Kuntug`mish dostonidagi yetakchi obrazlarning qiyosiy tahlili - Adabiyot - Diplom ishlar

Kuntug`mish dostonidagi yetakchi obrazlarning qiyosiy tahlili

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

236 KB

Ko'chirib olish

“Kuntug`mish dostonidagi yetakchi obrazlarning qiyosiy tahlili” QARSHI– 2012

Reja: KIRISH……………………………………………………………..………..3-7 I BOB. «KUNTUG`MISH» DOSTONINING O`RGANILISHI VA VARIANTLARI………………………………………………………..8-10 I.1. Doston sujeti, asosiy qahramonlari, motivlari va tarixiy ildizlari……..…11-14 I.2. «Kuntug`mish» dostoni va uning variantlari badiiyati……………………………………………..…………………………15-35 II BOB. DOSTON VARIANTLARIDAGI YETAKCHI OBRAZLARNING QIYOSIY TAHLILI ………………………………………………….…..……..36 II.1. Kuntug`mish va Xolbeka obrazlarining qiyosiy tahlili…………………..36-45 II.2. Buvraxon, Go`rkiboy va Mohiboy obrazlarining o`ziga xos qirralari………………………………………………………………....……...46-56 XULOSA ………………………………………………………………….….57-60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ………..………….…60-612

K I R I SH Mavzuning dolzarbligi . O`zbek xalqining boy epik merosi nafaqat miqdor jihatidan, balki mavzu qamrovining kengligi bilan ham alohida ajralib turadi. Alpomish, Go`ro`g`li kabi epik qahramonlar xalq idealining timsollariga aylanib, bu qahramonlarni kuylovchi dostonlar esa xalq ma`naviy hayotining tarkibiy qismiga singishib ketgan. Bugungi kunga kelib, asrlar davomida kuylab kelingan xalq dostonlari turli nashrlarda chop qilinib, kitob shaklida o`qilmoqda. Ommaviy dostonxonlik xalq o`rtasida allaqachon urf bo`lganligini ham alohida qayd etish lozim. «Alpomish» va «Go`ro`g`li» dostonlari qatorida sevib tinglanib, ommaviy ravishda o`qilib kelinayotgan asarlardan biri «Kuntug`mish» dostoni hisoblanadi. «Kuntug`mish»ning qayta-qayta nashr etilayotganligi, turli jurnal va gazetalarda dostondan olingan parchalarning chop qilinayotganligi, ijod ahlining doston qo`shiqlariga naziralar bog`lab, diqqat qaratayotganliklari ham fikrimizni tasdiqlaydi. «Kuntug`mish» bugungi ma`naviy hayotimiz va adabiy jarayonlarda faol harakatda bo`lgan asarlardan hisoblanadi. Ayni holat bu asarni alohida, har jihatdan o`rganish masalasini talab etadi. Qolaversa, «Kuntug`mish» dostoni, ayniqsa, uning Ergash Jumanbulbul o`g`li varianti yuksak badiiy asar sifatida ham alohida e`tiborga loyiq. Dostondagi go`zal obrazlar, serjilo tashbehu timsollar, jozibali ohangga ega bo`lgan qo`shiqlarni yosh avlodlarga yaqindan tanitish, ularning badiiy qimmatini tushuntirish umumbadiiy saviyaning yanada ko`tarilishiga, kelajak avlod tarbiyasining kamolot sari yo`nalishiga olib keladiki, uning bitiruv malakaviy ish obyekti sifatida olinishining ma`rifiy, tarbiyaviy, badiiy-estetik ahamiyati, bir tomondan, ana shu jihatlar bilan ham belgilanadi. «Kuntug`mish» kabi umuminsoniy qadr-qimmatlarni ulug`lovchi dostonlar targ`ib- tashviq etilishi har jihatdan foydali. Zero, o`zbek xalqining dunyoqarashi, ezgulik va yovuzlik bilan bog`liq xalqona falsafiy talqinlari, tabiat, jamiyat haqidagi tushunchalari, bir so`z bilan aytganda, milliy g`oyalari epos voqealari mag`zida, xalq ideallarining poetik ifodasi shaklida namoyon bo`lgan. Milliy g`oya jamiyat 3

taraqqiyotini olg`a yetaklovchi, doimiy harakatdagi kuchdir. Shu sababli ham milliy g`oya zimmasida hamisha ulkan vazifalar turadi. «Milliy g`oya, - deydi Prezidentimiz, - birinchi navbatda yosh avlodimizni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat ruhida tarbiyalash, ularning insonparvarlik va odamiylik fazilatlarini payvand qilishdek oliyjanob ishlarimizda madadkor bo`lishi zarur» 1 . Shunday ekan, xalq dostonlarini har tomonlama tadqiq etish birgina folklorshunoslik fani uchungina foydali bo`lmay, umum ma`naviy taraqqiyot uchun ham ahamiyatlidir. Ma`lumki, folklorshunoslikda ham birlamchi manbalarni o`rganish shu fan sohasidagi nazariy muammolarning to`g`ri yechilishida muhim rol o`ynaydi. Folklor asarlari tabiatiga xos variantlilik hodisasi shunday muammolardan biridir. Bu hodisa har bir janrda o`ziga xos ravishda namoyon bo`lib, alohida, keng ko`lamli bitiruv malakaviy ishlarni talab etadi. Aksariyat dostonlar qatorida «Kuntug`mish» dostoni ham bizgacha bir qancha variantlarda yetib kelgan hamda eng iqtidorli baxshilardan yozib olingan. Shunday bo`lishiga qaramay, shu vaqtga qadar ushbu variantlar monografik planda tadqiq etilgan emas. Bu masalaning ilmiy asoslarda yoritilishi dostonning g`oyaviy-badiiy qimmatini ko`rsatishda, uning genezisi, tadrijiy rivojlanish bosqichlari, tarqalish chegaralarini o`rganishda katta ahamiyatga ega bo`lib, mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligini ham belgilab beradi. Mavzuning o`rganilish darajasi va ilmiy yangiligi . Folklor asarlarining jonli ijro jarayonida voqea bo`luvchi variantlilik hodisasi hamisha folklorshunoslarning diqqat markazida bo`lib kelgan. Aslida, folklor namunalarining har bir ijrosi o`ziga xos bir variantni paydo qiladi. Lekin folklorshunoslik o`z imkonida mavjud manbalar asosidagina variantlar haqida fikr yurita oladi. o`zbek folklorshunosligida variantlilik masalasi nazariy va amaliy 1 Karimov I. A. Barkamol avlod orzusi. - T.: Sharq, 1999. – 38 b .4

jihatdan tadqiq etilgan. Bu borada folklorshunoslar H.T.Zarifov, T.Mirzayev, M.Saidov, M.Murodov, K.Imomov, B.Sarimsoqov, M.Qo`shmoqov va boshqalarning turli yo`nalishdagi fikrlari va mulohazalarni keltirib o`tish mumkin. Lekin bevosita bizning obyektimiz bo`lmish «Kuntug`mish» dostoni ayni yo`nalishda deyarli tadqiq qilinmagan. Biz bitiruv malakaviy ishimizning dastlabki bobini «Kuntug`mish» dostonining o`rganilishi va variantlari tadqiqiga bag`ishlaganligimiz sababli bu xususda ortiqcha to`xtalmaymiz. Mazkur bitiruv malakaviy ishimizning ilmiy yangiligi esa quyidagilarda ko`zga tashlanadi: - «Kuntug`mish» dostonining mavjud variantlari aniqlanib, ular ilmiy tavsiflandi. Barcha variantlar orasidan mukammal, badiiy jihatdan yuqori bo`lgan Ergash Jumanbulbul o`g`li, Bekmurod Jo`raboy o`g`li va Islom Nazar o`g`li variantlari atroflicha tahlil qilindi; - dostonning Ergash shoir, Bekmurod baxshi va Islom shoir variantlarining sujetidagi mushtarak tomonlar va mavjud farqlar aniqlanib, qiyosiy o`rganildi. Sujet yo`nalishi bo`yicha yuz bergan o`zgarishlar, ularning badiiy jihatdan asoslanishi yoritildi; - dostonning yetakchi obrazlari alohida-alohida, har bir variant misolida, qiyosiy tahlil orqali o`rganib chiqildi; - ilmiy va adabiy jamoatchilik tomonidan tan olinib, e`tirof qilingan Ergash shoir variantidagi badiiy jihatdan yuksak darajada kuylangan asosiy o`rinlarni Bekmurod baxshi variantiga solishtirish orqali har ikki ijodkor baxshining epik an`ana doirasidagi individual mahoratlari faktlar misolida ko`rsatildi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari . Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi «Kuntug`mish» dostonining mavjud variantlari orasidan g`oyaviy-badiiy jihatdan yuksak namunalarini aniqlash, saralangan variantlarni o`zaro qiyosiy o`rganish barobarida doston sujeti, asosiy obrazlari va yetakchi motivlar talqinida yuz bergan o`zgarishlar sabablarini ko`rsatish, har bir variant badiiyatidagi o`ziga xosliklarni ochib berishdan iborat. 5

Ana shu maqsadni amalga oshirish uchun bitiruv malakaviy ishimizning oldida quyidagi vazifalar turadi: - «Kuntug`mish» dostonining tarqalish hududlari, bu tarqalishning obyektiv va subyektiv sabablarini ko`rsatish; - dostonning mavjud variantlarini o`rganib, qiyosiy tavsif etish asosida mukammal namunalarni aniqlash; - mukammal variantlardagi sujet, yetakchi motivlar va asosiy obrazlarni qiyosiy tadqiq qilish va ularga xos jihatlarni yoritish; - Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarining badiiy-estetik ahamiyatini tadqiq etish barobarida baxshilar ijrosi va ijodidagi an`ana va individuallik hodisasini o`rganish; - baxshilarning an`anaviy uslubiy formulalar, barqaror she`riy takrorlardan foydalanishdagi mahoratlarini ochib berish; - variantlardagi she`r tuzilishi, qofiya tizimidagi umumiyliklar va o`ziga xos jihatlarni tadqiq etish. Bitiruv malakaviy ishning metodologiyasi va metodikasi . O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ma`naviy qadriyatlardan estetik, tarbiyaviy maqsadlarda foydalanish haqidagi nazariy qarashlari, mustaqillik yillarida tarixiy-adabiy hodisalarni o`rganishda ijtimoiy-gumanitar fanlarda qaror topgan sivilizatsion yondashuv mezonlari bitiruv malakaviy ishimizning metodologik asosini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ish obyekti . Bitiruv malakaviy ishda Ergash Jumanbulbul o`g`lining «Kuntug`mish» va Bekmurod Jo`raboy o`g`lining «Xolbeka» dostonlarining kitob nusxalari hamda Islom Nazar o`g`lining «Kuntug`mish va Xolbeka» dostonlaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati . Bitiruv malakaviy ishda bayon etilgan ilmiy–nazariy xulosalardan bevosita og`zaki ijodda variantlilik hodisasini va bunda xalq baxshilarining epik an`ana doirasidagi individual mahoratlarining ahamiyatini yoritish masalalarida keng foydalanish 6

mumkin. «Kuntug`mish» dostonining variantlari, genezisi va badiiyatini o`rganish misolida aytilgan mulohazalar epik ijod tabiati, o`zbek folklori tarixini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradiki, bu bitiruv malakaviy ishimizning ilmiy-nazariy ahamiyatini belgilaydi, deb o`ylaymiz. Ishimizdagi qiyosiy tahlillardan «Kuntug`mish» dostonning akademik va ommaviy nashrlarini amalga oshirishda foydalanish mumkinligi uning amaliy ahamiyatga ham molikligini ko`rsatadi. Shuningdek, uning natijalaridan oliy o`quv yurtlari filologiya fakultetlarida maxsus kurs va tanlama fanlar o`qitishda, maktablar, kollejlar, akademik litseylar uchun darslik hamda qo`llanmalar yaratishda, malakali bitiruv ishlari, magistrlik ishlarini yozishda ham foydalanish mumkin. Bundan tashqari mazkur mavzuda maktabning 8- sinf va litsey, kollejlarning I kurslarida o`tiladi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, 61 sahifani tashkil etadi. 7

I B O B «KUNTUG`MISH» DOSTONINING O`RGANILISHI VA VARIANTLARI O`zbek xalq dostonlari orasida «Kuntug`mish» eposi alohida o`rin tutadi. Ushbu asar, avvalo, o`zining qiziqarli voqealarga boyligi, inson ruhiyati, ichki kechinmalarini o`ta nozik ifodalaganligi, badiiy go`zalligi bilan qimmatlidir. Ayni jihatlar dostonning Ergash shoir variantida mukammal ko`rinishda mujassamlashgan. Qo`rg`on dostonchilik maktabi namoyandalarining necha-necha avlod vakillari, qolaversa, Ergash Jumanbulbul o`g`li kabi baxshi-shoirlar talanti «Kuntug`mish»ni eng go`zal dostonlardan biri sifatida bizgacha yetkazib kelgan. «Kuntug`mish» o`z vaqtida turli davralarda uzluksiz kuylanib, omma tomonidan tinglanib kelingan bo`lsa, keyinchalik kitob holida nashr etilgach, qo`ldan tushmay o`qildi. Hozirgi kunda ham «Kuntug`mish»ning sevimli dostonlar qatorida turganligini undagi she`riy parchalarga zamonamiz shoirlarining bog`lagan tatabbulari yorqin misol bo`la oladi. Ushbu o`rinda «Assalom alaykum, dorning og`ochi», «Men seni shahzoda dedim, mard dedim» deb boshlanuvchi doston qo`shiqlari vaznida R.Parfi, Y.Eshbek, U.Azim kabi shoirlarning ilhomlanib yozgan she`rlarini keltirib o`tish mumkin. Bu esa «Kuntug`mish» dostonining badiiy-estetik, ilmiy-amaliy jihatdan hamisha folklor, adabiyot, san`at ixlosmandlari, mutaxassislar nazarida turgan epik asarlardan biri ekanligini ko`rsatadi. Aksariyat xalq dostonlari qatori «Kuntug`mish» dostoni ham o`tgan XX asrning birinchi choragida mutaxassislar diqqat- e`tiboriga tushdi. Bu o`rinda O`zbekiston Xalq Maorifi komissariati Ilmiy markazining o`zbeklarni o`rganish komiteti tashabbuskor bo`ldi. «Kuntug`mish» dostonining dastlabki varianti ham ana shu komitet topshirig`i bilan yozib olindi. Keyinchalik boshqa variantlar aniqlanib, diqqatga sazovor namunalar yig`ildi. Ushbu variantlar qo`lyozmalari O`z R FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining folklor arxivida 8

