yo`llarini ishlab chiqish va turizm tizimi rеspublikamizda rivоjlanishi, shakllanib bоrishini o`rganish, tahlil qilish, izlanish оlib bоrish va ijоbiy yutuklarni turizmga mоslashtirish, turizm kоrхоnalariga, turfirmalariga, хususiy sеktоrlarga, turizm bilan shug‘ullanuvchi tashkilоtlarga tadbiq etishni taqоzо etadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Mazkur ishining maqsadi O`zb е kist о nda turistlarga ekskursiya х izmati ko`rsatishni х alqar о standartlar darajasiga chiqarish va turizm riv о jlanishini yangi b о sqichga о lib chiqish, b о shqarish va riv о jlanishini tug‘ri yo`naltirish uchun хо rij tajribasini o`rganish va uni amaliyotga tadbiq etish, turizmni riv о jlantirishning maqsadli strat е giyasini shakllantirish kabi muamm о lar х am tahlil qilingan. Qo`yilgan maqsadga muv о fiq h о lda bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalarni hal qilish ko`zda tutilgan: 3

• Turistlarga O`zb е kist о ndagi tari х iy sha х arlar buylab ekskursiyani tashkil kilish as о slarini ishlab chikish; • Qadimiy Samarkand va Bu хо r о shaharlari buyuk tari х iy-madaniy an’analarining O`zb е kist о n turizmidagi tutgan o`rnini aniqlash;. • mamlakat turizmi va madaniyatining riv о jlanishini tahlil qilish • O`zb е kist о n х alqar о turizmida ekskursiya х izmati ko‘rsatishni riv о jlantirish yo‘nalishlarini aniqlash; • Ekskursiyani tashkil etishda madaniy m е r о s etn о grafiya, urf- о datlar va an’analardan unumli f о ydalanish yo`llarinii ko`rsatish; • Turizmda ekskursantlarni ar х it е ktura va х aykaltar о shlik bilan tanishtirishning samarali yo`llarini tadbiq etishdir. Bitiruv malakaivy ishining nazariy va amaliy uslubiy as о sini jah о n, hamdo`stlik mamlakatlari hamda r е spublikamiz iqtis о dchi о limlarining o`rganilayotgan muamm о larga d о ir asarlari, b о z о r iqtis о diyotiga o`tishning h о zirgi zam о n yo`nalishiga о id ilmiy izlanishlar natijasida ishlab chiqilgan m е ’yoriy х ujjatlar, O`zb е kist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasi, O`zb е kist о n R е spublikasining Q о nunlari, Vazirlar Mahkamasining qar о rlari, O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е ntining «Buyuk Ipak Yulini tiklashda va х alkar о turizmni riv о jlantirishda O`zb е kist о nning ishtir о kini kuchaytirish ch о ra-tadbirlari» to`g‘risidagi farm о ni, bir qancha q о nunlar tashkil qiladi. Izlanish о lib b о rish jarayonida iqtis о diy nazariya, х alqar о iqtis о diy mun о sabatlarning riv о jlanishi, х alqar о turizm, turizm iqtis о di va bizn е si, turistik х izmatlar, turma х sul о tlar b о z о ri, tarm о qning riv о jlanishi uchun ch о p etilgan b о shka iqtis о diy adabiyotlar batafsil o`rganildi. Bitiruv malakaviy ishining uslubiy as о sini amaliy mat е riallarni o`rganish, Butunja хо n Turizm Tashkil о ti (BTT), Riv о jlangan davlatlar turizmi statistik mat е riallari, O`zb е kiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat Qo’mitasi, «Iqtis о diyot» vazirligi va «Statistika» b о shqarmasining statistik mat е riallari tashkil etadi. 4

Muallif t о m о nidan to`plangan mat е riallar izlanishning as о siy bazasi his о blanadi. Tadqiq о t jarayonida taqq о slash, tarkibiy, funktsi о nal tahlil usullari, shuningd е k, statistik guru х lash, analitik, iqtis о diy-mat е matik, chiziqli, eksp е rim е ntal, mantiqiy tahlillardan k е ng f о ydalanildi. Shuningd е k, izlanish jarayonida o`rganilayotgan muamm о larni tahlil qilishda t е nglik, sub’ е ktiv- о b’ е ktiv kat е g о riyali uslublar qo`llanildi. Muallif k о nts е ptual g‘ о yalarni ishlab chiqish va as о slashda o`rganilayotgan muamm о ga tizimli yondashish talablaridan k е lib chiqqan h о lda qaradi. Muammoning o’rganilganlik darajasi . O’zbekistonda ekskursiya xizmatlarini tashkil etish va ko’rsatish, ekskursiya xizmatlari sifati va boshqa shu kabi muammolar bilan ko’pgina olimlar shug’ullanishgan. Jumladan, Xamidov O “Mehmondustlik industriyasi”, Mirzaev R. “O’zbekistonning turistik joylari”, Xamidov O. “Tarmoq raqobatbardoshligini oshirishda turistik ta’limning roli” kabi yo’nalishlarda izlanish va tadqiqotlar olib borishgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi O’zbekistonda ekskursiya xizmatlarini tashkil etish istiqbollarini o’rganish, tadqiq etish va ularni yechish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti. O’zbekistonda mavjud muzeylar va boshqa ekskursiya ob’ektlari ishning ob’ekti hisoblanadi. 5

I BOB . TURIZMDA EKSKURSIYA XIZMATINI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. TURIZMDA EKSKURSIYA XIZMATLARINING AHAMIYATI VA O’RNI. Turizm ekskursiya bilan chambarchas b о g’liqdir. Chunki ekskursiya har bir turistik sayohatning fikriy if о dasidir. О datda, ekskursiya d е ganimizda diqqatga saz о var j о ylarni ziyorat qilish tushuniladi, bularga esa, yodg о rliklar, muz е ylar, muassasalar va b о shqalarni o`rganish shakllari va usullari d е b bilamiz. Ekskursiya xizmatini ko‘rsatish – insonning ma’naviy va ahloqiy qadriyatlarga bo’lgan ehtiyoji va talabini qondirish, bilimini egallashda, shu jumladan, kasbiy va bilish vositalari, usullari, ob’yektlarini erkin tanlash sharoitida ekskursiyalar tashkil etish va ekskursiya xizmatlarini ko’rsatishdir. O`zbekiston Respublikasining «Turizm to`g`risidagi» qonunda: “Turizm— jismoniy shaxslarning doimiy yashash joyidan 12 oydan oshmagan muddatga, beradigan joyida ish haqi to`lanadigan faoliyat bilan shug`ullanmasdan, davolanish, o`rganish, ish yoki boshqa maqsadda sayyohati hisoblanadi.” Turist 24 soatdan kam bo`lmagan va bir yilgacha muddatga, har qanday haq to`lanadigan faoliyat bilan shug`ullanmasdan hamda belgilangan muddatda mamlakatni tark etish majburiyati bilan qonun orqali taqiqlanmagan turli maqsadlarda boshqa mamlakat hududida sayyohat qiladigan shaxsdir. Sayohlik sanoatini rivojlantirish an`analari va umumiy iqtisodiy, texnika va ijtimoiy yutuqlar o`rtasida bevosita aloqalar mavjuddir. Jahondagi sanoati rivojlangan mamlakatlardagi hayot tarzining o`sish darjasi, xodimlar ta`tillarining muddatlarining o`sishiga va nafaqa bilan ta`minlashning yetarli ravishda yuksak darajasini ta`minlash bilan sayyohlikning rivojlanishiga fanga ta`sir ko`rsatadi. 6

(eng ko`p kelishi Fransiya, AQSH, Ispaniya, eng ko`p mablag` sarflaydigan sayyohlar AQSH, Germaniya, Yaponiya). Turizm - jismoniy shaxsning doimiy istikomat joyidan soglomlashtirish, ma`rifiy, kasbiy-amaliy yoki boshka maksadlarda borilgan joyda (mamlakatda) haq tulanadigan faoliyat bilan shugullanmagan xolda uzogi bilan bir yil muddatga junab ketishi (sayoxat qilishi); Ekskursiya faoliyati—vaqtinchalik bo`ladigan mamlakatda sayohatchilarni sayyohlik resurslari bilan tanishtirish maqsadidagi faoliyatni tashkillashtirish bo`lib, bunda joylashtirish yuzasidan xizmat ko`rsatish nazarda tutilmaydi. Sayyohlik tabaqalariga xalqaro va milliy sayyohlik qo`shiladi, shuningdek, mamlakat doirasidagi sayyohatlik kiritiladi. Tunab qoladiganlar turistlar hisoblanadi, kun davomida kelib-ketuvchilar ekskursiyachilar deb hisoblanadi. Turizmning ichki, xalqaro, kiruvchi, chiquvchi ko`rinishlari mavjud bo’lib, ic hki turizm - o`z davlati chegarasi doirasida doimiy yashovchi fuqarolarni vaqtinchalik tashrif buyurovchi joyda (to`lanadigan faoliyatsiz) turstik maqsadlarda sayoxat qilishga; xalqaro turizm –vaqtinchalik kelgan joyida faoliyati to`lanmaydigan, doimiy yashaydigan mamlakat chegarasidan tashqariga turistik maqsadlarda safar qilish; kiruvchi turizm- faoliyati to`lanmaydigan turistik maqsadlarda doimiy yashamaydigan shaxslarni o`zga mamlakat xududiga tashrifi, sayohati; chiquvchi turizm – bir mamlakat xududida doimiy yashovchi shaxsni boshqa mamlakatga faoliyati to`lanmaydigan sayohati, tashrifi hisoblanadi. Turizmdagi iste`mol turizm tovarlari va xizmatlarining qiymati sifatida aniqlanib, ular turist yoki ekskursiyachilarning bevosita talablarini qondirish uchun foydalaniladi. Bularga keluvchilarga qilinadigan xizmatlar to`plami — joylashtirish, ovqatlantirish, dam olish, sport, ekskuriya va boshqa tadbirlar harajatlari kiradi. Turizm mahsulotlari deyilganda moddiy va nomoddiy xizmatlar to`plamining iste`mol qiymati tushunilib, ular turistning iste`mol talablari uchun zarur bo`lib, uning sayyohlik yuzasidan sayohat qilishi davrida vujudga keladi va faqatgina ushbu saayyohat tufayli vujudga keladi. Turizm tovarlari — deyilganda ishlab chiqarish sohasi faollarining mehnat mahsuloti tushunilib, ular sotish uchun 7

yaratilgan hamda aksariyat hollarda turistlar yoki ekskursiyachilar foydalanishi uchun mo`ljallangan. Ekskursiya - ( lotinchadan. Exscursio – sayoxat) bu gid (ekskursovod) rahbarligida ilmiy yoki madaniy maqsadlarga diqqatga sazovor joylarni, muzeylarni individual yoki jamoa bo`lib tomosha qilishdir. Yoki boshqacha ta`riflaganda:Ekskursiya - bu tanishish yoki o`rganish maqsadida aniq belgilangan reja bo`yicha o`tkaziladigan, mavzuli hikoyalar bilan olib boriladigan biror ob`ektni ko`rsatish jarayonidir. Har bir ekskursiyaning mazmuni (xususiyati) hikoya qilish, namoyish etish, ma`lumot berishdan iborat. Agar namoyish etish(tanishtirish) bo`lmasa bunday madaniy, ilmiy jarayon ekskursiya emas, balki oddiy ma`ruza yoki suhbatga hisoblanadi. Ekskursiyada aynan hikoya qilish va namoyish etish asosiy xususiyatlardir. Lekin ko`rilayotgan narsalar haqida chuqur tahlil, ma`no, tushuncha berilmasa, bu ishtirokchilar uchun faqatgina diqqatga sazovor joylarni tomosha qilish bo`ladi. Ekskursiyaning mazmuni ham ko`rilayotgan ob`yektlarga qiziqarli ma`lumotlarni aytib berishdan iborat. Gidning ob`ekt haqida aniq faktlar, hodisalar, jarayonlarga asoslanib hikoya qilayotganlari sayyohlar ongida ko`rayotganlari bilan bog`lanib umumlashadi. Shu tariqa gid sayyohlarga ob`ektlarni to`g`ri ko`rishni o`rgatadi. Bu jarayonda ekskursiyaning asosiy tarkibiy qismi bo`lgan atrof-muhitni emotsional qabul qilish katta rol o`ynaydi. Gid sayyohlarni nafaqat eshitish va ko`rishga, balki voqea hodisalarni his etishga majburlashi kerak. Ko`rgan va eshitganlar sayyohlarga javob hissiyotini uyg`otish zarur (hayrat, quvonch, g`urur). Ekskursiya—bu nafaqat vaqt o`tkazish, balki jismoniy va ruhiy kuch sarflashni talab qiluvchi, bo`sh yoki o`qish vaqtidagi intellektual faoliyatidir. Ekskursiya o`zining ko`rgazmaliligi, daromadliligi, hissiyotliligi bilan insonlarning ruhiy qiyofasi shakllanishiga ta`sir ko`rsatadi. B.V.Yemelyanov ekskursiyaning qo`yidagi 6 ta xususiyatlarini ajratgan: - vaqt davomiyligi (2 soatdan 1 kungacha); - sayyohlar guruhining mavjudligi (10-15 kishi); 8

- malakali mutahassis - gidning mavjudligi; - ekskursiya ob`ektini ko`rib chiqish; - ob`ektlar bilan harakatda va to`xtab tanishish (avtobusdan tushib); - ekskursiya yo`nalishini belgilab beruvchi aniq mavzuning mavjudligi. Hozirda ekskursiya amaliyotida ekskursiyaning asosiy xususiyatlarini belgilashda erkin qaralmoqda. Masalan: turistlar guruhi bir necha kishidan iborat (1-2 kishi) bo`lishi mumkin; ob`ekt bilan tanishish uchun avtobuslardan tushish shart emas (agar ob`ekt yaxshi ko`rinsa). B.V.Yemelyanov ko`rsatgan ekskursiyaning boshqa xususiyatlari esa o`zgarmay qoladi. Ekskursiyaning albatta maqsad va vazifalari aniq bo`lishi shart. Chunki, shular ekskursiya ob`ektlari, marshrutlari, adabiyot manbalarini tanlashda va “gid portfeli”ni yaratishda muhim rol o`ynaydi. Lekin ekskursiyaning eng asosiy xususiyatlari uni o`tkazishda ekskursiya uslublaridan foydalanishdir, ya`ni namoyish va hikoya qilishning uyg`unligidadir. 1.2. EKSKURSIYA XIZMATLARNI TASHKIL ETISH USULLARI VA TURLARI Ekskursiya xizmatlarini ko’rsatish iste’molchi ( ekskursant,turist ) gacha tarix, madaniyat, geografiya, etnografiya, ekologiya va iqtisodiy hamda boshqa fanlar bo’yicha kompleks bilimlarni yetkazish imkonini berdi. Bu muzeylarni va ko’rgazma eksponatlarini, tarixiy, madaniy, tabiiy, etnojadal, muhandislik va boshqa diqqatga sazovor joylarni, obyektlarni anglashda shaxs ehtiyojini qondiradi. Inson tomonidan ekskursiya xizmatlarini tanlash topqirligi va bilimdonlik xarakteriga ega. Chunki, ekskursant (turist) bir vaqtning o’zida bir necha ehtiyojlarini qondiradigan ekskursiya xizmatlarini tanlaydi, ya’ni bu xizmatlar 9

funksional to’liqlikka ega bo’ladi. Misol uchun, shaxardan tashqariga ekskursiyaga tashrif buyurishar ekan, uning ishtirokchilari nafaqat bilimga ehtiyojlarni qondiradi, balki hissiyot va intellektual zo’riqishlarni harakatlanishi orqali bartaraf qilishadi va bir- birlari bilan muloqat jarayonida axborot almashinish samaradorligini oshiradilar. Shunday qilib, ekskursiya xizmatlari ko’rsatilishini nafaq turistik xizmatlar kompleksining qismi sifatida, ekskursantlar (turistlar) ni talab va ehtiyojlarni qondirish maqsadi bo’lgan mustaqil xizmat turi sifatida qarab chiqish mumkin. Ekskursiya xizmatlarini turistik ekskursiya karxonalarining uyushtirilgan dam olish tizimi faoliyat natijasi sifatida qarab chiqib, shuni unutmaslik kerakki, ekskursiya xizmatlari ko’rsatish ko,pleks vazifalari tarixiy, madaniy, tabiiy va boshqa obyektlarga sayohat va safarlar uyushtirishni o’z ichiga oladi. Ekskursantlarning ehtiyojlarini qondirish bevosita ekskursiya xizmatlarini miqdoriy va sifatiy yaxlitliligiga bog’liqdir. Ekskursiya xizmatlarini tashkil etishning har bir formasi(shakli) bu aniq maqsadga qaratilgan harakatlar uyg’unligi hisoblanadi. Ekskursiya xizmatlari ko’rsatish ekskursantlarning talab va ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Aholini ekskursiya xizmatlari bilan qamrab olishning maqsadli yo’nalish xarakteri quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amlaga oshiriladi. • Yashash joyi; • O’q uv muassassi, tashkilot, korxonalar; • Tur bazalar, dam olish uylari, ponsionatlar va hakazolar; • Klublar, madaniyat uylari va saroylari; • Seminarlar, kurslar, simpoziumlar, konferensiyalar va boshqalar; • Aeroportlar (portlar), vokzallar, festival maydonlari. Ekskursiya xizmatlari barcha ishlarni tashkil etish bo’yicha asos korxonaning biznes rejasi bo’lishi mumkin. Bu turizm soxasi bozorida ekskursiya xizmatlari turlari bo’yicha talab va ehtiyojlar, ishtirokchilar tarkibi hisobga olingan holda tuziladi. Unda ekskursiya xizmatlarining asosiy ko’rsatkichlari aks etadi va quyidagilar kiradi: 10

• Aholiga, mamlakat mehmonlariga ko’rsatiladigan ekskursiya xizmatlari hajmi(pul o’rinishida); • Ekskursantlar(turistlar) soni; • Xizmatlardan tushgan daromad. Mazkur ko’rsatkichlar dahoviy takomillashtirish mezoni sifatida xizmat qiladi. Buning uchun korxonada quyidagi axborotlar bo’lishi maqsadga muvofiq. • Ekskursantlarga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq tashkilotlar manzili, faks va telefon raqamlari; • Ekskursiya mavzulari ro’yxati; • Ma’lum mamlakat, hudud, rayon, shahar bo’yicha joy ekskursiya yo’nalishlari, karta sxemalari; • Ekskursavodlarning uy manzillari va telefonlari raqamlari ro’yxati. Ekskursiya xizmatlari ko’rsatkichni tashkil etish bo’yicha axbrotlar to’liqligi turli ko’rinishdagi kartochkalar bilan taminlanadi: • Transport korxonalari( avto xo’jaliklar, avto stanstiyalar, temir yo’l vokzallari, aeroportlar, portlar va hakazolar); • Joylashtirish vositalari; • Ovqatlanish korxonalari. • Ekskursiya tashkilotlari tomonidan tashrif buyurish ko’zda tutilgan; • Madaniy akartiv muassassalari( muzeylar, konsert zallari, teatrlar va boshqalar); • Tashrif buyuriladigan va ko’rsatilayotgan hisoblangan korxonalar; • Ekskursiyalar o’tkaziladigan mavzular ro’yxatiga muvofiq ularning klassifikatsiyasi, davomiyligi, harakatlanish usuli, boshlanish joyi va tugashi, ekskursiya qiymati ko’rsatiladi. Ekskursiya xizmatlari ko’rsatish turistik korxonalar(firmalar) tomonidan ularga qarashli bo’lgan ma’muriy hududda (shahar, rayon) amalga oshiriladi. Boshqa shaharga boruvchi guruhlar bilan ishlash (hatto ma’lum rayonda bo’lsa ham) o’sha shaharlardagi ekskursiya muassassalari yoki turistik korxonalarga o’tkaziladi. 11

Guruh bilan birga ketadigan ekskursavod uning rahbari vazifasini bajaradi, yo’l axborotlari beradi. Bunday yondashuv hozirgi davrda ekskursiya xizmatlari ko’rsatish taraqqiyotiga davlat tomonidan ortib bhorayotgan e’tiborni xarakterlaydi. Ekskursiya xususiyati shundan iboratki, unda ko’rsatish va hikoya qilish organic ravishda uyg’unlashgan. Ekskursavod obyektni ko’rsatar ekan, u haqidagi ma’lumotlarni tahliliy jarayonlar, tushuntirishlar, tarixiy ma’lumotlar bilan to’ldirib boradi. U ko’rganlarni to’g’ri qabul qilishga, obyekt bilan bog’liq voqealar, hodisalar, dalillarni obyektiv baholashga o’rgatadi. Shu tarzda bilish jarayonida ekskursantlar dinyoqarashiga maqsadli yo’naltirilgan ta’sir amalgam oshiriladi. Berilgan ma’lumotlar esa ko’rgazmaliligi sharoiti bilan yaxshi eslab qolinadi va dunyoqarashining kengayishiga imkon beradi. Har bir ekskursiya mavzusi va maqsadidan qat’iy nazar quyidagi belgilarga ega bo’lishi shart: • Aniq vazifa, mavzu va maqsad mavjudligi; • Guruh yoki individual(yakka) ekskursant mavjudligi; • Ekskursavod borligi; • Vaqtning davomliligi; • Ekskursiya obyektlarini bevosita ular joylashgan o’rinda ko’rsatish; • Tomoshaning maqsadga muvofiqligi; • Oldindan ishlab chiqilgan yo’nalish bo’yicha harakatlanish; Ekskursiya asosiga quyidagi tamoyil (prinsp) lar qo’yilgan: • Ilmiylik – faqtlar, voqealar, nazariyalar (g’oyalar) , jihatlar, ilmiy talqinda beriladi, obyektiv baho, ular mansub bo’lgan zamonaviy fan sohalari pozitsiyasidan turib qaraladi; • G’oyaviyligi; • Haqqoniyligi; • Nazariyani amaliyot bilan bog’liqligi; • Topqirlik; • Ishonchlilik; 12

Ekskursiya quyidagi funksiyalarni bajaradi: • Iqtisodiy; • G’oyaviy – siyosiy; • Umumtalim; • Axborot beruvchi; • Tarbiyaviy; • Mazmunli dam olishni tashkil etish; • Dunyoqarashni kengaytirish; • Insonda qiziquvchanlikni shakillantirish; • Ixtisoslashgan ( kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash ); • Ekskursiya yaratish jarayonlariga quyidagi bosqichlar xos: • Mavzular tanlash; • Manbalarni tanlash va o’rganish; • Tanlangan mavzu bo’yicha yangi rkskursiya yaratish; • Uni o’tkazishga tayyorgalik. Ekskursiyada aynan hikoya qilish va namoyish etish asosiy xususiyatlardir. Lekin ko‘rilayotgan narsalar haqida chuqur tahlil, ma’no, tushuncha berilmasa, bu ishtirokchilar uchun faqatgina diqqatga sazovor joylarni tomosha qilish bo‘ladi. Ekskursiyaning mazmuni ham ko‘rilayotgan obektlarga qiziqarli ma’lumotlarni aytib berishdan iborat. Gidning ob’ekt haqida aniq faktlar, hodisalar, jarayonlarga asoslanib hikoya qilayotganlari sayyohlar ongida ko‘rayotganlari bilan bog‘lanib umumlashadi. Shu tariqa gid sayyohlarga ob’ektlarni to‘g‘ri ko‘rishni o‘rgatadi. Bu jarayonda ekskursiyaning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan atrof-muhitni emotsional qabul qilish katta rol o‘ynaydi. Gid sayyohlarni nafaqat eshitish va ko‘rishga, balki voqea hodisalarni his etishga majburlashi kerak. Ko‘rgan va eshitganlar sayyohlarga javob hissiyotini uyg‘otish zarur (hayrat, quvonch, g‘urur). Ekskursiya—bu nafaqat vaqt o‘tkazish, balki jismoniy va ruhiy kuch sarflashni talab qiluvchi, bo‘sh yoki o‘qish vaqtidagi intellektual faoliyatidir. Ekskursiya o‘zining ko‘rgazmaliligi, daromadliligi, hissiyotliligi bilan 13

insonlarning ruhiy qiyofasi shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. B.V.Yemelyanov ekskursiyaning qo‘yidagi 6 ta xususiyatlarini ajratgan: - vaqt davomiyligi (2 soatdan 1 kungacha); - sayyohlar guruhining mavjudligi (10-15 kishi); - malakali mutahassis - gidning mavjudligi; - ekskursiya ob’ektini ko‘rib chiqish; - ob’ektlar bilan harakatda va to‘xtab tanishish (avtobusdan tushib); - ekskursiya yo‘nalishini belgilab beruvchi aniq mavzuning mavjudligi. Hozirda ekskursiya amaliyotida ekskursiyaning asosiy xususiyatlarini belgilashda erkin qaralmoqda. Masalan: turistlar guruhi bir necha kishidan iborat (1-2 kishi) bo‘lishi mumkin; ob’ekt bilan tanishish uchun avtobuslardan tushish shart emas (agar ob’ekt yaxshi ko‘rinsa). B.V.Yemelyanov ko‘rsatgan ekskursiyaning boshqa xususiyatlari esa o‘zgarmay qoladi. Ekskursiyaning albatta maqsad va vazifalari aniq bo‘lishi shart. Chunki, shular ekskursiya ob’ektlari, marshrutlari, adabiyot manbalarini tanlashda va “gid portfeli”ni yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Lekin ekskursiyaning eng asosiy xususiyatlari uni o‘tkazishda ekskursiya uslublaridan foydalanishdir, ya’ni namoyish va hikoya qilishning uyg‘unligidadir(bir-birini to‘ldirish). Tasniflash (klassifikatsiya) — bu aniq bir belgilarga qarab bir turdagi predmetlarni bo‘limlarga, klasslarga ajratishdir. Ekskursiyani tasniflash-ekskursiyani olib borish harakteriga, xususiyatlariga, mazmuniga qarab guruhlarga ajratishdir. Bu esa ekskursiya amaliyotida katta ahamiyatga ega. Ekskursiyani tasniflash gid ishini tashkil etishda yordam beradi. Ekskursiyaning barcha turlarini qo‘yidagi xususiyatlari bo‘yicha tasniflash mumkin: - mazmuniga ko‘ra; - qatnashuvchilar tarkibiga ko‘ra; - o‘tkazish joyiga ko‘ra; - o‘tkazish shakliga ko‘ra; 14