saqlanmoqda. Biz quyida ana shu variantlarning yozib olingan vaqtini asos qilgan holda batartib keltirib o`tamiz. 1.Ergash Jumanbulbul o`g`li varianti . Nomlanishi - Kuntug`mish. Aytuvchi - Ergash Jumanbulbul o`g`li. 2. Nurmon Abduvoy o`g`li varianti Nomlanishi - Kuntug`mish. Aytuvchi - Nurmon Abduvoy o`g`li. 3. Bekmurod Jo`raboy o`g`li varianti . Nomlanishi - Kuntug`mish. Aytuvchi - Bekmurod Jo`raboy o`g`li. 4. Islom shoir Nazar o`g`li varianti. Nomlanishi - Kuntug`mish va Xolbeka. Aytuvchi - Islom shoir Nazar o`g`li. 5. Zohir Qo`chqorov varianti . Nomlanishi - Kuntug`mish. Aytuvchi - Zohir Qo`chqorov. Ma`lum bo`lmoqdaki, «Kuntug`mish»ning to`qqizta to`liq, bitta ixchamlashtirilgan varianti, ikkita parchasi Ergash Jumanbulbul o`g`li, Bekmurod Jo`raboy o`g`li, Islom Nazar o`g`li, Nurmon Abduvoy o`g`li, Qodir Rahimov kabi atoqli xalq baxshi - shoirlari hamda Zohir Qo`chqorov, Alim Haqqulov, Ro`zimbek Murodov kabi elga ma`lum baxshilardan o`tgan asrning yigirmanchi yillaridan boshlab to saksoninchi yillarigacha yozib olingan. Folklorshunoslik dostonning Ergash Jumanbulbul o`g`li, Bekmurod Jo`raboy o`g`li, Nurmon Abduvoy o`g`li, Alim Haqqulov, Ro`zimbek Murodovlar ijrosidagi bittadan variantga, Islom Nazar o`g`lining bir to`liq va ikki betlik parcha nusxasiga hamda Zohir Qo`chqorovning uchta to`liq variantlari hamda Qodir baxshi Rahimovning ijrosidagi bir parchaga ega. Ushbu materiallar «Kuntug`mish» dostonini har jihatdan tadqiq etishga keng imkoniyat beradi. 9

O`zbek folklorshunosligida «Kuntug`mish» dostoni yuzasidan aytilgan fikr- mulohazalarni jamlab, o`zaro muqoyasa qilib, ma`lum mezonlar asosida tasnif etilsa, ularni quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: 1. Doston sujeti, asosiy qahramonlari, motivlari va tarixiy ildizlari haqidagi fikr-mulohazalar. 2. Doston badiiyati va g`oyaviy yo`nalishi bo`yicha aytilgan fikrlar. 3. Variantlar yuzasidan bildirilgan mulohazalar. Birinchi galda shuni qayd etish lozimki, «Kuntug`mish» dostoni bu paytgacha monografik qamrovda tadqiq etilgan emas. Bevosita dostonning o`ziga bag`ishlangan maxsus maqolalar ham barmoq bilan sanarli darajada. Ko`pchilik fikr-mulohazalarni olimlar folklorshunoslikning u yoki bu muammosi bilan bog`liq ravishda bayon etishgan. 10

I.1. Doston sujeti, asosiy qahramonlari, motivlari va tarixiy ildizlari haqidagi fikr-mulohazalar «Kuntug`mish» sujeti romanik dostonlar janri uchun tipikdir. Voqealar tuguni ikki sevishganning sirli tush ta`sirida g`oyibona paydo bo`lgan ehtirosli muhabbati bilan boshlanadi. Bu tugun pahlavonning olis yurtlarga safari va undan keyingi faoliyati qanchalik qahramonlik, jangovor bo`lsa, shunchalik romanik xarakterdagi sarguzashtlarga boy ekanligini asoslab beradi». Shundan so`ng asarda dostondagi asosiy motivlarning badiiy yechimi qahramonlik eposlaridan farqli romanik doston namunalariga uyg`un talqin etilganligi «Alpomish» va «Kuntug`mish»dagi o`xshash motivlarni o`zaro qiyoslash orqali ko`rsatib berilgan. Shu bilan birga doston sujeti xalqaro epik sujet tiplariga muqoyasa qilingan. «Kuntug`mish» dostonining kompozitsion qurilishi, motivlar talqinidagi o`ziga xoslikni boshqa romanik tipdagi dostonlarga qiyosan tahlil etar ekan, T.Mirzayev shunday yozadi: «... «Kuntug`mish» dostonida qahramonning o`zga mamlakat go`zaliga g`oyibona oshiq bo`lish motivi saqlangan holda uning forma va mazmunida, badiiy talqinida jiddiy originallikka erishilgan. Zero, motiv badiiy sujetining qandaydir sxematik bo`laklari, traditsion halqalarigina emas, balki har bir konkret ko`rinishda harakat va holat manzarasi, xarakterlarning o`zaro munosabatlari tasvirining muayyan qirrasi, real turmushdagi kurashlar, bog`lanishlar, aloqalarning o`ziga xos va qaytarilmas tasviri hamdir» 1 . Muallif Kuntug`mish, Xolbeka, Buvraxon, Gurkiboy va Mohiboy, Azbarxo`ja obrazlari, ularning xarakterli jihatlari haqida mulohaza yuritar ekan, folklorshunoslikning nazariy masalalaridan biri folklor qahramonlarida individuallik bor-yo`qligiga to`xtaladi. «Kuntug`mish» dostonidagi egizaklar obrazi misolida folklor qahramonlari asosan bir xil bo`lib, ular individuallashtirilmaydi, yanada aniqroq aytilsa, qahramonlar asardan asarga ko`chib yuradi, degan mulohazalarni mavjud manbalar bilan yaqindan tanish 1 Mirzayev T. Xalq baxshilarining epik repertuari. – T.: Fan, 1979. – 123 b .11

bo`lmay, shunchaki yuzaki tarzda aytilganligini ta`kidlab, bu fikrlarning bir yoqlama ekanligini va folklorning o`ziga xos xususiyatlarini, undagi individuallashtirish darajasini hisobga olmaslik natijasida qilingan xulosalar ekanligini yozadi 1 . Ko`rinib turibdiki, «Kuntug`mish» dostoni, undagi obrazlar, sujet va yetakchi motivlar tahlili nafaqat ushbu doston, balki butun eposimizning dolzarb muammolari, nazariy masalalarini yechishga imkon berarli manbalardan biri sifatida yuzaga chiqmoqda. T.Mirzayev dostondagi barcha motivlar va epizodlarning yaxlit kompozitsion birlikka egaligi va undagi har bir detal muhim badiiy vazifa o`tashiga ham alohida e`tibor qaratgan. Bu o`rinda Kuntug`mish, Xolbeka va bolalarning to`rt tomonga tarqab ketganiga guvoh bo`lib ishtirok etuvchi cho`pon obrazi misol tariqasida keltirilgan. Dostonning Bekmurod Jo`raboy o`g`li variantiga yozgan so`zboshida 2 M.Saidov ham ushbu variant mazmunini qisqacha bayon etib, asosiy qahramonlar va bir qator motivlar haqida o`z fikrlarini yozgan. Xususan, M.Saidov Buvraxon obraziga nisbatan kengroq to`xtalib, bu obraz mohiyatini o`z davri mezonlari qamrovida talqin etishga intiladi. Olim baxshining doston kompozitsiyasini yanada tugal bo`lishiga alohida e`tibor qaratishini ta`kidlar ekan, «Sujetga kiritilgan Gurkiboy bilan Mohiboyning jang qilishi o`zlarining kelajak hayotlari uchun kurash boshlashlarini Kuntug`mish bilan Xolbeka olib borgan kurashning uzviy davomi sifatida qaralishi kerak», deb yozadi. Yosh N.Sobirova «Oshiq» turkumiga mansub dostonlar sujetini tahlil etar ekan, ularni shartli ravishda ikki guruhga ajratadi. Yani u birinchi tipga «Oshiq G`arib va Shohsanam» dostoni sujetini, ikkinchi tipga «Oshiq Alband» va «Oshiq Mahmud» dostonlari sujetini kiritadi. Ushbu ikkinchi tip sujet tahlilida N.Sobirova «Kuntug`mish» dostoni sujetining ham ayni tip sujetga mansubligini aytib, «Oshiq Mahmud» dostonidagi ayni motivni ushbu tip sujetga asoslangan ikkinchi bir romanik doston 1 O’sha asar. – 127 b . 2 Saidov M. Ishq va vafo dostoni / Xolbeka. – T.: Fan, 1967. – 3-9 b .12

«Kuntug`mish»da ham ko`ramiz» (dis. 37-bet) deb yozadi. Bu o`rinda sujetning quyidagi halqalari asos sifatida olingan. Mualliflar ushbu masalaga ilk bor folklorshunos Buyuk Karimov diqqat qilganligini yozishgan. Buyuk Karimov Kuntug`mish, Bug`raxon ismlari va Avliyoota toponimiga e`tibor qaratib, doston boshlamasidagi «No`g`oy podsholaridan Avliyoyi Qoraxon degan bor ekan, laqablari Qilichxon ekan, shu vaqtning odamlari Avliyo ota deydi» 1 degan ma`lumotga tayanib, doston qahramonlari shajarasini qoraxoniylar sulolasiga bog`lab talqin etgan. V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlar, so`ngra H. Zarifov o`zi Kuntug`mish dostoniga bag`ishlangan maqolasida 2 asosiy qahramonlar va bir qancha motivlar qoraxoniylar davrida Talas va Turkiston atrofida tarqalgan turli naql va afsonalar asosida keyinchalik yaratilgan degan farazni ilgari suradi. Olim bu o`rinda akademik V.V.Bartoldning qadimiy Talas yaqinidagi xarobalardan biri Kuntug`mish atalishi, Chimkent viloyatining Tulkibosh tumanida joylashgan g`orda odamni yutib turgan ilon surati borligi haqidagi ma`lumotlariga tayanadi. Folklorshunos T.Mirzayev esa H.T.Zarifovning «Ba`zi tarixiy va jug`rofiy faktlar, qadim naqllar bilan «Kuntug`mish» dostoni ma`lum darajada yaqinlashadi va ayrim detallarda birlashadi. Lekin bu hol dostonning qoraxoniylar davrida yaratilganligiga dalil bo`la olmasa ham, dastlab qadim Talas tevaragida mahalliy naqllar, afsonalar yaratilgani, ajdar bilan kurashuvchi qahramon (Kuntug`mish) obrazi ishlangani, keyinchalik tarixiy faktlardan material olib, «Kuntug`mish» dostoniga asos solinganidan darak beradi» 3 degan fikrlarini ushbu hududdan o`zi yozib olgan yangi ma`lumotlar asosida yanada rivojlantirib, «Kuntug`mish» dostoni yaratilgan davr va epos asosida turuvchi bir qator motivlar hamda uning tarqalish hududi, asosiy kuylovchilari xususida quyidagi xulosalarga keladi: 1 Bulbul taronalari. – T.: Fan, 1971. 1-jild. – 178 b . 2 Zarif X. «Kuntug’mish» dostoni haqida / Ergash shoir va uning dostonchilikdagi o’rni. – T.: Fan, 1971. 3 Zarif X. «Kuntug’mish» dostoni haqida / Ergash shoir va uning dostonchilikdagi o’rni. – T.: Fan, 1971. –45 b .13

1. «Kuntug`mish» dostonida qoraxoniylar davridagi tarixiy voqealar aynan tasvirlangan emas. 2. Doston asosidagina muayyan tarixiy voqealar mavjud va ular doimiy ravishda og`zaki ijro va ijod davomida o`zgarib borgan hamda XVI asrdan keyin doston jiddiy ravishda qayta ishlangan. 3. Dostonning mukammal shaklga kelishida Qo`rg`on dostonchilarining xizmati, iqtidori muhim rol o`ynagan. 4. Dostonning tarqalish doirasi Qo`rg`on baxshilari yashagan hududlar va unga tutash joylar bilan cheklanadi 1 . Folklorshunos SH.Turdimov «Kuntug`mish» dostonining yaratilishiga doir» maqolasida professor T.Mirzayevning ushbu xulosalariga tayanib, dostonning mukammal varianti o`zi yaratilgan joydan ancha uzoqda - Samarqand viloyatidagi Qo`rg`on dostonchilik maktabi vakillari yashovchi joylar va unga tutash hududlarga tarqalish sabablarini Qo`rg`on dostonchilari mansub bo`lgan urug` tarixi bilan izohlab, dostondagi bir qator obraz va motivlar tarixiga yanada aniqlik kiritadi 2 . Shoir va folklorshunos M.Qo`shmoqov ham «Baxshilar xazinasi» kitobida Ergash Jumanbulbul o`g`li ijodidagi an`anaviylik va individuallik masalasini tadqiq etar ekan, baxshining «Kuntug`mish» dostoniga ham alohida to`xtaladi«Kuntug`mish» dostonining tub ildizlari, tarixiy asoslari va rivojlanish bosqichlari haqidagi folklorshunoslarning ushbu fikr-mulohazalari shuni ko`rsatib turibdiki, ayni masalalar yanada jiddiy kuzatish talab etadi. 1 Mirzayev T. Xalq baxshilarining epik repertuari. – T.: Fan, 1979. – 122 b . 2 Turdimov SH. «Kuntug’mish» dostonining yaratilishiga doir // Adabiy meros. 1983. – B. 79-83. 14