Mazmuniga ko‘ra ekskursiya ko‘rgazmali va tematik turlarga bo‘linadi. Mavzuli ekskursiyalar o‘z navbatida qo‘yidagi guruhlarga bo‘linadi: - tarixiy; - harbiy-tarixiy; - ishlab chiqarish ob’ektlari; - madaniy; - adabiy; - arxitektura qurilishi. Qatnashuvchilar tarkibiga ko‘ra: - katta yoshdagi odamlar uchun; - maktab yoshdagi bolalar uchun; - yosh bolalar uchun; - mahalliy aholi; - boshqa shahardan kelganlar; - horijiy mehmonlar uchun. Qatnashuvchilar tarkibiga ko‘ra ekskursiya ob’ektlari, ma’lumotlar, hikoya mazmunlariga o‘zgarishlar kiritiladi. Xorijiy mehmonlar ekskursiya davomida gidga ko‘proq savol berishadi va u bunga tayyor turishi kerak. Gid hikoya qilib berayotgan ma’lumotlar hammaga ma’lum ekanligini unutmasligi, haqiqatdan uzoqlashmasligi ham muhimdir. Gid uchun sayyohlar tarkibini o‘rganish, bilish ekskursiyani samarali o‘tishining asosidir. Ekskursiyaning o‘tkazish joyiga ko‘ra: - shaharda; - shahardan tashqarida; - ishlab chiqarish ob’ektlarida; - muzeylarda; - madaniy (diniy) inshootlarda; - tabiat yon bag‘rida; - cho‘llarda bo‘lishi mumkin va b.bo‘lishi mumkin. 15

Shahar ekskursiyalari ko‘rgazmali va tematik bo‘ladi. Unda shaharning barcha joylarini yoki bir qismini ko‘rsatish mumkin(eski shahar, bozorlari, maydonlar). Shahardan tashqarida ekskursiya avtobusda va piyoda tashkil etilishi mumkin. Avtobusli ekskursiyalar odatda 100 km dan uzoq bo‘lmaydi. Piyoda ekskursiyada guruhni aniq joygacha maxsus transportda olib boriladi, so‘ng qolganida ular piyoda borishadi (Masalan,poyezd, vertolyot, teploxodda). Shahardan tashqari ekskursiyalar bir necha xil bo‘ladi. Birinchidan, ekskursiya faqat oxirgi punktda o‘tkaziladi (o‘rmon, tog‘, kichik shahar). Ikkinchidan, ekskursiyada yo‘l-yo‘lakay diqqatga sazovor joylar marshrut bo‘ylab ko‘rsatiladi. Uchinchidan, har ikkisini umumlashtirilgan holda o‘tkaziladi. Bunda ekskursiyani oxirgi punktida guruhni qabul qilib oluvchi turistik tashkilot gidi yoki muzey xodimlari ekskursiyani olib boradi. Ishlab chiqarish korxonalari- zavod, fabrikalar, temir yo‘l vokzallari,qishloq xo‘jalik korxonalari, ilmiy tadqiqot institutlari, aeroportlar ekskursiya ob’ektlari hisoblanadi. Muzeylarda (galereya, ko‘rgazma) ekskursiyalarni tashkil etish eng ko‘p tarqalgan ekskursiyalar guruhiga kiradi, qatnashuvchilar soni ham boshqa guruhdan ko‘ra ko‘proq bo‘ladi. Madaniy-diniy inshootlar ekskursiyalarida diniy mavzularga oid mustaqil ekskursiyalar tashkil etiladi. Ekskursiyalarning tematikasi bir-biridan kamdan- kam hollarda ajralgan bo‘ladi. Chunki tarixiy materiallardan barcha ekskursiya turlarida foydalaniladi. Ekskursiyani tayyorlash ekskursiyani tuzuvchilardan ijodiy yondashuvni talab qiladi. Ekskursiyani tayyorlash—bu shahar va hududlarning ekskursiya imkoniyatlaridan kelib chiqib, turistik korxonaning doimiy mijozlari ehtiyojiga asoslangan holda, ekskursiyaga yangi mavzular ishlab chiqishdir. Yangi ekskursiyani tayyorlash jarayoni o‘z ichida mavzuni aniqlash, ekskursiya maqsad va vazifalarini qo‘yish, ob’ektlarni tanlash va o‘rganish, ekskursiya marshrutlarini tuzish, ekskursiya mavzusi bo‘yicha adabiy manbalarni o‘rganish, mutaxassislar bilan konsultatsiyalar olib borish, ekskursiyaning 16

asosiy matnini ( kontrolniy tekst) yozish, “gid portfeli”ni taxlash, ekskursiyani o‘tkazish metodikasini tanlash va texnologik haritasini tuzishdan iboratdir. Ekskursiyani tayyorlash negizida pedagogik bilimning bosh prinsipi va talablari: o‘qitish va tarbiyaning bog‘liqligi, hikoyalarda ketma-ketlik, fikrlarning aniq va tushunarli bo‘lishi, hissiyot, sayyohlar yoshi xususiyatlari hisobga olingan holda bo‘lishi shart. Yangi ekskursiya mavzusini ishlab chiqishda 3-6 kishidan iborat ijodiy guruh (gidlar) yig‘iladi. Ular orasidan rahbar tanlanadi. Ijodiy guruhning har bir a’zosi o‘z g‘oyalari, materiallarini taqdim etadi va bu materiallar umumlashtiriladi. Har bir ekskursiya o‘zining aniq mavzusiga ega va shu mavzu asosida namoyish va hikoyalar tayyorlanadi. Ayniqsa, bu ko‘p mazmunli ob’ektlar namoyishida muhimdir. Chunki bitta ob’ektni har xil mavzularda yoritish mumkin. Ekskursiya mavzusi shahar arxitekturasi, ijodkor hayoti, ko‘cha tarixi, ekologik ahvol, hayvonot olami, shaharning iqtisodiyoti va hokazo bo‘lishi mumkin. Ekskursiya nomi (nomlanishi) ham uning mazmunini ochib beradi(Moviy gumbaz ostida, Sharq taronasi-qalb durdonasi, Marg‘ilon- 2000 yoshda). Ekskursiya nomini belgilayotganda qo‘yidagilarga yo‘l qo‘ymaslik kerak: so‘zlarni qisqartirmaslik, abbreviaturalardan, xorijiy leksikonlardan olingan so‘zlardan foydalanmaslik. Ekskursiya nomi o‘zining individualligi, tez yodda qolishi, yoqimli eshitilishi, mazmunga to‘g‘ri kelishi bilan ajralib turishi kerak. Oldindan maqsad belgilamay ekskursiyani tayyorlash mumkin emas. Ekskursiya maqsadlari – vatanparvarlik, mehnatni sharaflash, estetik va ekologik tarbiya, shahar tarixi va davlat iqtisodiyotiga qo‘shgan hissasini o‘rganish, o‘lka tabiati bilan tanishish va boshqalar bo‘lishi mumkin. Ekskursiyaga uchtadan ziyod maqsad qo‘yish noto‘g‘ri bo‘ladi, chunki hech qaysisiga erishmaslik mumkin. Mavzular uchun ob’ektlarni tanlash. Ekskursiya obektlari- tabiat manzaralari- tog‘, daryo, g‘or, qo‘riqxonalar; muzeylar; qasrlar, favvoralar, 17

maydonlar, arxeologik yodgorliklar bo‘lishi mumkin. Ob’ektlar quyidagi mezonlar bo‘yicha baholanadi: - obektning talimiy ahamiyati; - mashhurligi; - takrorlanmas, ekzotik bo‘lishi; - hozirgi ahvoli; - manzili. Ekskursiya obektlari baholanib, adabiy manbalar o‘rganilgandan so‘ng, har bir obekt uchun kartochka tuziladi. Kartochkaga quyidagi malumotlar kiritiladi: - obekt nomi; - obekt bilan bog‘liq tarixiy voqealar (yili); - obekt manzili; - obekt va voqealar haqidagi malumotlar manbai; - obektning saqlanganlik holati; - obekt kimning nazorati ostida; - obekt haqida qisqacha malumot(muallifi, qachon qurilgan, yozuvlar); - kartochka tuzilgan kun va masul shaxs. Yuqoridagi bo‘limlarga qo‘shimchalar kiritish mumkin. Ekskursiya obektlarini o‘rganishni territoriya haritasini tuzish bilan yakunlash maqsadga muvofiqdir.Haritada diqqatga sazovor joylar maxsus belgilar bilan belgilanadi va shu marshrut bo‘ylab ekskursiya harakatlanadi (masshtabi 1:25000; 1:10000; 1:5000).Umumiy qabul qilingan belgilar yo‘q, uni ijodiy guruhning o‘zi belgilaydi. Ekskursiya obektlari o‘rganilib, harita-sxema tuzilganidan so‘ng, obektlarni saralash bosqichi boshlanadi. Obekt mazmunan ekskursiya maqsadiga to‘g‘ri kelishi kerak. Obektlar asosiy va qo‘shimcha bo‘ladi.Asosiy obektlarga ularsiz ekskursiya mavzusini yoritish mumkin bo‘lmagan obektlar kiradi. Qo‘shimcha obektlar alohida epizod, fakt, detallarni tushuntirib berishga yordam beradi. Mavzu bilan bog‘liq bo‘lmagan obektlarni yoritmaslik kerak.Chunki u sayyohlarni chalg‘itishi va ketma-ketlikni buzishi 18

mumkin. Ekskursiya amaliyotida 2-3 soat davomida shaharning 5-10 ta obektini ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir. Ko‘rgazmali materiallardan foydalanish va ekskursiya marshrutini aniqlash. Ko‘rgazmali materiallarni tanlashdagi mezonlar quyidagilar: - ularni ishlatishning zaruriyligi va maqsadliligi; - ommaboplik qiymati, yani ushbu ko‘rgazmali qurol hikoyani qanchalik boyitishi, tushunarli qilishi mumkin; - g‘aroyibligi; - ifodaliligi; - saqlanganlik holati. Rasmlar, harita-sxemalar, reproduksiyalar 18x24sm o‘lchamli karton asosli, tiniq va aniq tasvirga ega bo‘lishi shart. Avtobusda ko‘rsatishga mo‘ljallangan ko‘rgazmali qurollar 24x30sm o‘lchamli bo‘lishi zarur(orqa qatorga o‘tirganlar ko‘rishlari uchun). Ekskursiyaga ta'sir qiladigan 3 asosiy factor: mamlakat taqdim etgan mat е rial baza, t е xnika-t е xnologiyadan foydalanish; kadrlar malakasini oshirish. Ko‘rgazmali materiallar ro‘yxati, tarkibi ekskursiyaning butun hayotiy davrida o‘zgartirilib, takomillashtirib borilishi mumkin. Ekskursiya marshruti- bu ekskursiya guruhi bosib o‘tadigan yo‘l. Marshrut ixcham, har bir obektga 10-15 daqiqa vaqt ajratilib, ishlab chiqilishi kerak. Marshrut xronologik, tematik va tematik-xronologik tartibda tuziladi. Obektlar har joyda joylashganligi sababli xronologik tartibga rioya qilish qiyin bo‘ladi. Shuning uchun tematik marshrut tuzish osonroq bo‘ladi. Marshrutni tuzishda obektlardan takroriy harakatlanishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Lekin bunga ham hamma vaqt erishib bo‘lmaydi. Marshrutni ishlab chiqish ekskursiya marshruti sxemasini tuzish bilan yakunlanadi. 19

1.3. EKSKURSIYA TURISTIK MAXSULOTNING TARKIBIY QISMI SIFATIDA Jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayonida xalqaro turizm sohasi tobora jadal sur`atlar bilan rivojlanmoqda. Ayniqsa, xalqaro turizm sohasi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida eng yuqori serdaromadli va dinamik holatda o`sib borayotgan tarmoqlardan biriga aylanib bormoqda. Jahon turistik tashkiloti (JTT) ma`lumotlariga ko`ra, turizm sohasiga butunjahon investitsiya kapitallari umumiy miqdorining qariyib 7 foizi, butun iste`mol harajatlarining 11 foizi, butunjahon soliq tushumining 5 foizdan ko`prog`i, xalqaro xizmat ko`rsatish va servis tarmoqlarining uchdan bir qismi to`g`ri keladi. Halqaro turizm sohasi jahon xo`jaligining transport, aloqa, savdo-sotiq, qurilish industriyasi, qishloq xo`jaligi, iste`mol mollari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari (yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari) bilan chambarchas holda rivojlanib bormoqda va jahon iqtisodiyotida ijtimoiy hamda iqtisodiy taraqqiyotning katalizatori sifatida namoyon bo`lmoqda. Hozirgi kunda xalqaro turizmning eng muhim tarmoqlaridan biri diniy ya`ni ziyoratchilik turizmi bo`lib hisoblanadi. Ziyoratchilik turizmning shakllanish tarixi uzoq o`tmishga borib taqaladi. Ya`ni uning ilk bor vujudga kelishi antik davriga to`g`ri keladi. Ziyoratchilik turizmning asosiy paydo bo`lgan maskanlari qadimgi greklar va rimliklar vatani bo`lib hisoblanadi. Qadimda greklar va rimliklar ibodatxonalar va cherkovlar qurib, ularda sig`inishganlar. Ziyoratchilarning sayyohat qilishidan asosiy mahsadi aziz avliyo joylarga qadam ranjida qilishi, sig`inish chog`ida ruhiy jihatdan yengillashishi, ko`ngillarning poklanishi, og`ir kasalliklardan xolos bo`lmoqligi, qilib quygan gunoh ishlarini ollohdan so`rab kechirishlarini, safar chog`ida safdoshlari bilan ma`naviy yaqinlikda bo`lishni orzu-umid qilishadilar. Ziyoratchi sayyohlar safarga chiqishida o`z orzu umidlariga erishish, yaratganga shukronlar aytib uning izzat hurmatini bajo keltirishni o`z ko`ngillaridan o`tkazadilar. 20

Hozirgi kunga kelib dunyoda ziyoratchilik sayyohligining 10 dan ortiq yirik markazlari mavjud bo`lib, ular yer sharining deyarli hamma qit`alarida joylashgandir. Musulmon olamida ziyorat qilish makonlari ham anchagina. Jumladan, Markaziy Osiyoda, qolaversa jonajon O`zbekistonimizda ham aziz avliyolar yashab, dafn etilgan qadamjolar, ziyorat maskanlari beqiyos ko`p. Ular qatoriga Janubiy Qozog`iston viloyati, Turkiston shahridagi Axmad Yassaviy maqbarasi; Toshkent viloyati Zangiota tumanidagi Zangiota majmuasi; Toshkent shahridagi Shayx Xivanda Taxur maqbarasi, Qaldirg`och-biya maqbarasi, Yunusxon maqbarasi; Hazrati Imom majmuasi; Abubakr Muhammad Kaffal Shashi maqbarasi; Shayx Zayniddin bobo maqbarasi; Samarqand viloyati Payariq tumani Hartang qishlog`idagi Imom Al-Buxoriy majmuasi; Oqdaryo tumani Dahbed qo`rg`onidagi Maxtumi A`zam maqbarasi; Samarqand shahridagi Shohi Zinda, Amir Temur, Ruhobod, Xo`ja Doniyor, Motrudiy, Murod avliyo, Xo`ja Axror Vali, Oq saroy, Cho`ponota maqbaralari; Buxoro shahridagi–Ismoil Samoniy, Chashmai Ayub, Sadriddin Buharzi, Bohovuddin Naqshbandiy, Buyon Kulixon, Chor Bakr maqbaralari; Xorazm viloyatida Uch avliyo, Said Allovuddin maqbarasi; Qashqadaryo viloyatida–Jahongir, Dorus Saodat, Dorut Tilovat majmuasi, Ko`k gumbaz masjidi; Surxondaryo viloyatida - Hakim at-Termiziy majmuasi; Sulton Saodat ibodatxona yodgorligi, Fayoztepa ibodatxonasi; Jizzax viloyatida–Sadr Vaxs avliyo (Avliyoota) majmuasi; Farg`ona viloyatida Daxmon Shaxon go`rxonasi, Mozorixon maqbarasi kabilar ziyoratchi sayyohlarni o`ziga jalb qilib keladigan maskanlar bo`lib hisoblanadi. Turizmning barcha turlari ishlab chiqarish va insoniyatning ijodi va yaratuvchilik sohalaridan kelib chiqgan. Ziyoratgoh joylar, tarixiy obidalar, diniy rahnomalarning dahmalari jahonning mashhur kishilari hayotidir. Faqatgina ekologik turizm turlari tabiat mahsuli hisoblanadi. Ishlab chiqarish sohalarining, insoniyatni yoki insonlar guruhining mo`jizakor, mukammal va chiroyli yoki kerakliligi tufayli hayratomuz ko`rinishga ega bo`lgan mahsulotlari, inshootlari insonlar oqimini o`ziga jalb qilishi turizm 21

sohasini keltirib chiqardi, sohadagi turlarning ko`payib borayotganligi ham ana shu omillarga bog`liq. Dunyoning 7 mo`jizasini ko`rish, ularning siru-asrorlari bilan tanishishga qiziqish qadim sivilizatsiyada turistlar oqimini tashkil qilganligi malum. Bu yerda birgina «turizm» so`zi hali kashf qilinmagan, tarifi berilmagan edi. O`zga yerlardagi odamlarni, tabiatni ko`rishga qiziqish, asosiy hollarda boylik izlash uchun chiqgan kishilar hozirda buyuk geografik kashfiyotchilar nomini olgan. Bu davr ham jahonda turizmning rivojlanishida alohida bosqich hisoblanadi. Hozirga kelib inson o`zining qiziqishi sohalarini ko`rib ulgurish, qoniqish olish, o`rganish, tanlash xususiyatlari va imkoniyat darajalaridan to`g`ri foydalanish uchun ishlab chiqarish sohalarini, tabiiy biologik resurslarni, insonlarning yashash tarzlarini alohida-alohida turizm sohasiga aylantirdi. Dastlab inson o`zida paydo bo`lgan e`tiqod hissi nuqtai-nazaridan o`z dinidagi barkamol insonlar, avliyo va shayxlarga, keyinchalik ularning qabriga sig`indi, bu harakatlari unga xotirjamlik, osoyishtalik, keltirishini sezdi. Bunday harakatlar turizmda ziyoratgoh yoki diniy turizm nomini oldi. Keyinchalik o`tmishdagi o`z ajdodlari qurgan mo``jizakor, mahobatli qurilish inshootlariga, insoniyatning mashhur sarkardalari qurdirgan qasrlarni ko`rishga intildi. Bu harakatlar hozirda tarixiy obidalar turizmi deb nomlangan. Shu tariqa turizmning turlari ro`yxati to`lib bordi. Hozirgi rossiyalik mutaxassislarning yozishicha jahonda turizmning asosiy turlari 20-22 yo`nalishdan iborat. Qayd qilingan fikr, mulohazalar shuning uchun ham keltirildiki, turizmdagi maxsus turlar ro`yxatini tuzishdan oldin turizmdagi asosiy turlarning mohiyatiga to`xtalish zarurati bor. Asosiy turlar bilan maxsus turlar mohiyatini, mazmunini taqqoslash bu turlarni bir-biridan ajratish xususiyatlarini, sabablarini tushuntira oladi. 22

II BOB. O`ZBEKISTONDA EKSKURSIYA XIZMATLARI TASHKIL ETILISHI DARAJASI. 2.1. O`ZBEKISTONDA EKSKURSIYA XIZMATLARI KO’LAMI VA ULARNING O’TKAZLISHI O’zbekistonda ekskursiyalar turli yo’nalishlarda olib boriladi. Mamlakatimizga keladigan aksariyat turistlar tarixiy – madaniy turiam yo’nalishi bo’yicha ekskursiyalarga borishadi. Asosiy turistik markazlarimizdagi ekskursiya ob’ektlariga quyidagilarni misol qilib keltisak bo’ladi. O`zbеkistоnda turizmni rivоjlatirish va uni yangi bоsqichlarga ko`tarish bоrasida, avvalо ko`хna madaniy va arхitеktura yodgоrliklariga bоy bo`lgan Samarqand, Buхоrо, Хiva, Shahrisabz, Marg’ilоn kabi shaharlar muhim ahamiyatga ega. Bu shaharlarda jahоn ahlini хayratga sоluvchi va lоl qоldiruvchi qadimgi tariхiy yodgоrliklar bеqiyos ko`p. Еr yuzining turli mamlakatlarida istiqоmat qiluvchi har bir insоn bu shaharlarni o`z ko`zlari bilan ko`rish оrzusida yashaydilar. Ko`p mamlakatlarda O`zbеkistоn o`zining ana shu shaharlari bilan mashhurdir. O`zbеkistоnning ana shu tariхiy shaharlarini bеmalоl «Sharqning javоhirlari» dеb atash mumkin. O`zbеkistоnda mintaqaviy turizmni rivоjlantirishda vilоyatlardagi imkоniyatlarni o`rganish alоhida ahamiyat kasb etadi. Ushbu imkоniyatlarni quyida ko`rib chiqamiz. Tоshkеnt Islоm kоnfеrеntsiyasi tashkilоti (ОIK) tarkibidagi muassasalardan biri – Ta’lim, Fan va madaniyat masalalari bo`yicha Хalqarо islоm tashkilоti (ISESCO) Tоshkеntni 2007 yilda Islоm madaniyati pоytaхti, dеb e’lоn qildi. Tоshkеnt — Markaziy Оsiyoning eng 23

yirik shaharlaridan biri – O`zbеkistоn Rеspublikasining pоytaхtidir. Tоshkеnt haqidagi eng dastlabki ma’lumоtlar eramizdan оddingi II asrdagi kadimgi Хitоy sоlnоmalarida uchraydi, Хitоyda u Yuni dеb nоmlangan bo`lsa, Erоn shоhi Shоpur I ning eramizdan оldingi yozuvlarida Tоshkеnt atrоflari Chоch dеb atalgan. Chоch turli mamlakatlarning оltin, qimmatbahо tоshlar, ziravоrlar va ajоyib оtlar ekspоrt qilinadigan yo`llari chоrrahasida jоylashgan. Hоzirgi kunda Tоshkеnt o`zida O`zbеkistоnning tariхiy o`tmishini eslatib turuvchi taraqqiy tоpgan zamоnaviy sanоat shahri bo`lib, ahоlisining sоni turli mеhmоnlari bilan hisоblaganda milliоndan оshib kеtgan. Tоshkеntda ko`plab muzеylar mavjud. Masalan, Tasviriy san’at muzеyi haykallar, rasmlar va hunarmandchilik mahsulоtlarining Markaziy Оsiyodagi eng yirik to`plamiga ega. O`zbеkistоn Amaliy San’at muzеyi 30 mingdan оrtiq hunarmandchilik mahsulоtlari va qimmatbahо taqinchоqlarga ega. Samarqand o`zining nоz-nе’matlari, tabiati, bоy ma’naviy mеrоsi, bеtakrоr tariхi, оlamshumul mе’mоriy оbidalari bilan butun dunyo jamоatchiligining diqqat- e’tibоrini o`ziga qaratib kеlayotgan «sayqali ro`yi zamindir». So`g’diyona va Turоn davlatlarining ulug’vоr an’analari, dunyoviy tsivilizatsiyaning eng muхim bоskichlari «еr yuzining yorqin nuqtasi» bo`lgan bu shaharning tariхi va madaniyati bilan o`zviy bоg’liqdir. 2- jadval Samarqandning asоsiy tariхiy va arхitеktura yodgоrliklari 1 Afrоsiyob Eramizdan оldingi VIII asr 2 Mirzо Ulug’bеk rasadхоnasi 1428 —1429 yillar 3 Shохi Zinda arхitеktura majmuasi XV asr o`rtalari 4 Hazrati Hizr masjidi XIX asr urtalari 5 Bibiхоnim masjidi 1399— 1404 yillar 6 Ulug’bеk madrasasi 1417— 1420 yillar 7 Shеrdоr madrasasi 1619- 1635 yillar 8 Tillakоri madarasasi 1647- 1659-60 yillar 9 Ch о rsu b о z о ri XVIII asr ох iri 10 Ruхоbоd maqbarasi 1380 —yillar 11 Оksarоy maqbarasi 1470 yillar 12 Go`ri Amir maqbarasi 1404 yillar 13 Namоzgох masjidi XVII asr 14 Ishratхоna maqbarasi 1464 yillar 15 Хоja Aхrоr majmuasi XV-XX asrlar 16 Mavzоlеy Chupоn-Оta maqbarasi 1430- 1440 yillar 24

Samarqand 2750 yillik tariхga ega. Tеmuriylar sulоlasi davrida sоlingan arхitеktura yodgоrliklari ahamiyati jihatidan qadimgi Misr, Хitоy, Hindistоn, Yunоnistоn va Rimdagi arхitеktura durdоnalaridan sira ham qоlishmaydi. Ayni paytda Samarqand vilоyatida 2010 yilgacha turizmni rivоjlantirishning mintaqaviy dasturi qabul qilingan bo`lib, unda asоsiy taraqqiyot bоsqichlari va yo`nalishlari bеlgilangan. Ushbu dasturda mintaqada ichki va хalqarо turizmning barcha tizimlarini tubdan qayta qurish va tashkil qilish tadbirlari bеlgilangan. "Buхоrо" so`zi sanskrit tilida «Ibоdatхоna», Sug’d tilida «Tangri jamоli» ma’nоlarni anglatadi. Buхоrо Buyuk Ipak Yo`lining yirik tijоrat markazi bo`lib hisоblangan. 3-jadval Buхоrоning asоsiy tariхiy va arхitеktura yodgоrliklari10 1 Ark (XI —XX asrlar), 2 Bоlо —Hоvuz majmuasi XVIII- XX asrlar 3 Ismоil Sоmоniy maqbarasi IX—X asrlar 4 Chashmai-Ayub 1380 yoki 1384-85 yil 5 Abdullaхоn madrasasi 1596- 98 yillar 6 Mоdari —Хоn madrasasi 1556- 57 yillar 7 Masjidi Baland XVI asr bоshlari 8 Gavkushоn majmuasi (masjid, minоra, Madrasa) XVI asr 9 Zayniddin Хоji хоnaqоsi 1555 yil 10 Pоyi —Kalоn majmuasi XII — XIV asrlar 11 Labi —Хоvuz majmuasi XVI — XVII asrlar 12 Ko`kaldоsh madrasasi 1568- 69 yil 13 Nоdir Dеvоnbеgi хоnaqоsi 1620 yil 14 Ulug’bеk madrasasi 1417 yil 15 Abdulazizхоn madrasasi 1652 yil 16 Bоlохоvuz masjidi 1712 yil Buхоrо — O`rta asrlarga mansub 140 dan оrtiq arхitеktura yodgоrliklariga ega bo`lgan «Muzеy —shahardir». Pоyi Kalоn, Qo`shmadrasa, Minоrai Kalоn, Ismоil Sоmоniy maqbarasi kabi ko`plab yodgоrliklar bundan ming yillar оldin qurilgan bo`lib, hоzirgi kunda хam mеhmоnlarni o`zlariga jalb etmоkda. Buхоrоning mashhurligini Al—Buхоriy, Narshaхiy, Rudakiy, Daqiqiy, Abu Ali ibn Sinо va Baхоuddin Naqshband kabi siymоlar yanada оrttirib yubоrishgan. Islоm dunyosida Buхоrоning ismiga Sharif, ya’ni Mukaddas qo`shimchasi qo`shib ishlatilgan. Хiva ko`plab arхitеktura yodgоrliklari jоylashgan Ichan — qal’ada qadimiy sharq ruхini saqlab qоlgan. Хivaning arхitеktura yodgоrliklari asоsan madrasa, masjid va minоralar, Pahlavоn Mahmud maqbarasi (1835 yil), Muhammad Aminхоn madrasasi (1850—1855 yillar), Ko`na Ark, Tоsh Hоvli, Оllоquliхоn karvоnsarоyi (1855 yil) kabilardan ibоrat. Rangli bеzaklar bеrilgan Kalta Minоr (1835 yil) va 218 ta naqshli ustunga ega bo`lgan Juma masjidlarni alоhida ta’kidlab o`tish mumkin. 2,5 kilоmеtr uzunlikdagi dеvоrga ega bo`lgan 25