I.2. «Kuntug`mish» dostoni va uning variantlari badiiyati. O`zbek folklori, xususan, xalq dostonlari badiiyati yuzasidan so`z ketganda, ko`pchilik “Kuntug`mish” dostonini yodga oladi va misol tariqasida dostonning u yoki bu qo`shig`i keltiriladi. Bu holat bejiz emas, chindan ham “Kuntug`mish” dostoni, ayniqsa, uning Ergash shoir varianti eposimizning mumtoz namunasi hisoblanadi. “Kuntug`mish” dostonini tinglovchilar ko`ngliga yaqin qilgan jihat uning qiziqarli mazmunigina emas, balki Ergash shoir ijrosida an`ana va individuallikning o`ziga xos ravishda uyg`unlashib, takrorlanmas ko`rinish olganligida, har bir obraz ichki olami izchil yoritib berilishining ta`minlanganligida, deb ayta olamiz. U yoki bu asar variantlari o`zaro qiyoslanganda birinchi galda sujetdagi umumiylik va tafovutlar, so`ngra motivlar, obrazlar va nihoyat, uslubiy, badiiy jihatlari solishtirilib, tegishli xulosalar chiqariladi. “Kuntug`mish” dostonining nisbatan mukammal variantlari tadqiqi ular o`rtasida sujet nuqtai nazaridan keskin tafovutlar yo`qligini ko`rsatdi. Bu holat, avvalo, ushbu dostonning, asosan, bir-biriga deyarli qo`shni hududlarda joylashgan dostonchilik maktablari vakillari tomonidan ijro etilib kelinganligi bilan ham izohlanadi. Yanada aniqroq aytilsa, “Kuntug`mish” Qo`rg`on dostonchilik maktabi vakillarining tug`ma merosi bo`lib, keyinchalik qo`shni dostonchilik maktabi vakillari repertuaridan ham o`rin olgan, ayni maktab ijro yo`llariga moslangan. Doston bir necha, hatto bir-biridan jiddiy farq qiladigan dostonchilik maktablari vakillari tomonidan ijro etilishiga qaramay, uning asosiy motivlari tahlili bir asarning turli variantlari sifatida olib o`rganish lozimligini ko`rsatadi. Shunday bo`lsa-da, har bir variant o`ziga xos bayon uslubiga ega. Albatta, folklordagi, xususan, xalq dostonlariga xos uslubni yozma adabiyot bayon uslubi bilan teng 15

qo`yish mumkin emas. Bu o`rinda folklor va yozma adabiyotning o`z qonuniyatlari amal qiladi. Uslub nuqtai nazaridan olib qaralsa, tipiklik xalq og`zaki ijodida individuallikdan ustun turadi va tipiklikni qat`iy an`analar ta`minlaydi. “Kuntug`mish” dostoni ham ushbu umumqonuniyatlar doirasida ijro etilgan. E`tiborli jihati shundaki, “Kuntug`mish” dostonining biz tahlil qilayotgan variantlarining bayon uslubi o`zaro solishtirilganda, ular o`rtasida aynan mos keluvchi parchalar biz kutgan darajada ko`p emasligining guvohi bo`ldik. U ham bo`lsa, Kuntug`mishning Zangar shahriga borgan vaqti bozorchilardan Xolbekani so`rashi, kalavachi momo qizi bilan bog`liq o`rinlarda va har uchala variantda ham uyg`un tushgan sayyor parcha, Xolbekaning karvonlar olib ketayotganida bolalariga kilgan murojaatida keladi. Har uchala variantning ushbu o`rinlarini keltirib tahlil etamiz. Ergash shoir variantida: ...Bolalarim, eminglar-da, to`yinglar, Bu kundan kay ena derni qo`yinglar, Bu kundan kay ena senga qaydadir, Oxirat libosin endi kiyinglar. Bir vaqtida zarrin ro`mol o`radim, Oyna olib oq yuzimga qaradim, Go`daklarim, ena bo`lmay ketayin, Ena bo`lib ne kuningga yaradim?! Oyim qizman, ishim haqdan ko`raman, Suvsiz cho`lda bolam, deb chinqiraman, Ena bo`lib ne kuningga yaradim, Ko`zim bilan tirik tashlab boraman! 16

Enang ketdi karvonlarning qo`lida, Qolding endi Zarchamanning cho`liga, Shu ko`rganim endi qaytib ko`rmayman, Sensiz qaytib yurar Zargar eliga... Bekmurod baxshi variantida: Otang qoldi Zarchamanning cho`lida, Onang ketdi zolim karvon qo`lida, Rozi bo`ling endi mendan, ikki qo`zim, Ko`rarmiz-da qiyomatning yo`lida! Bu savdoni soldi boshga, ko`narman, Hasratingdan kuya-kuya o`larman. Armon bilan ikkovingdan ayrildim, Endi, bolam, qiyomatda ko`rarman. Sadag`a bo`lmadim sening bo`yingdan, Ikki bolam, to`yib-to`yib eminglar! Onang ketdi zolim karvon qo`linda, Bugundan so`ng ona demay qo`yinglar!.. Islom shoir variantida: Bo`yla savdo ayrilishdir, bilinglar, Tuyg`unning bolasi fikr qilinglar, Go`daklarim, eminglar-da, to`yinglar, Ertadan so`ng ena deyishni qo`yinglar. Ayriliq savdosi tushdi boshimga, Hech kim rahm aylamas ko`zda yoshimga, Mehribonlar, bosdim ikki to`shimga, Eminglar-da, go`daklarim, to`yinglar, 17

Ertadan so`ng ena deyishni qo`yinglar. Termulib yig`laysiz mani yuzima, Omon bo`lsang qolar eding izimga, Rahm etib yig`layman ikki qo`zima Yig`lamanglar, go`daklar, to`y so`zima... . Keltirilgan parchalar dostonning barcha variantlarida asarning kulminatsion nuqtasida aytilmoqda. Bu o`rinda nafaqat tasvir yoki so`zlar, balki ohang va ohangning bir nafasligi ham muhim rol o`ynaydi. Uchala variantda ham qo`shiq o`n bir bo`g`inli, demak, baxshilar qahramon ruhiy holatini berishda bir xil ohang yo`lini tanlashgan. Yanada aniqroq aytilsa, baxshilar yagona an`anaga sodiq qolishgan. Endi bevosita qo`shiqlardagi sayyor misralarga e`tibor qarataylik. Ergash shoir variantida dastlabki sayyor misralar quyidagi shaklda kelgan: ...Bolalarim, eminglar-da, to`yinglar, Bu kundan kay ena derni qo`yinglar...” Bekmurod baxshi variantida: ...Ikki bolam, to`yib-to`yib eminglar! Onang ketdi zolim karvon qo`linda, Bugundan so`ng ona demay qo`yinglar!.. Islom shoirda: ...Go`daklarim eminglar-da, to`yinglar, Ertadan so`ng, ena deyishni qo`yinglar... Ayni murojaat navbatdagi to`rtlikda: ...Eminglar-da, go`daklarim, to`yinglar, Ertadan so`ng ena deyishni qo`yinglar... tarzida qaytariladi. 18

Barcha variantlarda mazmun deyarli bir xil bo`lsa-da, sayyor misralarning navbatdagi bandga bog`lanib, yagona to`rtlikni tashkil etishidagi ohang birligiga qarab baholansa, Ergash shoir variantidagi to`rtlik ravonligi bilan ajralib turadi. Navbatdagi sayyor misra Ergash shoir variantida shunday kuylangan: ...Enang ketdi karvonlarning qo`liga, Qolding endi Zarchamanning cho`liga... Bekmurod baxshi variantida esa bu misralar quyidagi ko`rinishda kelgan: Otang qoldi Zarchamanning cho`lida, Onang ketdi zolim karvon qo`lida... Dostonning Islom shoir variantida ayni misralar aytilmagan. Mazmunan olib qaralsa, Ergash shoirda Xolbeka bolalariga o`zining karvon qo`lida ketib, ularning Zarchaman cho`lida qolayotganini aytib kuyinayotgani anglanadi. Bekmurod baxshida esa Xolbeka o`zining ketib, Kuntug`mishning Zarchaman cho`lida qolganligini bildirayotgani ma`lum bo`ladi. Bizning nazarimizda, Bekmurod baxshi variantidagi “Otang qoldi” degan xabar mazmunan va ohang jihatidan afzalroq. Fikrimizni Ergash shoir variantidagi sayyor banddagi “Qolding endi” murojaati o`rniga Bekmurod baxshi variantidagi “Otang qoldi” jumlasini qo`yib, tasdiqlashimiz mumkin. E`tibor qilaylik: Enang ketdi karvonlarning qo`liga, Otang qoldi Zarchamanning cho`liga, Shu ko`rganim endi qaytib ko`rmayman, Sensiz qaytib yurar Zangar eliga. “Kuntug`mish” dostonidagi sayyor she`riy misralarning har bir variantda o`ziga xos ravishda kuylanishi, biz murojaat qilayotgan bu uchta atoqli ijodkor baxshining ayni dostonni, avvalo, o`z dostonchilik maktablari an`analari doirasida, qolaversa, o`z indvidual mahoratlari imkoni qamrovida kuylashganliklaridan dalolat beradi. Ushbu o`rinda yana shuni qayd etish kerakki, boshqa bir qator mumtoz eposlarimiz, masalan, “Alpomish”, “Go`ro`g`li” dostonlarining turli yo`llarga ega, 19

bir-biridan geografik joylashuvi jihatidan uzoq hududlardagi dostonchilik maktablarining vakillari tomonidan ijro etilgan variantlaridagi sayyor to`rtlik va qo`shiqlarni “Kuntug`mish” dostonidagi sayyor qo`shiqlarga nisbatan ko`proq uchratamiz (Biz bu o`rinda barcha dostonlarda keng qo`llanuvchi epik klishe va doimiy uslubiy formulalarni e`tiborda tutmayapmiz). Jumladan, “Alpomish”dagi alplar ta`rifi, o`lan aytimlari, “Go`ro`g`li”dagi G`irko`k va Chambil ta`riflarini keltirib o`tish mumkin. Ayni holat birinchi galda “Kuntug`mish”ning biz tadqiq etayotgan variantlarini ijro etgan baxshi-shoirlar mahorati va ijro uslubi bilan bog`liq. Chunki Ergash Jumanbulbul o`g`li, Islom Nazar o`g`li va Bekmurod Jo`raboy o`g`li ham so`zga chechan, ijodkor baxshilar hisoblanadi. Ular bilganlarini quruq takrorlashmaydi. Balki har bir ijroda nimalarnidir yangilab, asarning yanada sayqal topishiga xizmat qilishadi. Fikrimizni dostonning Ergash shoir va Bekmurod baxshi ijrosidagi variantlarda yetakchi motivlarning qanday badiiy yechim topganligini solishtirib, tahlil qilish orqali kuzatishimiz mumkin. Doston sujeti va voqealar mazmunining mavjud variantlar o`rtasida umumiyligi bizga ayni imkoniyatni tug`diradi. “Kuntug`mish”da oshiqning ma`shuqani izlab yo`lga otlanishiga asos yaratuvchi motiv ma`shuqaning daryo orqali maktub jo`natishi va maktubning egasiga aniq yetishidir. Ergash shoir variantida bu holat shunday tasvirlangan: “...Xolbeka oyim o`zining suratini qog`ozga naqqoshga soldirib, bir sandiqcha tayyor qilib, ichini mumlab, sirtini tillo bilan berkitib, o`zining sochidan bir tola soch olib, to`raning uzugini o`zining suratiga o`rab, necha arzi hollarini ham arz qilib, sandiqni qulflab, kalitini sandiqqa bog`lab (bir katta daryo shaharning ichidan o`tar edi), Xolbeka shahardan chiqib, shu sandig`ini suvga solib: “ Shu ko`rgan tushim rahmoniy bo`lsa, oshiq-ma`shuqlik avvaldan pok bo`lsa, xudoyo xudovando, shu sandig`im senga omonat, to`radan boshqaga tegmasin”, - deb daryoga ravona qildi. Falakning sinoati bilan necha kun, necha 20

vaqtlar oqib, hech kimning qo`liga tushmay, No`g`oyga doxil bo`ldi. Endi to`radan so`z eshiting. To`ra qirq yigiti bilan daryoning yoqasida shikor qilib yurib edi. To`raning ko`ziga bir sandiq ko`rindi. Yigitlariga aytdi:- Ot solib olib chiqinglar. Yigitlar Kuntug`mishga arz qildiki: - Daladan har narsa qo`limizga tushsa, siz podsholik deb olib qo`yasiz, biz xizmatkorlaringiz quruq qolamiz. Bu molni bir shart bilan olib chiqamiz, taqsir, shu sandiqni bo`lamiz, ichini olasizmi, yo tashini? To`ra aytdi: - Sizlar saylab olinglar. Yigitlar bir-biriga qarab, ittifoq qilib: - Tashi tilla ekan, bizlar tashini olamiz, - dedi. To`ra aytdi: - Biz ichini olamiz. Bir yigit ot solib olib chiqdi. Kaliti ham og`zida ekan, ochib ko`rdilar. Ichidan bir qog`oz chiqdi, qog`ozni yozib ko`rsa, Xolbeka oyimning to`lgan kamoli, oyday jamoli munavvar bo`lib turibdi. Shahzoda ko`rgan hamono tushida ko`rgan mahbubini tanib, ichki dardini hech kimga aytolmay yurgan edi, suratini ko`rgandan kay, osang, ustiga posang, hazor ustiga ponsad bo`lib, bir ishqi yuz bo`lib, toqat keltirolmay, behush bo`lib yiqildi. Qirq yigit shoshib, dami ichiga tushib, aqlidan adashib, barisi chuvlashib, to`rani o`rtaga olib, hay-hayni solib:- Ko`zingni och!-dedi. To`rani aslo o`ziga keltirolmadi. Oxir ikki otga sarja qilib, manzilga olib keldilar” . Bekmurod baxshi variantida: “Xolbeka kanizlari bilan sayrga chiqdi, bir ulug` daryoning yaqiniga bordi. “Bir sandiq topib kelinglar!” - deb kanizaklariga buyurdi. Shu on sandiqni topib keldilar. Qo`liga qog`oz, qalam olib, Xolbekaning yozgan xati: Qo`limga men olib xatti-qalamni, Yurakdan tarqatay dog`u alamni Yozsam umid bilan sizga salomni, Xiyonat bo`lmay tekkaymu qo`linga! Ko`rsataman o`zimning ham otimni, 21

O`qib ko`rar bo`lsa yozgan xatimni, Ko`z solib ko`rarsiz, andog` bilarsiz, Zangar der turish-mamlakatimni. Bobomning otini der Buvraxon, Anga tobe erur ko`p bir jahon. So`rgan joyidir Zangarning taxti Ko`p shaharlardan bo`lar ulug` bu taxti. Nazar solmay yana sog`i-so`limga, Salomnomam soldim sandiq ichiga. Ikki ko`zim kecha-kunduz yo`lingda... ” “...Xatni sandiqqa solib, sandiqning og`zini qulflab (suvga tashladi). Sandiq uch oy kechayu kunduz barobar oqdi. Bu so`z bu yerda tursin, endigi so`zni Kuntug`mishdan eshiting. Otasining ismi Qoraxon edi. Davlati farovon, hech kamchiligi yo`q, hamma ishi saranjom edi. Kuntug`mish Qoraxon podshoning yolg`iz o`g`li, balki jonu dili, bog`da ochilgan guli, qafasda bulbuli edi. Kuntug`mish hech narsadan kam emas, har ishga qo`yardi havas. Bir kun navkarlar bilan daryo labiga chiqib dobil cholib, qush solib, o`rdak-so`nalar olib, yuragi toshib, bexos daryoning labiga borib qoldi. Daryoning yuziga oqib kelayotgan sandiqni ko`rib, daryoning bo`yida turgan odamlariga: “Oling sandiqni!” - deb buyurdi. Navkarlar sandiqni daryodan oldi. Shunda Kuntug`mish navkarlariga qarab bir so`z deb turgani: Yig`ilib keling barcha xaloyiq, Na savdolar bo`lar bizlarga loyiq!? Shikor aylab kelib daryo bo`yiga, Keling, bahodirlar kengash qilayiq! Bexosdan daryoga nazar solibman, 22

Ushbu sandiq ko`rib hayron qolibman. Maslahat sizlarga shuldir, yoronlar, Bir sandiq daryodan topib olibman. Botir topganini barcha yer ekan, Nokas topganini bosib yer ekan. Bu sandiqni topib oldim bu suvdan, Sandiq ichra, qani, nima bor ekan? Bir-biringga o`zing kengash solinglar, Xohlagan tomonni sizlar olinglar. Yoki ichin, yoki sirtin tanlangiz, Nima bordir naq oldiga boringlar... ... Bir kishi turib: - Ey to`ram, agar ruxsat etsangiz, sandiqni bir ko`tarib ko`rsak, - dedi. Kuntug`mish ruxsat etdi. Otdan tushib, ko`tarib qarasa, quruq sandiq. Yonidagi turgan kishilar astagina “sandiqning ichini har kim olsa kuyadi” deyishdi. - To`ram, bizlar sirtini olsak, - dedilar. - Xo`p, ochinglar! - dedi. Sandiqni ochsa, bir xatdan boshqa narsa yo`q. “Ichida bori shu ekan” - deb qog`ozni olib ko`rsatdi. - Har nimaiki bo`lsa bizniki-da, - deb Kuntug`mish qo`liga olib, qog`ozni ochib, yozilgan xatni ko`rdi. Ustiga yozilgan salom xati bor, qancha qilgan arzi- dodi bor, olamga sig`mas ta`rifoti bor, Zangar degan mamlakati bor. Xatni o`qib ko`rib, qaytadan buklab yoqasiga soldi, hamma ish joyida qoldi. Boqmadi sog`u so`liga, Xolbekaning xati tegib shohzoda qo`liga, hech kimdan hech so`z so`ramay urdi qamchi otiga, hech kimga qaramay, ishq o`ti tushib yurakka, kuyib dog`i firoqqa, bu xat kelgan tarafga chiqar bo`ldi so`roqqa. Belini mahkam boyladi, qora otni haydadi, to yetguncha shaharga yuraklari toshdi, qaynadi. Darvozadan Kuntug`mish yakka o`zi kelib, Qoraxon podsho otasiga salom berib to`xtadi” . 23

Doston voqealigi nuqtai nazaridan kelib chiqadigan bo`lsak, tush bu ichki sezish edi. Yanada aniqroq aytilsa, taqdir hukmining belgisi edi. Odatda, inson taqdirida ne kechishini oldindan bilishi o`ta mushkul. U sezishi, nimalarnidir ilg`ashi mumkin. Lekin taqdiri azaldagi bo`ladi, deb ishonadi. Shu sababli tush ko`rsa, nima bo`lar ekan deb o`ylaydi. o`zini ruhan anglagan holatiga tayyorlashga harakat qiladi. Epik voqealikda bu holat shartli, badiiy ko`rinishda aytiladi. Kuntug`mish va Xolbekaning tushdan keyingi xatti-harakatlari ham ayni shu bilan izohlanadi. Xolbekaning: “Shu ko`rgan tushim rahmoniy bo`lsa, oshiq-ma`shuqlik avvaldan pok bo`lsa, xudoyo xudovando, shu sandig`im senga omonat, to`radan boshqaga tegmasin” (Ergash shoir variantida), “Yozsam umid bilan sizga salomni, Xiyonat bo`lmay tekkaymu qo`linga!” (Bekmurod baxshida), – deb daryoga ravona qilishi taqdir ishoratiga javob edi. Dostonning Ergash shoir variantida qahramonlar harakati nasrda berilgan. Bekmurod baxshida esa, nasr va nazm aralash keladi. Ushbu variantdagi Xolbeka xatining boshlamasi bo`lgan: Qo`limga men olib xatti-qalamni, Yurakdan tarqatay dog`u-alamni Yozsam umid bilan sizga salomni Xiyonat bo`lmay tekkaymu qo`linga! - satrlari dostonning eng go`zal she`riy namunalaridan biri ekanligini alohida ta`kidlash kerak. Har ikki variantda ham xatning Kuntug`mish qo`liga tegishi taqdir ishi ekanligi aytmay aytilgan. Kuntug`mishning o`z yigitlari bilan suvdagi sandiqni “savdolashishi” bunga dalolatdir. Har ikki variantda ham yigitlar sandiqning o`zini, Kuntug`mish tavvakkaliga sandiq ichidagi “narsa”ni olishga rozi bo`ladi. Sandiqdagi xatning Kuntug`mish qo`liga tekkandan keyingi holat ikkala variantda ikki xil tasvirlangan. Ergash shoir variantida Kuntug`mish hushidan ketadi. Bekmurod baxshida esa qahramon otasidan Zangarga ketishga ruxsat so`raydi. 24

Ruhiy jihatdan olib qaralganda g`ayritabiiy ishoratdan keyingi real belgi kishiga qattiq ta`sir etib, uni muvozanatdan chiqarishi ishonarliroq. Ushbu badiiy sathda olib qaralsa, Ergash shoir variantidagi talqin asosli. Bekmurod baxshi variantidagi qahramonning dab-durustdan kelib Zangarga talab aylash tasviriga nisbatan Ergash shoirdagi ota-onaning yolg`iz o`g`il dardi nimada ekanligini o`ylab, butun arkoni davlatning ushbu muammoga safarbar qilish tasviri doston dramatizmini yanada kuchaytirish bilan birga Qoraxon va Kuntug`mish ruhiy holatini mukammal ifodalash uchun badiiy imkon yaratgan. Qoraxon o`g`lining dardi ishq ekanligidan xabar topgach, uni yupatishga intiladi: Falak peshtoqidan uchgan yulduzim, Ulug` daryolardan chiqqan qunduzim, Har so`zingdan tandagi jon aylansin, Ne tilovman tilab olgan yolg`izim. Ot chopmoqqa qoyim Xizirning dashi, Xizir Ilyos doim mardning yo`ldoshi, Och ko`zing, boshingni ko`tar, yolg`izim, Bir yor uchun yotarmikan mard kishi? Dam shu damdir, o`zga damni dam dema, Shukur qilgin, davlatingni kam dema, Bir yor uchun yotarmikan mard kishi, Bir yor bo`lsa, bolam, yordan g`am yema . Bekmurod baxshi variantida ham ota Zangarga talab aylagan o`g`lini ayni mazmunda yo`ldan qaytarmoqchi bo`ladi: Bir yor uchun o`zingni ovora qilma, Oson deb bu ishni ko`nglinga olma! Taxti-baxtdan kechib bir yor yo`lida, 25

Do`st-dushmanga otangni ta`na qilma! Sen mening ko`kdagi cho`lpon yulduzim, Quloq solib eshit mening bu so`zim, So`rog`larga og`a-ining yo`q senda, Ko`zimning oqi-qorasi - bir qo`zim. Ko`zimning ravshani, sensan obodim, Sensiz bo`lmas menda zarra toqatim. Bir yor uchun kechib eli-yurtingdan, Oxir choqda sindirmagil qanotim! . Xatarli yo`lga otlanmoqchi bo`lgan yolg`iz farzandini har qanday ota–ona qaytarishga urinadi. Turli vaj, sabablarni ko`rsatadi. Unga va`dalar beradi. Mavjud vaziyatni tushuntirishga harakat qiladi. Qoraxon ham Kuntug`mishga shunday demoqda. Lekin aytilayotgan fikr bir xil bo`lsa-da, uning ifoda shakllari har bir variantda o`zgacha ko`rinishda namoyon bo`lmoqda. Ergash shoir variantidagi parchani tahlil qilib chiqaylik: Qoraxonning Kuntug`mishga “Falak peshtoqidan uchgan yulduzim, ulug` daryolardan chiqqan qunduzim”, - deb qilgan murojaatini, ohang va qofiyani ta`minlovchi an`anaviy formula sifatidagina baholash matnni o`ta jo`n talqin etishga olib keladi. Aksincha, ushbu an`anaviy takror zamirida Kuntug`mishning dunyoga kelishi bilan bog`liq hodisalarga ishorat mavjud. Yani uzoq vaqtlar farzandsizlik alamini tortgan Qoraxonning aziz avliyolarni vosita qilib (Ulug` daryolardan chiqqan qunduzim), Yaratgan dargohidan (Falak peshtoqidan uchgan yulduzim) Kuntug`mishni so`rab olganligi (Ne tilovman tilab olgan yolg`izim) aytilmoqda. Lekin dostonning barcha variantlarida Qoraxon bilan bog`liq farzandsizlik motivi mavjud emas. Ayni paytda Kuntug`mishning yolg`iz farzand ekanligi va boshqa bir qator o`rinlar dostonning qadimiy asoslarida ushbu motiv bo`lgan bo`lishi kerak, degan xulosaga olib keladi. Biz yuqorida tahlil etgan 26

qo`shiq ham buni ochiq tasdiq etmoqda. Demak, “Kuntug`mish”ning birlamchi manbasida sujetning Qoraxon bilan bog`liq yo`nalishida farzandsizlik motivi bo`lgan. Shu sababli ham ota tilab olingan yolg`iz o`g`lining ko`nglini og`ritmoqchi emas (Har so`zingdan tandagi jon aylansin), ayni paytda aytganiga yurgizmoqchi (Och ko`zing, boshingni ko`tar, yolg`izim, Bir yor uchun yotarmikan mard kishi?). Ushbu parchada umumo`zbek eposi, xususan, Qo`rg`on dostonchilik maktabi vakillari ijro etgan dostonlarda keng qo`llaniluvchi so`fiyona “Dam shu damdir, o`zga damni dam dema” an`anaviy takrori bilan boshlanuvchi navbatdagi to`rtlikda poetik takrorga qiyosan kelayotgan misraga diqqatimizni qarataylik. U quyidagi ko`rinishda: Shukur qilgin, davlatingni kam dema. Misradagi ma`no urg`usi tushayotgan so`z “davlatingni” hisoblanadi. Aslida, bor mol-mulk, mamlakatu toj-taxt egasi Qoraxon, lekin u barcha-barchasini o`zidan soqit qilib, Kuntug`mishga o`tkazmoqda. Shu bilan ham Kuntug`mishni fikridan qaytarmoqchi bo`lmoqda. Bir yor uchun yotarmikan mard kishi, Bir yor bo`lsa, bolam, yordan g`am yema, - deb dilidagini aytmoqda. Bekmurod Jo`raboy o`g`li variantidagi parchada bu qadar serqatlam ma`no qamrovini ko`rmaymiz. Dostonning Ergash shoir variantidagi aksariyat qo`shiqlar ham ana shu jihati bilan boshqa variantlardan ajralib turadi. Misol tariqasida Kuntug`mishning Zangarga tunda yetib borib darvozabon bilan uchrashuvi sahnasini olib ko`raylik. “To`ra qirq yigitini birga olib, xachirlarini yo`lga solib, necha vaqt, necha soatlar yo`l yurib, Zangarga doxil bo`ldi. Kelsa darvoza berkilgan ekan. To`ra darvozani och, - deb darvozabon bobo qo`rboshiga qarab bir so`z dedi: Tog`laringni boshin chalgan tuman-a, Tiriklik barchaga besh kun gumon-a, 27

Ot horitib uzoq yo`ldan kelaman, Och darvozangni, darvozabon-a. Falakning dastidan keldim omon-a, Bu dunyoda tirik ayrilgan yomon-a, Ot horitib uzoq yo`ldan kelaman, Och darvozangni, darvozabon-a. Beklar minar bedov oting tolmasin, Bemahalda mol dalada qolmasin, Ochgin darvozangni, bobo qo`rboshi, Molim qolib, o`g`ri zolim olmasin” . Bekmurod baxshi variantida esa Kuntug`mish ayni vaziyatda qo`rboshiga shunday murojaat qiladi: Otga yo`l bermaydi tog`larning toshi, Har savdoga tushar bandaning boshi. Darvozaga karvon kelibdi, Kel, darvozang ochgin, bobo qo`rboshi! Har kishining qabul bo`lsa ko`z yoshi, Yolg`iz karvon, yonida yo`q yo`ldoshi. Tong otguncha turmoqqa yo`q bardoshi, Kelgin, darozangni ochgin, qo`rboshi! Yolg`iz karvon tashqarida qolmasin, o`g`rilar qo`limdan molim olmasin, Yomon kunni bir boshima solmasin, Kelib darvozangni ochgin, qo`rboshi!.. 28