Ichanqal’a, Оtadarvоza, Shimоliy, Sharqiy, Janubiy, Buхоrо va Tоshdarvоzalariga ega. Unda 40 ta quduq bоr. Хivaning asоsiy tariхiy va arхitеktura yodgоrliklari: 1. Ichan-qal’a, Saidbоy masjidi va madrasasi (XVIII asr bоshi - XIX asr bоshi), 2. Pоlvоn Darvоza atrоflari, 3. Оllоquliхоn madrasasi (1834-1835), 4. Qutlug’murоd-inоq; madrasasi (1804-1812), 5. Оllоquliхоn Timi va Karvоnsarоyi (XIX asr), 6. Abdullaхоn madrasasi (1865), 7. Anushхоn masjidi va хarami (1657), 8. Tоshхоvli (Оllоquliхоnning sarоyi) (1830-1836), 9. Оqmasjid (1832-1842), 10. Juma masjidi va minоrasi (1788 -1789), 11. Said Оlоvuddin maqbarasi (XIV asr), 12. Muхdmmad Aminхоn madrasasi (1851-1852), 13. Muhammad Aminхоn madrasasi (1871), 14. Kaltaminоr (1855), 15. Ko`na Ark (1868-1888), 16. To`ramurоd minоrasi (1888), 17. Shеrniyozхоn madrasasi (1718-1720), 18. Bоrlandi masjidi (XIX asr), 19. Arabхоna madrasasi (1838). Shahrisabz. Bоg’lar va uzumzоrlarga burkangan Shahrisabz shahri хunarmandchilik markazi bo`lgan. Shahrisabzdagi dastlabki turar jоylarga V— VI asrlarda asоs sоlingan bo`lsa, IX-X asrlarga kеlib u yirik savdо va hunarmandchilik markaziga aylangan. Amir Tеmur tоmоnidan dеvоr bilan o`ralganidan so`ng u madaniyat va ilm-fan shahriga aylangan. Shaхrisabzning asоsiy tariхiy va arхitеktura yodgоrliklari: 1. Оksarоy (1380-1404 yillar), 2. Dоrus — Saоdat majmuasi (XIV asr) , 3. Хazrati Imоm masjidi (XIV asr), 4. Jahоngir maqbarasi (XIV asr), 5. Dоr-ut-Tilоvat arхitеktura majmuasi, 6. Kuk Gumbaz masjidi (1435 i.) 7. Gumbazi Saidоn (XV—XVII asrlar) 8. Shamsiddin Kulоl maqbarasi (XV asr) Samarqand-Buхоrо turizm rayоni. Samarqand, Buхоrо va qisman Navоiy vilоyatlari hududini o`z ichiga оladi. Bu tumanda turizmning rivоjlanishi Samarqand va Buхоrоning butun dunyoga mashhur mе’mоrchilik оbidalari asоslangan. Cho`lning issiq iqlimini hisоbga оlgan hоlda yagоna bоsh rеja asоsida bunyod etilgan Navоiy shahri ham ta’limiy ahamiyatga ega. Tumanning gеоgrafik jоylashuvi turizmni rivоjlantirish uchun juda qulaydir. Zarafshоn daryosi bo`ylab o`tkazilgan tеmir yo`l, kеng rivоjlangan shоssе yo`llari 26

tarmоg’i, Zarafshоn оrqali unchalik baland bo`lmagan dоvоnlar va yaхshi suqmоqlarning mavjudligi tumandan turizm maqsadlarida fоydalanishni g’оyatda оsоnlashtiradi. Jizzaх turizm rayоni. Sirdaryo va Jizzaх vilоyatlari hududlarini o`z ichiga оladi. Mazkur rayоnning transpоrt bilan yaхshi ta’minlanganligi va unda tabiiy rеsurslarining mavjudligi undan turizm maqsadlarida fоydalanish istiqbоllarini bеlgilab bеradi. Bu еrda shu еrlik va yaqinda jоylashgan turizm rayоnlari ahоlisi uchun mo`ljallangan dam оlish kunlari marshrutlarini va qisqa muddatli dam оlishni tashkil qilish mumkin. Kеlgusida O`zbеkistоnning yana bir O`rta Qоraqalpоq rayоnini ham o`zlashtirish mumkin. Bu hududni o`zlashtirish kоmmunikatsiyalar qurish uchun katta kapital mablag’larni, katta hajmdagi оbоdоnlashtirish ishlarini talab qiladi. Bu еrda Tuprоqqal’a, Burgutqal’a, Gildursun qal’alari, Qiyot shahri kabi ekskursiya оb’еktlari jоylashgan. Bu arхеоlоgik yodgоrliklar qadimgi Хоrazm tsivilizatsiyasiga оid bo`lib, ta’limiy turizm rеsurslari sifatida tariхiy- mе’mоrchilik ahamiyatiga ega bo`lgan Хоrazm turizm rayоni bilan chambarchas bоg’liqdir. Ushbu yodgоrliklar majmuasiga bоrish uchun bu hududda yaхshi transpоrt yo`llari mavjudligi ularni Хоrazm rayоnining turizm rеsusrslariga kiritilishini taqоzо qiladi. Yuqorida keltirilgan ob’ektlarning deyarli barchasi turistik marshrutlarga kirilgan. Ammo bulardan tashqari yana o’nlab ekskursiyalar yo’nalishlarini tashkil qilish mumkin. Turizm bozorining har bir segmenti uchun ekskursiyalarni tashkil qilish mumkin. Masalan, biz uchun e’tibordan ko’pincha chetda qolib ketadigan, ammo xorijda o’z mvqeiga ega bo’lgan bolalar ekskursiyalari – bizda ular uchun deyarli tashkil qilinmaydi. Nima sababdan? Chunki, bolalarni biror joyga olib borishning to’g’ri ma’noda rasmiylashtirish jarayonlari malol keladi, buni ustiga foyda ham kam qoladi. Ammo, aynan shu segment vaqti kelib yaxshigina daromadli segmentga aylanishi ko’pchilikni qiziqtirmaydi. Yoki, sanoat korxonalariga ekskursiyalar – bu yo’nalish ham deyarli qamrab olinmagan. Mamlakatimizda juda ko’plab odamlar borishni orzu qiladigan sanoat korxonalari mavjud. Yoshlar, munaxassislar, boringki, shunchaki qiziquvchilar nima uchun sanoat korxonalarimiz faoliyati bilan tanisha olmaydilar? Chunki, buni taklif qiladigan turoperatorlar yo’q aslida! Yoki sayohat xarajatlari olinadigan daromadlarga mutanosib emas. Demak, avvalambor turizm bozorini yaxshilab tahlil qilishimiz lozim. Keyin zarur dasturlarni ishlab chiqsa bo’ladi. 27

Ekskursiyalarning rivojlanishi ham aynan turizmni rivojlantirish dasturlarining bajarilishiga bog’liq. 2.2. O`ZBEKISTON MUZEYLARIDA EKSKURSIYA XIZMATLARI DARAJASI Ma`lumki XXI asr dunyo olimlari tomonidan turizm asri deb e`tirof etilmoqda. Ushbu industriya bugungi kunda eng ko`p va tez daromad keltiradigan soha o`sish davrini boshidan kechirmoqda. Tadqiqotchilarning fikricha, 2030 yilga kelib ushbu soha yiliga 1,8 mlrd.dan ziyod kishiga xizmat qilish salohiyatiga ega bo`lishi mumkin. Jahon turizm bozorida O`zbekiston ham o`z nufuzi va salohiyatiga ega, chunki mamlakatimizda 1548 dan ortiq arxitektura yodgorliklari, 2586 nafar arxeologik yodgorliklar ro`yxatga olingan. Turizm nisbatan rivojlangan hamda chet ellik turistlarga xizmat ko`rsatayotgan shaharlar beshligiga Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz shaharlari kiradi. Tashrif buyurayotgan mehmonlarga jahon talablariga mos keladigan xizmatlarni taklif etish turizm sohasining asosiy shartlaridan biri bo`lib kelmoqda.Bu xizmatlarni sifatli tashkil etib, uni amaliyotda qo`llash, mamlakatimizga kelayotgan turistlar oqimini ko`paytirishi mumkin Zamonaviy turizm faoliyati o`z texnologiyalarida uch asosiy ko`rsatmani hisobga olishi lozim:  turistlarning faol va mazmunli faoliyatga yo`naltirilganligi; 28

 har bir turistning individual ehtiyojlarini hisobga olish;  iste`molchi o`z buyurtmasini amalga oshira boshlashi yoki yo`llanmani sotib olish bosqichida ma`lumot beriladigan ilmiy asoslangan me`yor va standartlar bo`yicha xizmat ko`rsatish. Istalgan turmahsulot har qanday holda ham bozorning hamma segmenti uchun birxil bo`lmaydigan rekreatsion xizmat ko`rsatish elementlarini o`z ichiga olishi kerak. Shuning uchun turistik xizmat ko`rsatishni tashkil etuvchilar o`z mijozlarini yaxshi bilishlari zarur. Turistik kоrхоnalar tоmоnidan ishlab chiqilgan sayyohlik yo`nalishlari va hamrоh-tarjimоnlar, ekskursiya оlib bоruvchilar uchun turistik yo`nalishlar bo`yicha bеriladigan ma’lumоtlar O`zbеk ioston trizmni rivojlantirish davalt qo’mitasi Rеspublika O’quv Kоnsalting Markazi tоmоnidan tayyorlanadi. Hоzirgi kunda hududda turistlarga хizmat ko`rsatuvchi hamrох-tarjimоnlar va ekskursiya оlib bоruvchilar uchun yagоna mavsumiy libоs (unifоrma) mavjud emas. Hududga tashrif buyuradigan хоrijiy mеhmоnlar va sayyohlarga хizmat ko`rsatiladigan transpоrt vоsitasi haydоvchilarini maхsus tayyorlоv kurslari mavjud emas. Mеhmоnхоnalardagi maхsus хizmat mutaхassislari (mеhmоnхоna ma’muri, оfitsiant, barmеn, shvеytsar-dasyor, qavat va хоnalar bеkasi, farrоshlar) ishlarining sifati qоniqarli darajada yo`lga qo`yilgan. Shu bilan birga hududlarda ekskursiya jarayonini оlib bоrish uchun malakali kadrlarni tayyorlashda quyidagi takliflar inоbatga оlinsa maqsadga muvоfiq bo`lardi; - hоzirda Оsiyo mamlakatlaridan kеlayotgan turistlarning ko`pligini inоbatga оlgan hоlda Yapоn, Italiyan, Хitоy, Kоrеys va Ispan tillarida ekskursiya bеradigan gid-tarjimоnlarning еtishmasligi birоz qiyinchilik tug’dirmоqda, shu sababli hududda yana 20 ta оliy ma’lumоtli gid-tarjimоnga ehtiyoj mavjud; - hududda malakali gid-tarjimоnlar va ekskursоvоdlarni tayyorlashda Tоshkеnt, Samarqand, Buхоrо, Хоrazm vilоyatlari Оliy o`quv yurtlaridan 29