Ergash shoir variantida keltirilgan har bir to`rtlikda an`anaviy she`riy takrorlarni qo`llaganining guvohi bo`lamiz. Bular: “Tog`laringni boshin chalgan tuman-a, Tiriklik barchaga besh kun gumon-a”, “Falakning dastidan keldim omon- a, Bu dunyoda tirik ayrilgan yomon-a”, “Beklar minar bedov oting tolmasin”. Umuman olganda, Ergash shoir an`anaviy she`riy takrorlar, uslubiy formulalarni ko`plab qo`llashini kuzatishimiz mumkin. Qo`llanilgan uslubiy formulalar hech qachon ohang va qofiya uchun mexanik ravishda keltirilmaydi. Bu o`rinda ma`no uyg`unligi ham hamisha nazardan qochirilmaydi. Aksariyat o`rinlarda an`anaviy she`riy takrorning yangi-yangi qirralari ochilib, botiniy ma`no qamrovi kengayib boradi. Kuntug`mish darvozabonga: “Tog`laringni boshin chalgan tuman-a”,-deb murojaat qilar ekan, bu o`rinda baxshi asosiy urg`u tushayotgan “tog`lar” so`zining birgina egalik qo`shimchasini o`zgartirish orqali ma`no o`zanini qarama- qarshi obyektga buradi. Natijada “tuman”li tog` darvozabonga tegishli mazmun kasb etadi. Yani, tog`ning ramziy ma`nosi “suyanchiq qudrat, himoyachi kuch, madadkor ajdodlar ruhi” sifatida kelishini inobatga olsak, keltirilgan an`anaviy takror navbatdagi “Tiriklik barchaga besh kun gumon-a” misrasi bilan qo`shilib, “Bu o`tadigan dunyoda nimalar bo`lishini bilmaysan, sen ishonib xizmat qilayotgan kuchlardan ham endi quvvat ketdi. Qo`rqmay darvozangni ochaver” deyilayotganini anglaymiz. Keyingi to`rtlikdagi she`riy takror ushbu tezisni yanada rivojlantiradi: “Falakning dastidan keldim omon-a, Bu dunyoda tirik ayrilgan yomon-a”. Kuntug`mish aytmoqdaki, meni bu yerlarga taqdirning hukmi boshlab keldi, yaratganning o`zi omon saqlamoqda, shunday ekan, maqsadimga yetaman! Ey, qo`rboshi sen ham murodu maqsadingga yet (Beklar minar bedov oting tolmasin), darvozangni och. Bekmurod baxshi variantida ham dastlabki to`rtlik: “Otga yo`l bermaydi tog`larning toshi, Har savdoga tushar bandaning boshi” an`anaviy she`riy takrori bilan boshlangan. Keyingi qo`rboshiga qarata: “Darvozaga karvon kelibdi, Kel, 29

darvozang ochgin, bobo qo`rboshi!” - deb aytilgan murojaat yuqoridagi she`riy takrordagi “tog`larning toshi” ramziy birikma ma`nosini o`ziga qaratadi. Tog`ning ramziy “suyanchiq qudrat, himoyachi kuch, madadkor ajdodlar ruhi” ma`nolarini she`riy takrordagi “tosh” yanada aniqlashtiradi. Bu o`rinda “tog`ning toshi” - Zangar uchun qudratli kuch Buvraxonga tegishli “tosh”, yani uning qo`riqchisi - qo`rboshi obrazini ifodalayotgani ma`lum bo`ladi. Demak, Kuntug`mish qo`rboshiga qarata: “Bandaning boshiga har xil savdolar tushishi mumkin. Bugun mening ishim senga tushdi, bobo, darvozangni och”, - demoqda. Bekmurod baxshi variantidagi navbatdagi to`rtliklarda ma`no ochiq matn bilan hech bir timsollarsiz aytilgan. “Kuntug`mish” dostonining har ikki varianti ayni nuqtalarining qiyosiy tahlili ham qaysi bir variant badiiy jihatdan ustunroq ekanligini aniq ko`rsatadi. Aksariyat “Kuntug`mish” dostoni badiiyati haqida fikr bildirganlarida, asosan, ikki epizod - Kuntug`mishning cho`pon bilan uchrashuvi va dor epizodlarini misol tariqasida keltirishadi(Ergash shoir varianti tahlilida). Chindan ham, ayni epizodlar dostonning badiiy jihatdan eng mukammal o`rinlaridan hisoblanadi. Biz quyida Ergash shoir variantidagi ana shu epizodlarni Bekmurod baxshi variantiga qiyosan tahlil qilishga harakat qilamiz. Ergash shoir variantida Kuntug`mishning Xolbeka va bolalaridan ajralib qolgandan keyingi ruhiy holati shunday tasvirlanadi: “Anda shahzoda ikki bolasidan umid uzib, bolalaridan ayrilib, qanotidan qayrilib, ikki bolasining firoqidan Xolbekani ham esidan chiqarib: “Ey zamona, qish-yozingni, ko`p-ozingni, o`rdak-g`ozingni, kecha-kunduzingni, oy, oftob, yulduzingni, osmon, yeringni, harna boringni bor enangni...”, - deb shahzoda dilovarning qaddi bukilib, har bir ko`zidan oltmish qatra yoshi(to`kilib), bir dardi ming bo`lib, falak kajraftordan shikoyat-shikvalar qilib, o`z holi-ahvoliga na`ra tortib aytgan so`zi: 30

Xoni monim bo`ldi chun barbod dastingdan, falak, Bo`lmadi g`amgin bu ko`nglim shod dastingdan, falak, Qilmading aslo dilim obod dastingdan, falak, To qiyomat dod etarman, dod dastingdan, falak, Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak! .. .Otimni Kuntug`mish deydi, men No`g`oyning xoniman, Dilbaridan ayrilib, men bir ajab sarsoniman, Oldirib ikki qo`zimni diydayi giryoniman, Onadan baxti qaro tug`dim, shuning hayroniman, Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak!” Bekmurod baxshi variantida: “Ikki boladan ayrilib, o`zi bo`sh daryodan o`tdi. Daryoning yoqasida bir g`orga kirib yig`lab yotib, bir so`z degani: Tor qilding ko`zima mening olamni, Kundan-kunga bo`ldi kunim qorong`u. Yig`lov bilan o`tar bo`ldim jahondan, Ham oldirib ikki birday bolamni. ...Uchdi baxtim, qayta boshdan qo`nmadi, Dunyodan mening ko`nglim to`lmadi. Kundan-kunga badtar bo`lib ahvolim, Hech ko`nglimda bir maqsadim bo`lmadi” . Ergash shoir variantida she`r avvalida berilgan qahramon ruhiy holatining nasriy bayoni Kuntug`mish ko`nglida junbushga kelgan tug`yonni, uning qaysar isyonini tinglovchiga juda ta`sirli tushuntirib beradi. Yanada aniqroq aytilsa, 31

tinglovchi qahramonni o`z girdobiga olgan alamning portlashini ichki hayajon bilan tuyadi. Portlash esa “Xoni monim bo`ldi chun barbod dastingdan, falak”, degan shoir Mashrab she`rlaridan ilhomlanib aytilgan muxammas qo`shiq so`zlari bo`lib yuzaga chiqadi. Muxammas bandlarining oxiridagi “Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak!” deb takrorlanuvchi misra esa Kuntug`mish sho`ng`igan o`zga bir ta`rifsiz olam girdobiga boshqalarni ham olib kirib ketadi. Bu chinakam san`atning, san`atkorning mo`jizasidir. Bekmurod baxshi variantini hech bir kamsitmagan holda aytishimiz mumkinki, Ergash shoir variantidagi bu xil badiiy yuksaklik kamdan kam san`atkorga nasib etadigan ilhom mevasidir. E`tiborli jihati shundaki, Ergash shoirning ilhom nafasi ayni nuqtada to`xtamaydi. Aksincha, pog`onama-pog`ona yuksalib boradi. Avj nuqtadan keyingi dastlabki ko`tarilishni Kuntug`mish holatini ko`rgan cho`ponning u bilan uchrashuvi va savol-javobida kuzatamiz. “Shahzoda farzand dog`iga toqat keltirolmay, nolishiga osmon-yer tebranib, yig`lab turib edi. Shu vaqtda to`raning nolasini eshitib, bir cho`pon kelib qoldi. Qarasa, bir odam, sher haybatli, yo`lbars sifatli bir kishi, falakdan shikoyat qilib yig`laganiga tog`u toshlar suv bo`lib turibdi. CHo`pon bechora qo`yni qo`yib, to`raning oldiga kelib: - Nega muncha yig`laysan? - deb bir so`z dedi: E, yor, alam ko`rgan, qaydin kelasan, ayg`il, Ko`p ranju sitam ko`rgan, qaydin kelasan, ayg`il Kim erding guli so`lgan, shum paymonasi to`lgan, Yoki bolasi o`lgan, qaydin kelasan, ayg`il. Diyoridan ayrilgan, qanotidan qayrilgan, Yo yoridan ayrilgan, qaydin kelasan, ayg`il. Sen muncha bo`lib shaydo, muncha qilib vovaylo, Yusufmisan, Zulayho, qaydin kelasan, ayg`il. 32

Sen muncha bo`lib purxun, ko`z yoshing oqar Jayhun, Yo Laylimisan, Majnun, qaydin kelasan, ayg`il. Yig`laysan bozi-bozi, ko`kka chiqar ovozi, Yo Zebomisan, Yozi, qaydin kelasan, ayg`il. Mazmun va ohang jihatidan dostonning ushbu o`rniga juda mos tushgan ayni g`azal Ergash shoir tomonidan folklorga yozma adabiyotni payvand etishning o`ziga xos mevasi hisoblanadi. Aslida bu yo`l nafaqat Ergash shoir, balki Qo`rg`on dostonchilik maktabiga xos xodisa ekanligini T.Mirzayevning quyidagi fikrlari yana bir bor tasdiqlaydi: “...o`zbek folkloridagi ishqiy-romanik dostonlar janrining yuzaga kelishi va taraqqiyotini yozma adabiyot ta`sirisiz tasavvur qilish mumkin emas... Shunday romantik dostonlarning klassik namunalarini bergan baxshilar asosan Qo`rg`on qishloq dostonchilik maktabining vakillaridir. o`ziga xos chuqur lirizm, chiroyli tasvirlar, she`riy bezaklar, tafsilotlarni keng va atroflicha ishlash, noziklik va yoqimlilik bu maktab uslubining asosiy belgilari sifatida ko`ringan ekan, bu bevosita yozma adabiyotning ta`siridir. Shu dostonchilik maktabining so`nggi talantli vakili Ergash Jumanbulbul o`g`li bo`lib, undan yozib olingan yoxud o`zi yozib topshirgan doston va termalar dostonchilikka yozma adabiyot ta`sirini yoritish uchun ancha qiziqarli materiallar beradi.” Folklor va yozma adabiyotning o`zaro ta`siri, u yoki bu asardagi ta`sir manbalarini aniqlash, ta`sir manbasi va hosilani solishtirib, bu jarayonda baxshining ijodiy yondashuvini aniqlash nafaqat folklorshunoslik, balki adabiyotshunoslik uchun ham muhimdir. Shu nuqtai nazardan olib baholaganda, T.Mirzayevning biz yuqorida keltirgan g`azal manbalarini aniqlash borasidagi kuzatish va xulosalari o`ta muhimdir. T.Mirzayev g`azal matnini to`liq keltirib, Ergash shoir kimdan ilhomlangan, degan savolga javob izlaydi va yozadi:“Ma`lumki, Sobir Sayqaliyning “Bahrom va 33

Gulandom” dostonidagi Bahromning gado qiyofasida Gulandom qasri oldida turganda, uning kimligini bilish uchun Gulandom noma yozib, kanizi Davlat bilan berib yuboradi. Shu nomada yuqoridagi g`azal keltirilgan. Bizning nazarimizda, Ergash shoir uchun ana shu g`azal asosiy manba bo`lgan. Bu fikrni har ikki g`azalni oddiy qiyoslash ham tasdiqlaydi” . Muallif har ikki g`azal o`rtasidagi o`xshash va farqli baytlarni aniqlab, ushbu g`azalning boshqa manbalarda ham farqli variantlari mavjudligini qayd etar ekan, sayramlik Nasriddin qoridan yozib olingan og`zaki variantni keltiradi. Ushbu variantni yuqoridagi namunalarga solishtirib, quyidagi mulohazani bildiradi: “Bundan chiqadigan xulosa shuki, yuqoridagiga o`xshash g`azal boshqa manbalarda ham bo`lishi kerak. Ularni izlab topish Ergash shoir g`azaliga asos bo`lgan manbalarni yanada oydinlashtiradi. Lekin shuni aytish kerakki, Ergash ota mavjud manbalardan ilhomlanib, shular asosida yuqoridagi g`azalni yaratgan bo`lsa-da, mazmun va uslub jihatidan jiddiy originallikka erishgan” . Xalq og`zaki ijodida, xususan, dostonlar ijrosida umumiylik individuallikka nisbatan ustun tursa-da, an`anaviy yo`lni meyoriga yetkazib ijro etishda baxshining individiual mahorati va iqtidori o`ta muhim rol o`ynaydi. Bunga yorqin misol tariqasida “Kuntug`mish”ning Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarini keltirish mumkin. Ergash shoir an`ana doirasidagi individual mahoratini “Kuntug`mish” dostonida yanada yorqin namoyon etgan. Baxshi bu o`rinda qahramonlar ichki dunyosini ochishda, ularning ruhiy holatlarini tasvirlashda yangi yo`llar qidirishdan cho`chimaydi. Hatto folklorga yozma adabiyotga xos shakl va uslubiy vositalarni dadillik bilan olib kiradi va ularni og`zaki an`analar bilan mutanosib ravishda payvand eta oladi. Natijada o`ziga xos badiiy uyg`unlik paydo bo`lgan. Bekmurod baxshi esa, bir tekisda an`anaviy yo`ldan boradi. Uning dostonchilikdagi izlanishlari ko`zga tashlanmaydi. Ergash shoir varianti she`r tuzilishi, qofiya tizimi va takrorlanib keluvchi so`z hamda misralari bilan ham boshqa variantlardan farqlanadi. Bu o`rinda she`riy 34

qurilma, qofiyalanuvchi so`z va takrorlar har bir o`ringa xos alohida poetik vazifa bajarishi o`ta muhimdir. Bir so`z bilan aytganda, Ergash shoir varianti har jihatdan mukammal namuna ekanligi bilan qimmatga ega. 35