malakali mutaхassislarni jalb qilgan hоlda dоimiy 10-16 оylik maхsus kurslar tashkil qilish zarur; - hudulardagi tariхiy оbidalar to`g’risidagi aхbоrоtlarni hududlarning o’zidagi mas’ul muassasalar tоmоnidan tayyorlanishi maqsadga muvоfiq. Chunki hududlarda jоylashgan оb’еktlar va оbidalar bo`yicha ma’lumоtlar mazkur оliy o`quv yurtlarida еtarli darajada mavjud; - gid-tarjimоnlar va ekskursоvоdlar uchun turistlar diqqatini jalb qilish maqsadida mavsumga qarab milliy hamda zamоnaviy libоslarni uyg’unlashtirib yagоna unifоrma tayyorlash maqsadga muvоfiq; - hamrоh-tarjimоnlar va ekskursiya оlib bоruvchilarni Hukumat darajasida yagоna akkrеditatsiyadan o`tkazish masalasini hal etish zarur; - hududlarda jоylashgan muzеylarda faоliyat оlib bоruvchi - хоdimlarning aksariyati 40 yoshdan оshganlar tashkil etadi. Muzеylarda faоliyat оlib bоruvchi хоdimlarni yosh hamda хоrijiy tillarni biladigan mutaхassislar bilan to`ldirish maqsadga muvоfiqdir; - hududlarda hukumat dеlеgatsiyalari va оliy martabali mеhmоnlarga ekskursiya хizmatini bеradigan maхsus guruhlarni tashkil etish lоzim; - hududga tashrif buyuradigan хоrijiy mеhmоnlar va sayyohlarga ekskursiya хizmatini ko`rsatishda malakaga ega bo`lmagan hamrоh-tarjimоn va ekskursоvоdlar tоmоnidan хizmat ko`rsatilishiga yo`l quymaslik uchun Sоliq idоralarini jalb qilgan hоlda jоylarda mоnitоring o`tkazilishi va aniqlangan qоnun buzilishlar to`g’risida tuzilgan dalоlatnоmalarni tеgishli idоralarga taqdim qilish оrqali chоralar ko`rish lоzim. - hududdagi mutasaddi tashkilоtlar bilan kеlishilgan hоlda хоrijiy mеhmоnlar va sayyohlarga хizmat ko`rsatiladigan transpоrt vоsitalari haydоvchilarini maхsus tayyorlоv kurslarini tashkil qilish, har kuni marshrutga chiqadigan haydоvchilarni ko`rikdan o`tkazish tartibini jоriy qilish zarur; - vilоyatlatning turizm sоhasida mеhnat qilayotgan хоdimlar va mutaхassislarni chеt ellarda va хalqarо tashkilоtlarning granti оrqali o`qitish, tayyorlash va malakasini оshirish; 30

- хоdimlarning ish samaradоrligini оshirishlari uchun хоrijiy davlatlar tajribasini o`rganish maqsadida Tоshkеnt shahrida jоylashgan mеhmоnхоnalarga хizmat safarlari uyushtirish оrqali malakalarini оshirish maqsadga muvоfiq. Yuqorida keltirilgan takliflar, muammolar deyarli barcha turistik hududlarimizga ham tegishli bo’lib, tezlikda bu masalala hal etilishi lozim. 2.3. EKSKURSIYALARNI O’TKAZISHNING XALQARO TAJRIBALARI VA METODLARI Turizm rivojlangan deyarli barcha davlatlarda ekskursiya xizmatlari ham rivojlangan. Keling, bir necha mamlakatlar misolida ko’rib chiqaylik. Masalan, Italiyada ekskursiyalar jarayoni qanday kechadi. Mamlakatimiz ekspertlaridan biri hikoya qiladi: - Italiyada ekskursion tur sotib oldik. Ertalab avtobus keldi, chiqdik, boshqa mehmonxonalardan ham turistlar chiqishdi. Avtobus shahar tashqarisiga chiqib, bir tepalik ustida to’xtadi. Tepalikda bittagina peshtaxta bo’lib, unda ob’ekt haqida ma’lumot bitilgan edi. Ekskursovod 1,5 soat mobaynida tepalik ostidagi tarixiy ob’ekt haqida so’lab berdi va shu bilan ekskursiya tugadi. Aynan shu ekskursiya uchun turistlar 20 evrodan pul to’lashdi. Tepalik ostidagi ob’ekt uchun 20 evro!!! O’zbekistonda er ustidagi ob’ektlari soni 10000dan ortiq! Turizm maqsadlarida bularning bor yo’g’i 10% qo’llaniladi. Mamlakatimiz ekskursiya xizmatlari kimlar tomonidan ko’rsatilmoqda? Bu soha uchun kadrlar etarlimi? Kadrlarni kim tayyorlamoqda? Bu savollar o’z javobini topishi lozim! O’tgan yili JAYRON ekomarkaziga guruh bilan bordik. Kirish chiptasi va gid uchun haq to’ladik, ammo bir soat o’tsa hamki gid berishmadi. Talab qilganimizda esa yo’lboshlovchi (gid sifatida emas) sifatida bir ishchini berishdi guruhimiz uchun. Ekomarkaz haqida ustozimiz N. Xayrullaeva so’zlab berdilar. Keyin surishtirsak, ekomarkaz shtatida gid bor ekan, ammo u xorijlik mehmonlar 31

bilan ketibdi. Yana bir gap, mavsum mahalida o’zbek va rus tillarida har doim gidlar etishmas ekan! Endi Yaponiyani ko’rib chiqsak. Osakada OSAKA ETHNOLOGY MUSEUM bor. Juda gavjum muzey. Muzeyni 2-3 soat mobaynida aylanib chiqish mumkin. Odamda dunyo xalqlari haqida tassurot shakllanadi. Alohida bo’limlari ham bor. Masalan, turli xalqlar musiqa asboblari bo’limi – agar birorta musiqa asbobiga yaqinlashsangiz, o’sha musiqa asbobida chalingan kuy yangraydi. Yoki muzey bo’limlarining biriga joylashtirilgan TOUCH SCREEN ekrani, xaritadagi istalgan mamlakatdagi lahjalar nutqini eshitishingiz mumkin. Zarur davlatni tanlasangiz bo’ldi. Bularning barchasi ekskursiyalarni samarali o’tkazishga yordamlashadi. Yoki Xirosimadagi TINCHLIK MUZEYI. Siz muzeyni elektron gid yordamida aylanib chiqishingiz mumkin, sizga beriladigan qurilmaga bir necha tilda zarur ma’lumotlar oldindan kiritilgan. Siz muzey xaritasi bo’ylab belgilangan joyga borganda qurilma tugmasini bossangiz bo’ldi, elektron qurilma atrofingizdagi barcha narsalar to’g’risida siz tushunadigan tilda so’zlab beradi. Xorijiy mamlakatlarning ko’pchiligida ekskursiya jarayonlarida zamonaviy texnologiyalardan samarali foydalanib kelinmoqda. Bu o’z natijasini beradi albatta. Ekskursion guruhlarni boshqarishdan tortib, guruhga ma’lumotlarni etkazishgacha jarayonlar tubdan ko’rib chiqilishi kerak. Buning yana bir isboti, gidlarimizga xorijiy turistlar tomonidan internet bloglarida qoldirilayotgan salbiy baholar ham misol bo’la oladi. Professional tayyorgarlikka ega emasligi, guruhga nisbatan sovuqqonlik, nutq madaniyatining etarli emasligi – bular keltirilgan qator kamchiliklar ro’yxatining boshlanishi. Bu kamchiliklarni to’g’rilash albatta gidlarni tayyorlash markazlari zimmasidadir. Aks holda, turistlarimizni boshqa mamlakatlar foydasiga berib qo’yishimiz mumkin. Hozirgi davrda turizm rivojlangan barcha davlatlarda ekskursiya xizmatlari ham mos ravishda yuqori sur’atlarda rivojlangan. Mavzuli muzeylardan tortib, maxsus muzeylargacha ekskursiyalarni sotib olishingiz mumkin. Masalan, Ispaniya muzeylari eng oxirgi zamonaviy texnologiyalar bilan uyg’unlikdaa 32

jihozlangan, ya’ni turist muzeyning o’ziga kerakli bo’limini juda katta elektron tablodan foydalanib topib olishi mimkin. Bu albatta, tashrif buyuruvchilarga qulaylik tug’diradi. Bu esa o’z navbatida turistlar oqimining oshishiga olib keladi. Mamlakatimizda ham ekskursiyalar jarayonini samarali tashkil qilinsa ijobiy natijalarga erishishimiz mumkin. Xorij tajribalarini o’rganish, ularni ekskursiya jarayonlarida faol qo’llay olish – oldimizda turgan muhim, hal etilishi lozim bo’lgan dolzarb muammolardan biridir. Shunday ekan, turizm sohasi mutasaddilari turizm infratuzilmasini rivojlantirish bilan bir qatorda ekskursiya xizmatlarini takomillashtirish masalalariga ham jiddiy e’tibor bermoqlari lozim. Zarur bo’lsa, gidlarni tayyorlash markazlari faoliyatlarini ham zamon talabiga mos ravishda rivojlantirish lozim. 33

III BOB. O`ZBEKISTONDA EKSKURSIYA XIZMATLARI TASHKIL ETILISHINI RIVOJLANTIRISH VA TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI 3.1 . O`ZBEKISTONDA EKSKURSIYA XIZMATLARI TASHKIL ETILISHINI RIVOJLANTIRISH CHORA TADBIRLARI Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida mamlakatimiz sayyohlik imkoniyatlaridan unumli foydalanishga qaratilgan chora-tadbirlar sohani sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarishga xizmat qilayotganini ta’kidladi. Prezidentimizning 2016-yil 2-dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni hamda 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalar muhim dasturilamal bo‘lmoqda. Rеspublika iqtisоdiyotini barqarоrlashtirish jarayonida хizmat ko`rsatish sоhasiga (turizmga) bo`lgan qiziqish оrtib bоrmоqda. Insоnning dunyoni, o`lkani bilish, sоg‘liqni tiklash, bo`sh vaqtini samarali o`tkazish, dam оlish, zavqlanish kabi eng muhim eхtiyojlarini qоndirishga zaruriyat sеzilmоqda. Kishilarning ma’naviy dunyosini bоyitishda o`zining madaniyati, urf-оdati va turmush tarzini bilish bilan birga bоshqa хalqlar, millatlarning ham ana shu ulug‘ qadriyatlarini bilishga bo`lgan talab yildan-yilga kuchayib bоrmоqda. Tashqi va ichki turizm ayrim mamlakatlarda juda ham tеz, barqarоr rivоjlanib bоrmоqda. Albatta, bular tarmоqning qanchalik darajada mamlakat 34

iqtisоdiyotida hal qiluvchi ahamiyatga aylanib bоrayotganidan dalоlat bеradi. Хalqarо turizmda bugungi kunda ekskursiyaning ahamiyati оrtib bоrayotgan bo`lib, ayniqsa, bizning rеspublikamizga tashrif buyurgan aksariyat turistlarning e’tibоri qadimiy tariхiy aritеkturaga va o`zbеk хalqining bоy mеrоsi hisоblangan urf-оdatlarga qaratilgan. Хоrijlik turistlarga ekskursiya хizmati ko`rsatishda, albatta, bu jihatlarni nazardan chеtdan qоldirmaslik lоzim. Hozirgi davrda ekskursiya xizmatlarini samarali tashkil etish borasida hukumat qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Dastlabki boshlangan ishlar bu albatta muzeylarning tubdan ta’minlanishi, texnologik jihozlanishi va bir qancha qo’shimcha muzeylarning qurilishi tahsinga sazovordir. Bundan tashqari, muzey omborlarida saqlanayotgan minglab eksponatlar ham yaqin orada turistlat va ekskursantlar e’tiboriga havola etiladi. Muhtaram Prezidentimiz tashabbuslari bilan Buxoroda qurilishi rejalashtirilgan Buxoro tarixi muzeyi ham o’ziga xos bir loyiha bo’lib, turizm sohasi uchun juda zarur ob’ekt sifatida qabul qilinadi. Mamlakat turizm sanoatini rivojlantirish, iqtisodiyotning tez o‘sishini ta’minlashda uning rolini oshirish, yangi ish o‘rinlari yaratish, dunyo bozorida milliy turistik mahsulot salohiyatini yuksaltirishga xizmat qiluvchi barcha sharoitlar yaratilmoqda. Mazkur faoliyat milliy turizm sohasini axborot bilan ta’minlash, turistik operatorlar uchun zamonaviy axborot texnologiyalari yechimlari va komputer dasturlarini ishlab chiqish, axborot bozori subyektlariga uyg‘unlashgan holda ishlash, xalqaro miqyosda mamlakatimiz nufuzini oshirish bo‘yicha ommaviy axborot vositalarida keng targ‘ibot ishlarini olib borishni taqozo etadi. O‘zbekistonda 1 ming 282 sayyohlik tashkiloti, jumladan, 660 dan ortiq mehmonxona, sayyohlik bazasi va kempinglar, 600 dan ziyod sayyohlik kompaniyalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Yurtimizga kelayotgan sayyohlar soni ham yildan-yilga ko‘paymoqda. 2015-yilda O‘zbekistonga 2 milliondan ziyod sayyoh kelgan. Mamlakatimizda faoliyat ko‘rsatayotgan mehmonxonalar vakillari turizmni rivojlantirishning yaxlit konsepsiyasini ishlab chiqish va izchil amalga oshirish, sohaning huquqiy va tashkiliy asoslarini takomillashtirish, hududlarda yangi 35