II BOB DOSTON VARIANTLARIDAGI YETAKCHI OBRAZLARNING QIYOSIY TAHLILI Romanik dostonlar orasida “Kuntug`mish”ning Ergash shoir varianti “...tasviriy vositalarga boyligi, tilining jozibadorligi, lirik yo`nalishning ustunligi bilan ajralib turadi...” va unda “...bir tomondan, achchiq qismat, iztirob, ruhiy dramalar yorqin gavdalantirilsa, ikkinchidan, shu achchiq qismat tasvirida adolatli turmushga intilish, yorqin kelajakka ishonch yog`du sochib turadi”. Inson hayoti, taqdiri, ruhiy olamlariga xos tabiiy kechinmalarni o`zida mujassam etgan dostonning biz bitiruv malakaviy ishimizga obyekt qilib olgan namunalar orasidagi asosiy ikki variantida ham yuqorida sanalgan jihatlar ancha topiladi. Doston variantlarini yetakchi obrazlar talqini nuqtai nazaridan olib tadqiq etilsa, ana shu o`ziga xos xususiyatlar va ularni yuzaga chiqargan asosiy motivlar yanada aniqroq ko`zga tashlanadi. II.1. KUNTUG`MISH VA XOLBEKA OBRAZINING QIYOSIY TAHLILI . Folklorshunosligimizda “Kuntug`mish” ishqiy romanik turdagi doston sifatida qaraladi. Odatda, romanik epos bosh qahramoni oshiq hisoblanadi. Kuntug`mish obrazi ham ushbu an`anadan chetga chiqmaydi. “Kuntug`mish”ning barcha variantlarida ayni talqin ustuvorlik qiladi. Kuntug`mish Alpomish va Go`ro`g`li singari yor yo`lida raqiblar bilan jangu jadal, kurashlar qilmaydi. Yanada aniqroq aytilsa, Kuntug`mish yorga yetishish uchun yorning o`zi bilan bellashadi. “Kuntug`mish”da qahramonning yor bilan bellashuvi yangicha ko`rinish, yani nard (kishti mot) o`yini shaklini olgan bo`lsa-da, shart qadimiy motiv mohiyatini saqlab qolgan. Dostonning Ergash shoir variantida bu jihat juda aniq 36

tasvirlangan. Xolbeka nardda yengilgan talabgorlarni o`lim bilan jazolaydi. Aslida, qiz va yigitning bellashuvi qadimda turkiylar o`rtasida nikoh shartlaridan biri bo`lganligini turli tarixiy manbalar va folklor materiallari isbot etadi. Bu o`rinda, asosan, qiz va yigitning kurash tushishi, yoy otishuvi, otda poyga qo`yishlari shart etib belgilangan. Jumladan, “Alpomish” dostonining o`g`iz versiyasi sifatida qaraluvchi “Kitobi Dadam Qo`rqut”ning “Bomsi Bayrak ” haqidagi qo`shig`ida qiz va yigit uchrashib, ana shu shartlar bajarilganligi badiiy tasvirlangan. “Alpomish” dostonida esa shartlar qahramonlik eposi mohiyatidan kelib chiqqan holda yoy tortish, ming qadamdan tanga-pulni urish, poyga va kurash shaklida kelgan. “Kuntug`mish” dostonidagi nikoh bellashuvining romanik dostonlarga xos yangicha ko`rinish olganligini o`z vaqtida folklorshunosligimiz darg`alari H.T.Zarifov va V.M.Jirmunskiylar ham qayd etishgan: “Bu yerda ham mashaqqatli nikoh motivi xuddi «Alpomish»dagidek qahramonlik variantida emas, balki ertak- romanik shaklda namoyon bo`ladi: bunday ertak tip sujetlarda kuyovni sinash qahramonlik kurashi sifatida emas, balki qiyin vazifani, bosh qotiradigan jumboqni, va nihoyat, nisbatan keyingi shakl sifatida qayliq bilan o`yin (shaxmat, nard va h.k.) san`atida musobaqalashish sifatida ko`rinadi». Professor T.Mirzayev dostondagi shart qo`yishning o`ta xarakterli motiv ekanligini ta`kidlab, shunday yozadi: “Nikoh shartlari va bahodirlik musobaqalari qahramonlik eposi uchun xarakterli bo`lib, romanik doston “Kuntug`mish”da nard o`yini tarzida namoyon bo`lgan bu motiv qahramonning fahm-farosatini, aql-zakovatini sinash vositasi bo`lishligi bilan birga muhim ijtimoiy funksiyani ham o`taydi. Gap shundaki, Xolbekaga mamlakat podshosi Buvraxon ham oshiq. Ust-ustiga sovchi qo`yadi. Lekin qizning sharti hammaga barobar”. “Kuntug`mish”ning Islom shoir variantida shart motivi yo`q. Xolbeka kanizlari vositasida Kuntug`mish bilan topishib, qo`shilishadi. Kuntug`mish to`ra Xolbekaning ko`shkiga yashirincha tunda yetti oy davomida kelib-ketib yuradi. Islom shoirdagi ushbu talqin baxshining an`anaga individual yondashuvining 37

mahsuli bo`lishi kerak. Chunki individual talqinga moyillik Islom shoir variantida an`anaviy formulalarni qo`llashi va bayon usulida ham aniq ko`zga tashlanadi. Kuntug`mishning avliyolar shajarasiga yoki favqulodda g`ayritabiiy kuchga egaligi dostonda aniq aytilgan emas. Qahramon otasining Avliyoyi Qoraxon deb atalishidagi “avliyo” sifatini inobatga olmasa, boshqa favqulodda fazilat deyarli tilga olinmaydi. Lekin qahramon shajarasi va doston voqealari davomida uning xatti-harakatlari bilan bog`liq bir qator qirralar mavjudki, ayni faktlar doston sujetining ibtidosida, mifologik kuchlar bilan bog`liq motivlar Kuntug`mish obrazi yo`nalishida mavjud bo`lganligini ko`rsatadi. Bu o`rinda Bekmurod baxshi variantidagi qahramonning tug`ilishi tasviridagi ushbu: “Kuntug`mishning onasi tuqqan vaqtida ikki yuzi uyga shu`la berib ketgan edi. Shu sababdan ismini Kuntug`mish qo`ygan edi” degan ta`rifni hamda barcha variantlarda mavjud bo`lgan qahramonning ajdar bilan jangini eslash kifoya. Qolaversa, dostonning Ergash shoir varianti asosida ilmiy ish olib borgan T.Mirzayev baxshining Kuntug`mish sifatlari va portreti ta`riflanishiga alohida e`tibor qaratib quyidagi xulosani chiqaradi: “Qahramonning darvozabon, bozorda kalava sotuvchi kampir, Xolbekaning kanizi Zamongul bilan uchrashuvi epizodlarida uning mardligi, ahdiga vafodorligi ta`kidlanadi. Kanizlar bazzoz qiyofasidagi noma`lum kishi - Kuntug`mishdan xabar berganlarida, avvalo, uning bahodirlik sifatlarini so`zlaydilar: O`zi sardor ekan, sardor saboqli, Ot ustiga mingan kuni o`moqli, Xaloyiqqa yomon kuni kerakli, Qarchig`ay kelbatli, burgut qoboqli, Yigitning lochinin ko`rdim, buvishim . Bu satrlar Kuntug`mish portretini chiroyli chizish bilan birga uning kuch- quvvatini ham yorqin ifodalaydi. Chindan ham mushkul ishlarni xuddi shunday “bilagi temirdan, tirnog`i po`latdan” bo`lgan bahodirlargina bajara oladi. Kuntug`mish shunday mard yigitlardan. U o`zining aql-farosati bilan nard o`yinida 38

ko`plab talabgorlarni yenggan mag`rur Xolbekani mot qiladi va shu mardligi tufayli ham u bilan qovusha oladi”. Epik qahramonning bahodirlik yoki alplik sifatlariga ega bo`lishi uning mifologik shajaraga egaligidan dalolat beradi. Odatda ko`pchilik romanik dostonlarda qahramon yorini izlab yolg`iz safarga otlanadi. Kamdan-kam o`rinlarda qahramonga qirq yigit yoki biror bir sherik hamrohlik qiladi. “Kuntug`mish” dostonining har uchala variantida ham qahramon bilan uning qirq yigiti birgalikda Zangar yurtiga borishadi. Lekin ularning missiyasi deyarli shahar darvozaboni bilan uchrashish pallasida tugaydi. To`g`ri, Islom shoir va Bekmurod baxshi variantlarida ular keyinchalik eslanib, sujetning bu halqasi yopiladi. Aslida esa ularning bor-yo`qligi doston voqealari tizimida deyarli sezilmaydi. Ma`shuqaga yetishish tadbir va yo`llarini bevosita oshiqning o`zi amalga oshiradi. Kuntug`mish va Xolbekaning sirlari fosh bo`lgach, ular tomonidan amalga oshirilgan xatti-harakatlar bir qarashda ojiz kishilarning holatini yodga soladi. Aslida esa dostonlardagi bunday holatlar asarning hayotiyligini ta`minlashga xizmat qiladi. Dostonning Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarida Kuntug`mish Xolbeka bilan birga kampir ko`magida somonxonaga bekinadi. Islom shoir variantida esa to`g`ridan-to`g`ri asirga olinadi. Qahramonning somonxonaga yashirinish motivi Kuntug`mishning keyinchalik ajdar bilan olishib, g`olib kelishidagi jasoratiga qiyoslaganda birmuncha jo`n badiiy yechim ekanligi izohlarsiz ham oydin haqiqat. Ehtimol, “yashirinuv” motivi doston tarkibiga keyinchalik kiritilgan bo`lishi mumkin. Ushbu motivning Islom shoir variantida yo`qligi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Folklorshunos M. Qo`shmoqov dostondagi bu xil o`rinlarga to`xtalar ekan, shunday yozadi. “...ba`zi dostonchilar ijodida epik xarakterlarga nisbatan o`zboshimcha munosabatda bo`lish, qahramonlarga o`z xarakteri mantiqiga zid ishlarni bajartirish, voqealar rivojini boshqa o`zanga burib yuborish hollari ham 39

uchraydi. Bu kamchiliklar baxshining dostonchilik an`analarini yetarli darajada o`zlashtirib olmagani bilan izohlanadi. Ammo Ergash Jumanbulbul o`g`li “o`tni chaqmoqtoshida saqlaydi”, yani uning g`oyaviy maqsadi va badiiy mahorati uyg`un. Lekin u ba`zan soddalik qilib, o`tni ma`lum muddat paxta ichida saqlashga urinadi...”. Muallif dostondagi qahramonning “yashirinish” motivini misol tariqasida keltirib, fikrini quyidagicha davom ettiradi: “Shundan keyin Kuntug`mish bilan Xolbekani somonxonadan topib olgunlaricha, ular haqida biron og`iz gapirilmaydi. Bosh qahramonlarni eng kolliziyali daqiqalarda doston voqealaridan ajratib qo`yish joiz emas edi, albatta.” Lekin bu o`rinda bizga nuqsondek ko`rinayotgan tasvirning yozma adabiyot mezonlari nuqtai nazaridan kelib chiqib baholanayotganligini ham e`tibordan qochirmasligimiz kerak. Mohiyatan ayni holatga uyg`un tasvirni “Alpomish” dostonining yetakchi variantlari tarkibida ham uchratamiz. Masalan: “Alpomish”ning mumtoz namunasi bo`lgan Fozil shoir variantida bolalarning maktabni yakunlaganlaridan keyin otalarining tadbirlari haqida shunday izoh beriladi: “...Boybo`ribiy: “Endi o`g`lim savodi chiqib, mullo bo`ldi, o`g`limga endi shohlik, sipohilik ilmini o`rgatayin”, - deb mulladan chiqarib oldi. Boysari ham Boybo`riga taassub (qildi). Bul ham oy Barchin qizini maktabdan chiqarib oldi. Chiqarib olib, “... qizimga Ko`kqamish ko`lida qo`y sog`dirib, charvadorlik ilmini o`rgatayin, qo`y sog`moqqa usta bo`lsin”, - dedi”. Bugungi kun kishisining dunyoqarashlari va umuman shohlik saltanati etiketlari nuqtai nazaridan qaralsa, baxshining Boysariga ayttirayotgan so`zlari g`ayritabiiy tuyuladi. Chunki qirqin kanizlari bo`lgan Barchin uchun chorvachilik ilmini bilish lozimdir, ammo mohir sog`uvchi bo`lish shart emas. Deyarli barcha dostonlar tarkibida uchrovchi bu xil izohlarni o`z davri va shu davr vakili bo`lmish baxshi dunyoqarashi bilan izohlash kerak. Doston avvalida Xolbeka romanik doston qahramonlaridan ko`ra qahramonlik eposidagi obrazlarga xos xususiyatlarda namoyon bo`ladi. U qat`iyatli, bir so`zida turuvchi, o`ta qattiqqo`l qiz sifatida tasvirlanadi. 40

Birinchidan: Xolbeka o`z hohish-istagini aniq bayon etib, barchaga barobar shart qo`yishda Buvraxondan hayiqmaydi. Ikkinchidan: Xolbeka nardda yutqazgan da`vogarlarni tap tortmay o`lim jazosiga mahkum etadi. Ushbu sathda bazzoz suratida ko`shk oldiga kelib turgan Kuntug`mishning kimligini aniqlashga jo`natilgan kanizlar to`rani maqtab: Kokilingning bandin tuygin, buvishim, Yarashiqqa turli kiygin, buvishim, Bir ta`rif aylayin, kuygin, buvishim, Meni desang, shuni suygin, buvishim, Dunyodan bearmon o`tayin desang, Olmaday iskalab yotayin desang, Erga tegsang, shunga teygin, buvishim .- deb ta`rif etishganlarida, Xolbekaning birdan qahri kelib, qilgan harakatini oqlaydi. Xolbeka: “Men senga mato olib kel desam, sen menga er topib kelar ekansan. Mencha bo`ldi-yu, bo ziyoda ham qoldimi? - deb qahr bilan Chaqqonga bir changal solib, qirq zinalik ko`shkidan siltab otib yubordi. Bechora Chaqqon yerga tushgancha bo`lak-bo`lak bo`lib ketdi”. Uchinchidan: Xuddi oy Barchin Alpomish kelganida “- Alpomish kelsa, kepti-da, Alpomish keldi, deb men Alpomishning etagidan ushlab keta berayinmi? Bul alplar ham umid bilan olti oyga muhlat bergan. Har kim maydonga ot soladi. Otini o`zdirgan odam oladi. Har kimning o`z ko`ngli o`zidan qoladi. Mening to`rt shartim bor, shul to`rt shartimni qilgan kishiga tegaman”, - deganidek, Xolbeka ham Kuntug`mish bilan tushida ilohiy nikohdan o`tib, uzuklarini almashtirib, uning o`zi Kuntug`mishga maktub jo`natib, kutayotgan bo`lsa-da, Kuntug`mish kelganida to`raning etagidan tutib ergashib ketavermaydi. Aksincha, hamma qatorida nard o`ynaydi. Ushbu o`rinda shuni ta`kidlash kerakki, Islom shoir variantida epik shart motivi o`rin olmaganligi sababli, Xolbekaning o`zi Kuntug`mishning oldiga izlab kelishi va kanizlari orqali to`rani chaqirtirib, inon- 41

ixtiyorini unga topshirishi tarzida tasvirlanadi. Bu hol ushbu obrazning to`laqonli chiqishiga putur yetkazgandek tasavvur uyg`otadi. Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlaridagi Xolbeka narddan yengilib, o`z taqdirini to`ra ixtiyoriga topshirgach, Islom shoir variantidagi talqinga yaqin, avvalgi Xolbekaning aksi, shartli ravishda aytganda, “oddiy” qizga aylanadi. Qahramon qizning bahodirlik shartlarini bajarishda yengilgach yoki qizlik holatidan ayollik olamiga o`tgach, avvalgi jangovarlik xususiyatlarini, alplik salohiyatini «yo`qotishi» tasvirlari jahon xalqlari epik ijodiyoti uchun tipologik hodisadir. To`qson alpga mardona javob bera olgan «alp qiz» - Barchinning Ultontozning oddiy asirasiga aylanib qolishi sabablari ham eposga xos ana shu qonuniyat bilan izohlanadi. Shunga ko`ra, Xolbeka ham endi osongina Shohdorxonning hukmiga bo`ysunadi, Azbarxo`ja zug`umiga qarshi hech bir harakat qilmaydi. “...falakdan shikoyat, zulm va zo`rlikka qarshi alamli nidolar...” aks etgan “Ona qalbi va muhabbati butun to`laligi bilan namoyon...” bo`lgan monologlar aytadi. Ushbu monolog yoki qo`shiqlarni ayni qahramon holatiga tushgan inson tuyg`u va kechinmalarining eng go`zal in`ikosi deyish mumkin: ...Qizil gulim so`lganiga yig`layman, Paymonamning to`lganiga yig`layman, Baxtim qaro bo`lganiga yig`layman, Mard to`ramning o`lganiga yig`layma n. Bolam yetim qolganiga yig`layman. Qodir mavlon, dargohingga ne yozdim, Muncha alam solganiga yig`layman, Bu dunyoning yolg`oniga yig`layman... Yoki: ...Bolalarim, eminglar-da, to`yinglar, Bukundan kay ena derni qo`yinglar, Bukundan kay ena senga qaydadir. 42

Oxirat libosin endi kiyinglar. Keltirilgan misollar dostonning Ergash Jumanbulbul o`g`li varianti badiiy jihatdan yetuk namuna ekanligiga yana bir bor guvohlik beradi. Xolbeka bolalari bilan topishib, ularning qo`lga tushganini bilgandan keyingina chinakamiga “isyon” qiladi. Endi bu isyon ma`shuqa isyoni emas, balki jafokash onaning bolalariga bo`lgan muhabbati mevasining isyoni, faryodi bo`lib maydonga chiqadi. Shu ma`noda T.Mirzayev to`g`ri qayd etganidek: “Kuntug`mish” dostonini ona muhabbatini ko`klarga ko`tarib maqtovchi, ona qalbini yuksak darajada ulug`lovchi yangroq qasida desa bo`ladi”. Xolbeka obrazidagi tadrijiy rivojni M.Qo`shmoqov quyidagicha ifodalagan: “Xolbeka obrazi qalban ma`shuqalikdan onalikkacha bo`lgan mashaqqatli ma`naviy yo`lni bosib o`tgan ayol bo`lib gavdalanadi”. Chindan ham, Xolbeka obrazining asl mohiyati uning onalik kechinmalari tasvirlangan o`rinlarda yanada teranroq aks etadi. Xolbeka bolalarini ilk bor ko`rgan vaqtidayoq, uning ichki onalik tuyg`usi shu yetimlar o`zining bolalari ekanligini bildirgani Ergash shoir variantida yanada ta`sirchan tasvirlangan: “Xolbeka oyim chechasiga aytdi: - O` yanga, akam sira yetimni yetim demas edi, ikki yetimim bor, deb og`zidan tushirmaydi. Shu yetimlarni bir ko`rsak, qaytadi? Xolmo`minning xotini aytdi: - Akangiz bo`lsa chiqib ketdi, ko`rsang, yur esa, ko`rsatib kelayin, - deb bitta non, bir kosa suv olib mehmonxonaning eshigidan uzatib edi, Mohiboy kelib qo`lidan olib ketdi. Anda o`tirib nonni o`rtaga qo`yib yemoqchi bo`lib turib edi. Xolbeka oyim mehmonxonaning takcha teshigining ichidan qarab, ikki go`dakni ko`rdi. Ikkovini ko`rgan hamono, uvuz eti uv bo`lib, to`la badani suv bo`lib, jamiy a`zosiga larza paydo bo`lib, emchagiga sut kelganday bo`ldi. Qaddi bukilib, ko`zidan yoshi to`kilib, dovushining boricha chinqirib yig`lab qo`ya berdi”. Xolbekaning ko`nglida shular mening bolalarim 43

emasmi, degan gumon tug`ildi. Ayni shu ta`sirchan sahnaning Bekmurod baxshi variantida qanday aytilganligini ham kuzataylik. Xolbeka bilan bolalarining ilk uchrashuviga ushbu variantda sharob kosasi sabab bo`ladi. Mohiboy: ...Xizmatingga kelib yuragim jo`shdi, Boshqa yerda alamim haddan oshdi, Bir kosa deb keldim sizga, bibijon, Bir sharobxo`rlikka xayolim qochdi, - deb Xolbekadan kosa so`raganida Xolbeka shunday javob qaytaradi: “Ey badbaxt, o`zing ovqating bilan kiyimingga yursang, yana ham bu yerda sharobxo`rlik qilasan. Bilasanmi, axir bu joy qanday joy? Xolmo`min bilsa, ikkoving ham bekorga o`lasan. Bunday buzuqlik ishni qilmay,yo`lingda bo`lib yurgin! o`zingning joningga jabr qilma! Kosa berib senga, zomin bo`lmayman qonima. Qo`y, bunday ishni havas qilma, -deb urishib yubordi”. Mohiboy yig`lab ketdi. Ana shundan keyin Xolbeka: “... mening bolalarim ham bir joyda tirik yurgan bo`lsa, shularning ham bir kishi rayini qaytarmasin, podsholikdan kim yemagan, kim ichmagan”, - deb bir kosani bolalarga uzatadi. Ergash shoir variantidagi tasvir Xolbeka obrazi mohiyatiga uyg`un, Bekmurod baxshi talqinidagidek kundalik kechinmaga urg`u berilmagan. Chunki Xolbeka uchun bolalari va ularning taqdiri hayot-mamot masalasi edi. Shunday ekan, uning o`z bolalarini ko`rib tanimagan holatida ham ichki onalik tuyg`usi o`zini ko`rsatishi tabiiy edi. Ko`pchilik qatori yetimlarga rahm-shafqat qilib, so`ngra bolalarini yodga olish obraz botinidagi kolliziyani nisbatan sustlashtiradi. Xolbekaning chinakam onalik tug`yonlari bolalari dor tagiga borganda namoyon bo`ladi va dostonning Ergash shoir variantida o`zining mumtoz badiiy ifodasini topganligi bilan nafaqat ushbu doston variantlari orasida, balki butun o`zbek eposi namunalari ichida alohida ajralib turadi: 44

“Alqissa, Xolbekaning aqli shoshib qolgan edi. Jallodlardan ko`p tayoq yeb, nima derini bilmay, dorni ko`rgandan, ayol emasmi, joni chiqib qo`rqib, ha derga holi, yurarga majoli bo`lmay, dorga qarab bir so`z dedi: Qaladan qalampir yuklar qalachi, Durdonadan anbar tog`ning og`ochi, Analhaq deb Mansur senga osildi, Assalom alaykum, dorning og`ochi... Shonaman taralar qizlarning sochi, Madad qiling, Bobo Zangi podachi, Analhaq deb Mansur senga osildi, Assalom alaykum, dorning og`ochi... Uzoqda bollarning manzil-diyori, Zor yig`laydi enasi, ichkuyari, Analhaq deb Mansur senga osildi, Assalom alaykum, Mansurning dori. No`g`oyda bularning manzili-joyi, Bu savdoni solgan qodir xudoyi, Birdan yiqila ko`r, dorning og`ochi, Qancha edi bollarimning gunoyi?! Inson qalbining tub-tubidan chiqayotgan bu iltijo, bu na`ra har qanday ko`ngilni larzaga solib, muvozanatdan chiqaradi. Kundalik ikir-chikirlar tubanda qolib, ruh yuksaklikka parvoz etadi, Mansur maqomidagi haqiqatlarga oshno bo`ladi. Bu chinakam san`atning, chinakam san`atkorning mo``jizasidir. Xolbeka onalik mehri, muhabbatidan kuch olgan jasorati bilan bolalarini o`limdan qutqarib oladi va yori bilan topishadi. 45

II.2. BUVRAXON, GO`RKIBOY VA MOHIBOY OBRAZLARINING O`ZIGA XOS QIRRALARI . Ergash shoir variantidagi talqinga ko`ra, Buvraxon Zangar shahrining podshosi, Xolbekaning ko`p sonli oshiqlaridan biri(bu xususda yuqorida ham qisman to`xtalingan edi). Lekin boshqa oshiqlardan farqli o`laroq Buvraxon imkonida Xolbekaga bevosita ta`sir eta oladigan kuch bor. Buvraxon Xolbekani ko`shkida ko`rib, ishqi tushib, “...bostirib sovchi qo`yganida” Xolbeka: “Podsho nomardlik qilmasin, o`ziday podsholarga ta`na-malomat bo`lmasin. Mening shu shartim, eshitmagan, bilmagan odam yo`q. Ayol bo`lsam ham qavlimdan qaytmayman. Shohingdan qo`rqmayman. Bizga oshiq bo`lgan bo`lsa, kelsin, nard o`ynasin, utsa, tegaman; utdirsa, podsho deb siylamayman, so`yaman, jonidan kechsa bizga kelsin”, - deb sovchilarni qaytaradi”. Ana shunda Buvraxon arkonu davlatining: « -... buning iloji shulki, baxtini bog`lang, hech kim Xolbeka deb otini aytolmasin, balki bu shaharga kelolmasin, o`zi ham to`rt-besh yil o`tgandan kay, er talab bo`lib, sizga tegmay kimga tegadi”, - degan maslahatiga quloq osib, shaharda Xolbeka otini tutishni ta`qiqlab, Xolbekaga har kun kechki choshgohga dovur qirq zinalik nog`oraxonaga chiqib, bir ko`rinish berishni shart qilib qo`ydi. Buvraxonning ayni tadbiri Kuntug`mishning Xolbekani oson topish yo`lini chigallashtiradi. Uning bozorchilarga murojaat qilishiga, va nihoyat, kalavachi kampir bilan duch bo`lishiga badiiy zamin hozirlab, doston dramatizmini kuchaytiradi. Kuntug`mish va Xolbeka o`zaro topishgach esa, Xolbekaning nog`oraxonaga uch kun davomida chiqmasligi Buvraxonda shubha uyg`otib, oshiq-ma`shuqlar sirining ochilishiga sabab bo`ladi. Bekmurod baxshi variantida Buvraxon Xolbekaning ona tomondan bobo (yoki katta ota)si hisoblanadi. O`z-o`zidan bu holat Buvraxonning Kuntug`mishga raqib sifatida harakat qilishiga imkon qoldirmaydi. Buvraxonning o`z mamlaktida Xolbeka nomini aytishni ta`qiqlab qo`yishiga “Bu qiz saltanatida bo`lmadi. Ko`rgan bilan kishtimot o`ynab, bu qimorboz bo`ldi. Har kim Xolbeka deb otini 46

aytsa, tanasini dorga osaman. Xolbekani hech kimga bermasdan o`tkazib yuboraman” degan qarori sabab qilib ko`rsatiladi. Folklorshunos M.Saidov “Xolbeka” dostoniga yozgan so`zboshisida Buvraxon obraziga to`xtalar ekan, Buvraxonning ushbu qarorini quyidagicha baholaydi: “Buvraxon o`z davrining farzandi va o`z davrining etika hamda huquq normalaridan chetga chiqishi mumkin emas. Jamoatchilik fikri esa o`sha davr etika normalaridan kelib chiqadi yoki o`sha etika normalarini o`zida aks ettiradi. Buvraxon Xolbekaga “kishtimot” o`yini o`ynashni man etarkan, bu bilan ma`lum maqsadni nazarda tutadi... “ko`ringan kishi bilan kishtimot o`ynab, bu ham qimorboz bo`ldi”, - dedi. Bundan ko`rinadiki, Buvraxonning Xolbekaga bergan jazosi asossiz emas. Shuningdek, buni adolatsizlik deyish ham to`g`ri bo`lmas edi”. Bekmurod baxshi varianti voqealari qamrovida olib qaralsa, ushbu talqin o`zini to`liq oqlaydi. Lekin bizni masalaning boshqa jihati, yani doston variantlarining qaysi biridagi badiiy yechim asosliroq va doston dramatizmiga ko`proq xizmat qilishini aniqlashdir. Bu o`rinda Xolbeka bilan Kuntug`mishning o`zaro topishuvi ruhiy tomonlardan kimga ko`proq ta`sir etib, uning sha`nu shavkatini tahqir qiladi va g`azab otiga mindiradi? degan savolga javob berish masalani birmuncha oydinlashtiradi. Xolbekaga da`vogar va Kuntug`mishga asosiy raqib – Buvraxongami yoki qaysar nevarasini axloq mezonlarini buzishda ayblab jazolagan qattiqqo`l bobo - Buvraxongami? Albatta, bunga Kuntug`mishga raqib Buvraxonga, deb javob berishga to`g`ri keladi. Chunki Ergash shoir variantidagi Buvraxon obrazi Bekmurod baxshi variantidagi Buvraxonga nisbatan voqealar keskinligining yanada shiddatli kechishini ta`minlay olgan. o`z navbatida dostonning Islom shoir variantidagi Bo`ronxon obrazi nafaqat podsho, balki hokimiyatni noqonuniy egallab olganligi sababli ham uning zimmasidagi badiiy yuk birmuncha yengil ekanligi aniq sezilib qoladi. E`tiborli jihati shundaki, Ergash shoir ham, Bekmurod baxshi ham butun doston davomida har bir obrazga uning xarakteri, tabiati va zimmasidagi badiiy 47

missiyani inobatga olgan holda, navbatdagi voqealarni bayon etishgan. Bu holat, ayniqsa, Buvraxonning Kuntug`mish va Xolbekaga jazo tayinlashi tasvirida yanada aniq ko`rinadi. Ergash shoir variantidagi Buvraxon alamzada, u Xolbekadan quruq qolish barobarida, o`zini podsho sifatida ham tahqirlangan sezadi. Doston voqealari va ushbu obraz rivojining badiiy mantig`i podsho ko`nglida, zarracha bo`lsa-da, rahm-shafqat uyg`onishiga imkon qoldirmaydi. Shunday ekan, Buvraxonning jazo buyurishida podsho ham, tinglovchi ham zarracha shubhaga bormaydigan yo`l- badiiy yechim topishi kerak edi. Qo`rg`on baxshilari va Ergash shoir ana shunday yo`lni topa bilganlar. Dostonning ana shu sahnasi tasviriga e`tiborni qarataylik: “Alqissa, podshoning oldidagi umarolari, mahram, yasavul, o`gachi, shig`ovul, darbon, bakavul, asabador, tug`dor, qozi, muhrdor - hech qaysisi shahzodaga sovuq shamolni ravo ko`rmay, nima qilarini bilmay, shahzodani tilab ololmay, shohiga bir gapni ma`qul qilolmay, lol bo`lib turib edi...”, podsho nima qilamiz, deb maslahat so`radi. Umarolar maslahatlashib, begunohlar omon qolishi mumkin bo`lgan chora sifatida, tadbir bilan: “E, taqsir podshohim, osib o`ldirdingiz - ko`rdik, bosib o`ldirdingiz - ko`rdik, minoradan tashladingiz - ko`rdik, to`pga solib otdingiz - ko`rdik, bu beadablarga shunday jazo buyuramiz: bir tuv biyani olib kelib so`ysangiz, terisini tulup qilib olsangiz, xom teriga ikkovini zich qilib tiqsangiz, bir asov baytalning dumiga taqib, cho`l- jaziraga haydab yuborsangiz, bularning o`ligini g`ajir-quzg`unlar yeb ketsa,-deb arz qildilar”. Taklifning Kuntug`mish va Xolbekaning tirik qolishlariga, ozgina bo`lsa-da, imkon beruvchi shakli, oshiq-ma`shuqlarga xayrixoh bo`lgan arkoni davlat tomonidan aytilib, Buvraxonga ma`qullatilishi har jihatdan ishonarli badiiy yechim hisoblanadi. Bekmurod baxshi variantida vaziyat birmuncha boshqacharoq. Har qancha jahl qilmasin, Buvraxon o`z nevarasini dab-durustdan o`limga buyurib yuborishi qiyin edi. Ehtimol, ko`ngli yumshab afv etishi ham mumkin bo`lardi. Lekin baxshi 48