turizm mahsulotlari yaratish va ularni jahon bozorida targ‘ib qilishga oid masalalar muhokama qilinmoqda. Bunda xalqaro tajribadan keng foydalanish, hududlarda yangi turizm yo‘nalishlarini tashkil etish va ularni pasportlashtirish, ichki va tashqi turizm bo‘yicha milliy va hududiy dasturlarni ishlab chiqish kabi masalalar yuzasidan tavsiyalar berildi. Turizmni rivojlantirish, sayyohlar oqimini ko‘paytirishda mehmonxona biznesi muhim o‘rin tutadi. Bugun mamlakatimizda qariyb olti yuzta mehmonxona bor. Poytaxtimiz va viloyatlarda “Radisson”, “Lotte”, “Wyndham”, “Ramada” kabi dunyoga mashhur otellar bilan birga, kichik guruhlarda va oilaviy sayohat qiluvchilar uchun ko‘plab xususiy mehmonxonalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Keyingi paytlarda mamlakatimizda tadbirkorlikni, jumladan, turizm sohasini yanada rivojlantirishga qaratilgan muhim hujjatlarning qabul qilinayotgani sohamiz vakillarining samarali faoliyat yuritishi uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda. 3.2. O`ZBEKISTONDA EKSKURSIYA XIZMATLARI TASHKIL ETISHDA ZAMONAVIY YONDASHUVLAR Hozirgi kunda xalqaro turizmning eng muhim tarmoqlaridan biri diniy ya`ni ziyoratchilik turizmi bo`lib hisoblanadi. Ziyoratchilik turizmning shakllanish tarixi uzoq o`tmishga borib taqaladi. Ya`ni uning ilk bor vujudga kelishi antik davriga to`g`ri keladi. Ziyoratchilik turizmning asosiy paydo bo`lgan maskanlari qadimgi greklar va rimliklar vatani bo`lib hisoblanadi. Qadimda greklar va rimliklar ibodatxonalar va cherkovlar qurib, ularda sig`inishganlar. Ziyoratchilarning sayyohat qilishidan asosiy mahsadi aziz avliyo joylarga qadam ranjida qilishi, sig`inish chog`ida ruhiy jihatdan yengillashishi, ko`ngillarning poklanishi, og`ir kasalliklardan xolos bo`lmoqligi, qilib quygan gunoh ishlarini ollohdan so`rab kechirishlarini, safar chog`ida safdoshlari bilan ma`naviy yaqinlikda bo`lishni orzu-umid qilishadilar. Ziyoratchi sayyohlar safarga chiqishida o`z orzu umidlariga erishish, yaratganga shukronlar aytib uning izzat hurmatini bajo keltirishni o`z ko`ngillaridan o`tkazadilar. 36

Hozirgi kunga kelib dunyoda ziyoratchilik sayyohligining 10 dan ortiq yirik markazlari mavjud bo`lib, ular yer sharining deyarli hamma qit`alarida joylashgandir. Musulmon olamida ziyorat qilish makonlari ham anchagina. Jumladan, Markaziy Osiyoda, qolaversa jonajon O`zbekistonimizda ham aziz avliyolar yashab, dafn etilgan qadamjolar, ziyorat maskanlari beqiyos ko`p. Ular qatoriga Janubiy Qozog`iston viloyati, Turkiston shahridagi Axmad Yassaviy maqbarasi; Toshkent viloyati Zangiota tumanidagi Zangiota majmuasi; Toshkent shahridagi Shayx Xivanda Taxur maqbarasi, Qaldirg`och-biya maqbarasi, Yunusxon maqbarasi; Hazrati Imom majmuasi; Abubakr Muhammad Kaffal Shashi maqbarasi; Shayx Zayniddin bobo maqbarasi; Samarqand viloyati Payariq tumani Hartang qishlog`idagi Imom Al-Buxoriy majmuasi; Oqdaryo tumani Dahbed qo`rg`onidagi Maxtumi A`zam maqbarasi; Samarqand shahridagi Shohi Zinda, Amir Temur, Ruhobod, Xo`ja Doniyor, Motrudiy, Murod avliyo, Xo`ja Axror Vali, Oq saroy, Cho`ponota maqbaralari; Buxoro shahridagi–Ismoil Samoniy, Chashmai Ayub, Sadriddin Buharzi, Bohovuddin Naqshbandiy, Buyon Kulixon, Chor Bakr maqbaralari; Xorazm viloyatida Uch avliyo, Said Allovuddin maqbarasi; Qashqadaryo viloyatida–Jahongir, Dorus Saodat, Dorut Tilovat majmuasi, Ko`k gumbaz masjidi; Surxondaryo viloyatida - Hakim at-Termiziy majmuasi; Sulton Saodat ibodatxona yodgorligi, Fayoztepa ibodatxonasi; Jizzax viloyatida–Sadr Vaxs avliyo (Avliyoota) majmuasi; Farg`ona viloyatida Daxmon Shaxon go`rxonasi, Mozorixon maqbarasi kabilar ziyoratchi sayyohlarni o`ziga jalb qilib keladigan maskanlar bo`lib hisoblanadi. Yuqorida sanab o’tilgan tarixiy obidalar, madaniy qiziqish ob’ektlari, yangi turistik yo’nalishlar – ekskursiyalar uchun zarur tashkiliy qism hisoblanadi. S hu sabab bu ro’yxatni davom ettirish mamlakat turizmining rivojlanishi uchun asos bo’la oladi. Quyida ekskursiyalarni o’tkazishning tamomila yangi ko’rinishlari haqida so’z yuritamiz. Agarda mamlakatimizda taklif etilayotgan ekskursiyalarni tahlil 37

qilsak, asosan tarixiy, madaniy va diniy yo’nalishlar bo’yicha ish olib boriladi. Bu esa turistik bozor segmentining ma’lum bir qismigagina xizmat qilish mumkinligini anglatadi. Tabiiyki, yurtimizga keladigan turistlar soni segmentga mos ravishda kam miqdorni tashkil qiladi. Shundan kelib chiqib yangi ekskursiya yo’nalishlarini taklif qilamiz: 1. Agroturizm bo’yicha ekskursiyalar. Bu yo’nalish segmentiga yoshlar, o’smirlar, agrar soha vakillari, yangi ish boshlagan fermerlar, agrar soha ilmiy xodimlari kiritiladi va agar yaxshi o’ylab yo’lga qo’yilsa, juda yaxshi rivojlantirish darajasiga olib chiqish mumkin. Mamlakatimizda agrar sohadagi yutuqlarimiz anchaligina hisobga olsak, xorijda ham aynan shu ekskursiyada qatnashish istagida bo’lgan ko’plab turistlarni jalb qilish mumkin. 2. Astronomiya bo’yicha ekskursiyalar. Bunda turistlar o’z yurtlarida ko’rish imkoni bo’magan holatlarga guvoh bo’ladilar va qiziqarli ma’lumotlarga ega bo’ladilar. Ya’ni, yurtimizning g’arbiy hududlarida tunda yulduzlar juda yorqin ko’rinadi. Turistlarga esa bu holat juda ham zavq bag’ishlaydi. Agar yaxshi ma’lumotlar bilan to’yintirilgan ekskursiya matni ham bo’lsa, nur ustiga a’lo nur bo’ladi. Shu o’rinda bir voqeani eslatib o’tmoqchiman. Bir necha yillar avval YASMINA TUR kompaniyasining yapon turistlari dastur bo’yicha harakatlanib, Gazli tumanida joylashtirish vositasi sifatida bog’cha binosini ijaraga olishadi. Kompaniya rahbari turistlariga barcha sharoitlarni tayyorlab berib, o’zi ham dam olishga yotadi. Ammo yarim kecha uyqusi qochib, turistlaridan xabar olish maqsadida ularning oldiga borganida, turistlarning aksariyati o’z o’rnida yo’q bo’ladi. Xavotir olib qidirishga tushgan kompaniya rahbari ularni bog’cha tomiga chiqib yulduzlarni tomosha qilayotganini guvohi bo’ladi. Asosiy mutaxassisligi astronom bo’lgan kompaniya rahbari turistlarga yuiduzlar haqida qisqacha so’zlab beradi. Shundan beri, Yasmina tur kompaniyasi o’z turistlariga tunda ekskursiyalarni tashkil qilib turadi. 3. Cho’l turizmi ekskursiyalari. Bunda cho’l hayoti, flora faunasi va boshqa qiziqarli ma’lumotlar haqida so’zlab berish mumkin. Chunki, cho’l hududlarida 38

ham shunday tabiiy holatlar borki, inson ongini shoshiltirib qo’yadi. Masalan, cho’l ichiga bir necha o’n kilometr kirib ketsangiz, oldingizdan har xil maydonga ega bo’lgan ko’llar chiqishi mumkin. Sahro o’rtasida bu kabi holatni uchratish juda mushkul hol, ammo Buxoro viloyatida haqiqatda bor bunday ko’llar. 4. Ilmiy yo’nalishlar bo’yicha ekskursiyalar. Masalan, ornitologlar, ixtiologlar, arxeologlar yoki speleo turistlar uchun ekskursiyalar tashkil qilish. Bu ekskursiyalar jarayonida ilmiy nuqtai nazardan yondashuv zarur hisoblanadi va tayyorgarlik darajasi ham boshqa ekskursiyalarga qaraganda bir qancha murakkab bo’ladi. Chunki qatnashchilar talabi juda yuqori bo’ladi. 5. Texnologik ekskursiyalar. Bu yo’nalishda ekskursiya qatnashchilariga zamonaviy texnologiyalar yordamida xizmat ko’rsatiladi va samarali darajaga erishadi. Masalan, Ark muzeyiga odatdagi xizmat ko’rsatish uslubida kuniga 500 turistga xizmat ko’rsatilsa, texnologik usullar yordamida bu ko’rsatkich bir necha barobarga oshishi mumkin. Bu ro’yxatni ancha uzoq davom ettirish mumkin, ammo boshlanishiga shu kabilarni turizmda tadbiq etish kerak va keyin davom ettirish mumkin. Xizmat ko’satish jarayonini ham tubdan o’zgartirish lozim bo’ladi. 39

XULOSA Bitiruv malakaviy ishini yozish vaqtida mamlakatimizda ekskursiya xizmatlarini tashkil qilish va uning samaradorligini oshirish bo‘yicha quyidagilar hulosa qilinadi: • mamlakatizimdagi mavjud tarixiy obidalardan ekskursiya xizmati ko’rsatishda keng foydalanish; • xalqaro turistlarga ekskursiya xizmatini ko‘rsatishda turistik imkoniyatlarni hisob chiqish va imkoniyat darajasining ulardan eng yuqori darajada foydalanish; • ko’plab sayoxatlarga chiqadigan Yevropa mamalakatlarda bo’ladigan turistik yarmarkalarda surunkali ishtirok etishni ta’minlash; • ichki turistik bozorda uzaro raqobatni yanada kuchaytirish, turistik firmalarga davlat tomonidan berilayotgan imkoniyatlarni qayta ko’rib chiqish; • ekskursiyani tashkil etishda madaniy meros etnografiya, urf-odatlar va an’analardan unumli foydalanish; • turizmda ekskursantlarni arxitektura va xaykaltaroshlik bilan tanishtirishning samarali yo’llarini ishlab chiqish; • zamonaviy turistik komplekslarni bunyod etishda chet el sarmoyasini jalb etishga erishish; 40

• jahon bozorida talab katta bo’lgan xalqaro turistik yo’nalishlarni yo’lga qo’yishda va ishlab chiqishda qatnashish (Buyuk ipak yuli imkoniyatlaridan keng foydalanish); • milliy urf odatlar va tarixiy arxitektura yodgorliklarini asl ko’rinishda saqlab qolishiga erishish va ekskursiya davomida turistlarga uning yaratilishi tarixi haqida kengroq tushuncha berish; • turizm soxasi uchun malakali mutaxasislarni tayyorlashni takomillashtirish (gid tarjimonlar va tarixni yaxshi biladigan mutaxassislarni tayyorlash); Bitiruv malakaviy ishini yozish paytida Buxoro viloyatida yangi yo‘nalishdagi ekskursiya xizmatlarini tashkil qilish bo‘yicha quyidagilar tavsiya qilinadi:  Buxoro shaxri atrofida turistlarni bosh vaqtlarini samarali o‘tkazish uchun ko‘ngilochar joylarni tashkil qilish;  Buxoro shaxri atrofida agroturizm va ekoturizmni rivojlantirish orqali turistlarning tur kunlarini uzaytirish;  Buxoro shaxri atroflarida milliy taomlar, qovun sayli va milliy kiyimlar festivallarini o‘tkazish.  Yangi yuristik mahsulotlar va marshurtlar ustida ihlash;  Mavjud ko’llar atrofida yangi turistik majmualarni yaratish;  “To’dako’l” atrofida yangi akva-park qurish;  Buxoro shaxrida viloyatning boy madaniy - tarixiy merosini, turmush tarzini an’analarini aks ettiruvchi 2 ta muzey qurish;  Tarixiy – madaniy obyekt merosining noqulay joylashganligi va bukamchiliklarni yaxshilash;  Infrastrukturada turistlar uchun bo’sh vaqt va ko’ngil ochar dasturlarni ko’paytirish; Umuman olganda turizmning rivojlanishi orqali viloyatimizga tashrif buyuradigan turistlar sonining oshishiga, turistlarni viloyatimiz tarixi va madaniyati bilan yaqindan tanishishiga, shuningdek jahonda moliyaviy- iqtisodiy 41