boshqacha yo`l tutadi. Buvraxonga bandi bo`lgan holatida ham shahzodalik havosini yo`qotmagan Kuntug`mishning: ...Umidim ko`p, jallod xanjar solguncha, Yalinib dushmandan obro`y olguncha, Mardonalik bilan o`lgan yaxshidir, Bosh urib dushmanga, omon qolguncha. O`z elima ketdi mening daragim, Bilmadim men ot-yaroqning keragin, O`yin solar edim taxtning ustiga, Yonimda bo`lmadi otman-yarog`im. Qo`lingda hukming, ostingda taxting, Nima qilsang kelar qo`lingda shaxting Har ish bo`lsa taqdirima men berdim, Qaytgandi bul vaqtda boshingdan baxting. Foyda yo`qdir yig`lagandan, ko`z yoshdan, Har maqsadni topar kishi bardoshdan. Mard ko`rar har ish bo`lsa taqdirdan, Nomard ko`rar bir ish bo`lsa yo`ldoshdan, - degan gapu so`zlari og`ir botib: “ - Qo`limda bandi bo`lib tushsa ham yalinib, xushomad qilish o`rniga, mening podsholigimni andisha qilmasdan man-manlik bilan so`ylaydi, - deb sarkarda, vazirlarini yig`ib, ularga maslahat soldi: - Bularga shunday bir hukm bo`lsin, mendan boshqa podsho qilmagan bo`lsin, - dedi”. Buvraxonga oshiq-ma`shuqlarni xom teriga tiqib, otga sudratishni Shoir va Tohir vazirlar maslahat berishadi. 49

Buvraxonning aybdorlarni to`g`ridan-to`g`ri o`limga buyurmay jazo turini vazirlariga, oxir-oqibat Xolbekaning otasi va pochchasiga havola qilishi bevosita bobolik tuyg`ulariga aloqadorligi bilan o`z izohini topadi. Shu jihatdan olib qaralsa, Bekmurod baxshining ayni talqini ushbu variant voqealigi ko`lamida o`zini to`la oqlaydi. Ergash shoir variantida Buvraxon Xolbekani, avvalo, bir paytlar ko`ngli tushgan ayol sifatida qarab baholaydi: “Podsho qarasa, Xolbeka oyimning qaddi bukilib, ranglari sarg`ayib, qovog`i tortib, tayoqday qotib, qizil ola qoniga botib, ilgarigi husni jilvalaridan yuzdan biri ham qolmabdi. Shunda Buvraxon podsho: “Hay attang, esiz Xolbeka, sop bo`pti-ya” 1 , -deb undan hol-ahvol so`radi». Ayni munosabatni tasvirdagi ruhiy-psixologik holat va badiiy obraz tabiati to`la ravishda oqlaydi. Buvraxon va arkoni davlat Xolbekaning arz-dodini tinglaydi. Buvraxon odilona hukm chiqaradi: “E, yoronlar, shu ikki go`dak o`lmas, qasos qiyomatga qolmas. Shu Xo`jadan shu go`daklar otasining qasosini, o`zlarining qasosini olmay qo`ymas. Men shu bachchag`ar Xo`jaga Xolbekani olib kelib ber, degan ekanmanmi? Azbarxo`jani tagizamindagi zindonga olib borib tashlanglar, mollarini pechat qilib qulflab tashlanglar” 2 . Buvraxondagi qahr mehrga aylanadi. Bekmurod baxshi variantida Buvraxon Aldarxo`janing qilgan ishidan g`azablanib: “Ey, Aldarxo`ja, har kim qilgan ishini o`zi biladi. Karvon karvon yo`lida, cho`pon cho`pon yo`lida... Xon degan bir gunohga bir jazo beradi, ikkinchi bir gunohga ikkinchi jazo beradi. Xolbeka boshda menga bir odobsizlik qildi, men unga vaqtida jazo berdim. Shundan xoh o`lsin, xoh qolsin edi. Kuntug`mishni Zarchamanning cho`liga tashlab, ikki bolasini karvonning yo`liga tashlab, Xolbekani olib kelish kimga kerak edi. Avval qiyomatlik do`st bo`lib, do`stlikni 1 Bulbul taronalari. 1-jild. – T.: Fan, 1971. – 276 b . 2 O’sha asar. – 278 b . 50

qo`yib qasd bo`lib, dunyo olaman, deb shu ishni qilgansan-da, - dedi. Buvraxon zargarni olib kelishni buyurdi. Zargar ikki chorak tillani eritib, Aldarxo`jaga: - Ol emasa, sen dunyo degansan. Har kimki do`st bo`lib turib, do`stlikdan qaytsa, buning jazosi shu bo`lsin,- deb erigan tillani Aldarxo`janing og`ziga quyib yubordi. Aldarxo`janing og`zi-burni tillaga to`lib, tishlari jiq-jiq bo`lib, ikki qulog`i tip-tik bo`lib, o`z mollari talon bo`lib, armon bilan qoldi o`lib”. Buvraxonning Aldarxo`jaga munosabatida, bir tomondan, adolat tarozusi asos bo`lsa, ikkinchi tomondan, boboning nevarasiga qayg`urish tuyg`usi va unga o`tkazilgan noo`rin sitamga javob ham mavjud. Buvraxonning: “Xolbeka boshida menga bir odobsizlik qildi, men unga vaqtida jazo berdim...”, - deyishi zamirida uning nevarasini jazolagandan so`ng o`tgan qancha vaqtlardan beri o`zini qiynab kelayotgan o`y-kechinmalari, afsus-armonlari ham mujassam. Shu sababli ham u Aldarxo`jani o`limga buyurdi. Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlaridagi ikki xil ko`rinishga ega Buvraxon obrazining qiyosiy tahlili shuni ko`rsatmoqdaki, Buvraxonning raqib, da`vogar mavqeida turishi bobo holatidan ko`ra doston dramatizmining keskin kechuvini ta`min etmoqda. Lekin har ikki variantda ham Buvraxon obrazi bilan bog`liq motivlar u egallab turgan mavqe mezonlariga mos ravishda, ishonarli tarzda badiiy asoslab berilgan. Ergash shoir variantida muddat aniq qilib shunday ko`rsatilgan: “To`ra aslo el-yo`l topolmadi. Alhol, bachchalar uchga kirdi”. Bekmurod baxshida vaqt aniq aytilmagan bo`lsa-da, taxmin etishga imkon beruvchi ma`lumot mavjud: “Shu chorboqning ichida bir egiz bola tug`di. Ikkovi ham o`g`il edi. Shunda bolalarning ustiga kiyim qilsa, kiyim yo`q. Yoz o`tib kuz kelayotir. Kunduzi issiq bo`lgan bilan kechasi salqin bo`ladi. To`shamakka to`shak yo`q, yopinmoqqa ko`rpa yo`q. Bu bolalar yig`lasa, Kuntug`mishning ichi dardga to`ladi. Kechasi yotdi, kunduzi bo`lsa chorboqning u boshiga borib kelayin deb, chiqib ketdi”. Kuntug`mish shu ketishda borib karvonga yo`liqadi. Demak, matndan ayon bo`lmoqdaki, bu payt bolalar taxminan to`rt-besh oyliklar arafasida 51

bo`lishgan. Islom shoirda bolalar tug`ilgandan keyin Kuntug`mish yo`l axtarib karvonlarni uchratadi. Bu variantda ham bolalarning necha oylik ekanligi aniq aytilmagan. Lekin oradan ko`p vaqt o`tmaganligi aniq. Uzog`i bilan bir-ikki oy o`tgan bo`lishi mumkin. Bolalarning ota-onasidan ajralgan vaqtida to`rt-besh oylik bo`lgandan ko`ra uch yashar ekanligi muhimroq, chunki ularning yangi sharoitda yashab ketishlari uchun suyagi qotgan bo`lishi shart edi. Ergash shoirning bolalar yoshini alohida uch, deb ta`kidlab ko`rsatishiga ana shu badiiy mantiq asos bo`lmoqda. Bolalarning yoshi bilan bog`liq yana bir muhim jihat ularning bir-birlari va onasi bilan topishuvida amalga oshirgan ishlari, xatti-harakatlarini badiiy dalillashda ham kerak bo`ladi. Har uchala baxshi ham topishuv arafasida bolalarning yoshi nechada ekanligini u yoki bu tarzda aniq ko`rsatishgan. Bekmurod baxshi va Islom shoir talqiniga ko`ra, bolalar onalari yoniga borishganida yetti yoshda bo`lishadi. Bekmurod baxshi variantida bolalarning yetti yoshga kirganligini Kuntug`mishning olti yil qalandar bo`lib Buvraxon mamlakatiga aylanib borib, davlat qushi boshiga qo`nib, podsho saylangani aytilganligidan bilamiz. Islom shoir variantida esa, Xolbeka o`zini olib ketgan qofilaboshidan yetti yil aza muddati so`raganligidan bilish mumkin. Chunki bolalar muddat tugashi arafasida Xolbeka yoniga borishadi. Ergash shoirning bolalar yoshini doston davomida bir necha bor ta`kid bilan keltirishi bejiz emas. Chunki bolalar onasidan duo olib, ota yurtiga otlanib, yo`lga chiqib, Mohiboyning qutqusi bilan Zangar yilqilarini No`g`oyga olib ketishmoqchi bo`lganlarida, avvalo, yilqibonlar bilan, so`ngra podsho askarlari bilan jang qilishadi. Ergash shoir XX asr kishisi dunyoqarashlarini ham inobatga olgan holda yetti yashar bolalarning bunday ishlarga qodir bo`lishi mushkul, degan o`yda bolalarning yoshini o`n ikkida, deb ko`rsatgan. Bizning nazarimizda Islom shoir va Bekmurod baxshi variantlarida kelayotgan yetti yosh ko`rsatkichi ko`hna an`analarga mos keladi. Chunki epik an`anaga ko`ra, epik qahramonning balog`at yoshi hamisha o`n to`rt, deb aytiladi. 52

Gurkiboy bilan Mohiboy hali balog`atga yetmagan. Shu sababli epik an`ana ularning yoshini yetti deb belgilagan. Lekin davrlarning o`tishi, tinglovchi dunyoqarashining o`zgarishi ba`zan baxshini an`ana o`lchamlaridan chekinishga majbur etadi. Ergash shoirning bolalar yoshini o`n ikki deb alohida ta`kidlab ko`rsatishi ana shu so`nggi davr badiiy mantiqining mahsuli hisoblanadi. Odatda epik asarlar tarkibidagi g`ayritabiiy asoslanuvchi motivlarning o`rnini real talqinlar egallashi shu tariqa ro`yobga chiqadi. Ergash shoir variantida cho`pon nafaqat guvoh, balki boshqa cho`ponlardan ajratib talqin etilgan to`laqonli obrazga aylangan. Bekmurod baxshi variantida esa, guvohlik missiyasini hisobga olmasa, u ham boshqa cho`ponlarning biri. Bu holat nimalarda ko`rinadi? Ergash shoirda cho`pon voqealikka faol aralashadi. U Kuntug`mish bilan sirlashib, bolalarning kimligini va qaysi joydan ekanligini bilgach, ularning hayotiga befarq qarab turmaydi. Boshqa cho`ponlar qo`y boqish navbatini Gurkiboyga yuklab, o`zlari dam olishsa, bu esa bolaga mehribonlik qilib, qo`ylarni birgalashib boqadi. Shaharga tushganida Mohiboyning holidan ham xabar olib turadi. Cho`pon bu ishlarni shunchaki qilayotgani yo`q. Baxshi uning maqsadini shunday izohlaydi: “Shu bachchalar yigirmaga borsa, No`g`oy mamlakatiga olib borib, Avliyoyi Qoraxonga bir tanishtirib, nabira ekanligini bildirsam, men-ku hech nima emasman, shu bachchalar tufayli bir narsa bo`lib qolarman, degich edi”. Bekmurod baxshi variantida bu xil tasvirni uchratmaymiz. Unda cho`ponning Gurkiboyga munosabati boshqalarnikidan farq qilmaydi. Har ikki variantda ham Gurkiboy oilasiga tegishli sirni boshqa cho`ponlar Kuntug`mishni ko`rgan cho`ponni majburan so`zlatishi orqali bilib oladi. Lekin mavzuning qo`zg`alishi va sirdan xabar topgan Gurkiboyning cho`ponlar qo`shini tashlab ketishi turlicha izohlangan. Bekmurod baxshi variantida mohiyat Ergash shoir variantiga uyg`un bo`lsa- da, holatlar bir oz boshqacha tasvir topgan. 53

“Bir kuni qo`yga bo`ri tegdi. Besh-olti qo`ra qo`yning qo`zisini bir-biriga qo`shib yubordi. Ko`p qo`ylarni o`ldirib ham ketdi. Gurkiboy kechgacha qo`ylarni haydab keldi. Cho`ponlar ko`rib, Gurkiboyni har urdi, tayoqdan esi ketib yiqildi. Ne vaqtlardan keyin esiga kelib, yig`lab o`tirib, tamog`ini yeb, qo`yning ichiga borib yotib qoldi. Gurkiboy qo`y ichida yotib fikr qilib, ko`ziga uyqu kelmay “Hammaning ota-onasi bor, mening ota-onam kim bo`ldi ekan, men osmondan tushdimmi, yo yerdan chiqdimmi?”. Gurkiboy o`zicha o`ylab “Dunyoni yo ko`rgan oladi, yo ko`ngan oladi”, degan. Meni avvalda bo`rining og`zidan shular olgan, yana shularning o`zidan eshitaman-da” deb, bularning so`zini