inqiroz kechayotgan bir paytda, viloyatning qishloq joylaridagi yoshlarini ish bilan ta’minlashga, hamda davlatimizga qo’shimcha valyuta kirib kelishiga erishishimiz mumkin. ANNOTATION OF THE BACHELOR’S GRADUATION QUALIFICATION THESIS OF THE STUDENT OF 3-1TUR-13 GROUP SHODIEVA QUMRINISO Topic: Organising an excursion services in Uzbekistan Future of developing of international tourism in Uzbekistan, becoming as one of the hot topics of the present days. Prove of it we can bring facts like: development of tourism rapidly, construction of new modern hotels with high quality services, creation of new workplaces, increasing of qualified professionals in tourism sector, rise of amount of foreign guests and increasing of the domectic travellers. Tourism is in the third place in profitability after oil and car production. On another hand it pulls foreign currencies flow in to our country. Proceeding above information, in the face of this final graduation work, can be as a prove of necessity of research. The main aim of the thesis: To use all potencial resources effectively and reasonably in a organizing excursions in order to develop of the national tourism industry and continous development of present and future generation To improve conditions of the excursions on tourism and some suggestions for further development.Object of the final graduation work is touristic excursions in Uzbekistan, subject is usage of these excursions in tourism field. In addition to the aim of the final graduation work is realization of research output for Uzbekistan future development by workforce creation, extra income from tour-tax, because of foreign currency flow in to budget, building competitive 42

tourism market and the ways of developing it. In addition to, above we can add development of the national tourism infrastructure by setting our own national standards, of course, which will satisfy international standard requirements. During the preparation of the final qualifying work of many analyzes carried out a number of shortcomings in the development of domestic tourism, there are problems and lagging behind in the process of reviewing them for their suggestions. He said the shortcomings listed below: - First of all, to establish a clear strategy for internal tourism in Uzbekistan, the strategy selected to achieve the goals is much easier; - Internal apathy on the tourism potential of the country, been the way. This problem is lack of qualified personnel. Taking their skills to the development of domestic tourism in the direction of all that is; - in order to attract more tourists, piloting of new tourist routes; - The successful implementation of marketing activities, tourism in the country would be carried out by qualified marketing purpose; - Bukhara is a high price to stay overnight in the hotel. These costs must be adapted to the local tourists' pockets; - Bukhara tourists from the Danube to the lack of cheap hotels, hostels, for example. - The lack of attention by the domestic tourist hotels; In excursions on tourism infrastructure cost to endure when traveling, for example, the price of air tickets more expensive. Acheivements-performing due to the huge potential of Uzbekistan in the sphere of international and natoinal travel. Passage in II century BC.e ancient caravan route, which went down in history as the Great Silk Road, contributed to the development and interpenetration of traditions, customs, cultures, crafts and religions. At the main 43

crossroads of the Silk Road and was located territory of modern Uzbekistan, and by the way, we went to the Great invaluable material and spiritual heritage. We have something to show than to delight and impress foreign visitors who want to visit our country. The unique monuments of ancient architecture, concentrated in the historic cities of Samarkand, Khiva, Bukhara and Karshi, Tashkent, richness and diversity of nature and centuries-old traditions of craftmanship, the wise customs and festivals of the people. Available in recreational resources of the country can develop all kinds of tourism, to receive visitors year-round. Uzbekistan is able to offer a wide range of services both for lovers of cultural, leisure, and for the extreme. Today, there are widespread business, environmental, health and beauty, folklore-ethnographic, historical, architectural, religious pilgrimage and other types of tourism. Yes, the potential for the development of international tourism in our province is huge. However, only two decades ago Uzbekistan were not famous to the world as a promising tourist destination. Only with independence, Uzbekistan has developed radically new principles of state policy in the sphere of national tourism. July 27, 1992 by the Decree of the President of the Republic of Uzbekistan established the National Company "Uzbektourism", and which have been entrusted with the task of government policy in this regard, the formation of a national model of tourism development. National company coordinates the activities of tourist organizations of the country, encourages the development of all types of tourism, training of staff, promote of investment in the creation of the material-technical base and infrastructure of the sector, without which it is not possible integration into the international tourism community. During the years of independence, carried out extensive work in the area of modernization of the national tourism industry, the improvement of transport and hotel infrastructure in the country, and the development and improvement of the legal framework in the field of tourism - the foundation for the sustainable development of the industry. 44

Thus, regulation of tourist activity in the country is carried out the basis of legal documents - laws "On Tourism", "Insurance", "On certification," "On the state border," government regulations. These documents aimed to be the formation of the investment climate, privatization and privatization in the tourism sector, the construction of road networks, resorts, etc. Work is under way "Uzbektourism" to prepare a new edition of the law "On Tourism", the development of national standards of national tourism and hotel infrastructure in the country because of its climatic, cultural and national characteristics. Many works are doing in the field of improvement of tourism infrastructure. "Uzbektourism" in cooperation with other government bodies and the organization implementing the project for the construction of the "Integrated roadside infrastructure of tourism" along the Uzbek national highway. In order to preserve the unique historical and archaeological territory of Karakalpakstan, the study of the historical and cultural heritage, as well as for the development of domestic tourism is working to establish a National Historical and Archaeological Park in Karakalpakstan. In the field of international cooperation for the period of formation of independent Uzbekistan was signed 45 intergovernmental, interagency 44 and 17 agency agreements. Since 1993, our country is a member of the World Tourism Organization of the United Nations (UNWTO), since 2004 in the "Heart of the Silk Road" - Samarkand acts UNWTO office, coordinating the development of tourism on the transcontinental railway. Uzbekistan is also a regular participant in international trade fairs in the field of tourism. This year's tourism potential has been first presented at a large-scale national stand at fairs in Madrid (Spain) and Berlin (Germany), combining the tourist industry of the country, "Uzbektourism" and NAC "Uzbekistan Airways". In order to promote the country's tourist products to foreign markets is the implementation of a new marketing project study tours - "Mega-info-tours" in Uzbekistan for representatives of foreign travel agencies and the mass media. Such tours can extend the tourist season periods, to optimize the timing of massive 45

flows of tourists to our country and to show that Uzbekistan is equally attractive in all seasons and every season is lovely and interesting in its own way. Significant role in creating and maintaining the tourist image of Uzbekistan plays Annual Tashkent International Tourism Fair "Tourism on the Silk Road", conducted under the auspices of the World Tourism Organization of the United Nations (UN). Fair brings together professionals of the Uzbek and foreign tourist business in pursuit of common goals - to improve and develop the industry by expanding the business partnership. To date TITF acquired the status of one of the largest exhibitions in Central Asia. The development of the tourism industry depends largely on the professionalism of the people working in this industry. In this connection, paid attention to the improvement of training in tourism. Work in this area by the Republican Scientific-Training and Consulting Centre, aimed at improving the training and retraining of personal workers in the field of tourism. After independence, Uzbekistan aimed at strengthening international cooperation in this field, the transformation of national tourism into a competitive export-oriented sector of the national economy that meets international standards. Thus, joint efforts will help to promote the tourism potential of Uzbekistan at the forefront of the world, creating the conditions for a comfortable stay in the country, exploring the rich culture of the Uzbek people, learning the traditions, architecture and history of Uzbekistan. 46

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O ’ zbekiston Respublikasining “Turizm to ’ g ’ risida” Qonuni -O ’ zbеkistonning yangi qonunlari. - T.: Adolat, 2000, b.131-140 b. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekturizm” MKsining tashkil topishi” to’g’risidagi farmoni № PF-447. 1992.27.07 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016- yil 2- dekabrdagi Turizmni rivojlantirish Davlat qo’mitasini tashkil etish to’g’risidagi 2666-sonli farmoni. 4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 24 yilligi arafasida Prezident Shavkat Mirziyoyevning Turizm faoliyatini jadal rivojlantirish to’g’risidagi nutqi. “Xalq so’zi” 2016-yil 7-dekabr. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak” nomli kitobi Shavkat Mirziyoyevning 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. 6. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida bartaraf etishning yo’llari va choralari. T., O’zbekiston, 2008. – 56 b. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT Jahon Sayyohlik Tashkiloti Ijroiya Kengashi 99-Sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi. 02.10.2014. 8. Bosh maqsadimiz - mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o'zgarishlarni izchil davom ettirish, 47

xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo'l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma'ruzasi. 16.01.2016. 9. UN WTO Tourism Highlights 201 5 Edition. 10. Александрова А.Ю. Международный туризм (учебник). М.: Аспект Пресс, 2002. -470 с. 11. Бабаскин С.Я. Инновационный проект: методы отбора инструмента анализа рисков. Издательство «Дело» АНХ, 2009. - 240 с. 12. Баумгартен Л.В. Стратегический менеджмент в туризме. Учебное пособие. М.: Академия, 2007. – 346 с. 13. Богданов Е.И., Богомолова Е.С., Орловская В.П. Экономика отрасли туризм. Учебник. М.: Инфра-М, 2014. – 312 с. 14. Гончаренко Л.П, Арутюнов Ю.А. Инновационная политика. Учебник. М.: КНОРУС, 2010. 15. Друкер П. Бизнес и инновации. М.: ООО «И.Д.Вильямс», 2007. 16. Инновационный тип развития экономики. Учебник. / Под общей редакцией А.Н. Фоломьева. – М.: РАГС, 2008. 17. Котлер Ф. и др. Маркетинг. Гостеприимство. Туризм. Учебник. М.- ЮНИТИ, 2004. – 760 с. 18. Новиков В.С. Инновации в туризме. Учебное пособие. М.: Академия, 2010. – 207 с. 19. Стерхова С.А. Инновационный продукт: инструменты маркетинга. Издательство «Дело» АНХ, 2008. – 296 с. 20. Биржаков М.Б. Экономика туристской отрасли: Краткий курс лекций. СПб.,Невский фонд, 2007. – 92 b . 48

21. Биржаков М.Б., Пшенко К.А. Международные туристкое право, законодательство государств – участников СНГ в сфере туризма. СПб.,Невский фонд, 2008. – 232 b . 22. Быстров С.А. Туризм: макроэкономика и микроэкономика. М., Герда, 2007 – 464 b. 23. Замедлина Е.А. Экономика отрасли: туризм. М., Альфа-М, ИНФРА-М, 2009 – 205 b . 24. Кусков А.С. Основы туризма. М., КноРус, 2008 – 400 b. 25. Воскресенский В.Ю. Международный туризм. М., Юнити-Дана, 2008. – 463 b. 26. Щедловская М.В. Влияние инфраструктуры на формирование и развитие привлекательности и конкурентоспособности туристской дестинации (на примере Наро–Фоминского муниципального района). М. 2013. 27. Гадеудина Е.Д. Использование метода экспертной оценки для определения целесообразности развития инфраструктуры туристического региона в районах Сахалинской области. Известия ИГЭА. 2009. № 1 (63) 28. А li е v а M . T . Turistikm а ml а k а tl а riqtis о diyoti , d а rslik , T ., TDIU , 2009. 63-b. 29. Abidova D.I, Meliboyev U.V M ehmonxonalarda xizmat ko’rsatish sifatini oshirish dasturini amalga oshirilshi mavzusidagi ilmiya maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar to’plami – Toshkent .2012. 89 b 30. Abidova D. Mehmonxona xizmatlarining samardorlik ko’rsatkichlarini iqtisodiy baholash mavzusidagi ilmiya maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar to’plami – Toshkent .2012. 100 b 31. Pаrdаеv M.Q. vа bоshqаlаr. Mеhmоnхоnа хo‘jаliklаridа sаmаrаdоrlikni оshirish muаmmоlаri. M о n о gr а fiya. –T.: Iqtis о diyot, 2013. 32. K а mil о v а F . K ., T а ish е v а I . M ., S а yfutdin о vSH . S . Turizmindustriyasi . O ’ quvqo ’ ll а nm а. T ., TDIU , 2007. 98- b . 49

33. Tu х li е vI . S ., H а yitb ое vR ., Ib о dull ае vN .Е, А mriddin о v а R . S . Turizm а s о sl а ri : O ‘ quvqo ‘ ll а nm а – S а m а rq а nd : S а mISI , 2010. 34. www.uzbektourism.uz 35. www.welcomeuzbekistan.uz 36. www.wto.org 37. www.infoman.uz 38. www.prezident.uz 39. www.stat.uz 40. www.wikipedia.org 41. www. elar.urfu.ru 42. www.uza.uz 43. www.orexca.com 44. . http :// tourlib . net / gost . htm -библиотека туризма 45. http :// www . uzbektourism . uz / uz /- официальный сайт НК «Узбектуризм» 46. www . study - uzbektourism . uz – учебный центр НК «Узбектуризм» 47. http :// abc . vvsu . ru / Books / mened _ kach _ turizma / page 0005. asp 48. http :// www . iso . org / - Международня организация по стандартизации 49. http :// www . standart . uz / blog / category /61- Узстандарт агентлиги 50. http :// old . ut . uz / rus / turizm / po _ zakonam _ uzbekskogo _ gostepriimstva . mgr 51. http :// www . tripadvisor . ru / TripAdvisorInsights / n 2622/ responding - reviews - builds - revenue - and - reputation 50

ILOVALAR. 1-rasm 2-rasm 51

3 rasm 52

O'xshashlar

Regionda transport xizmatlarini tashkil etish imkoniyatlari

O`zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning istiqbolli jabhalari

O`zbekistonda yoshlar turizmini rivojlantirish imkoniyatlari

Kredit ta’minoti, turlari va ularni takomillashtirish masalalari

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari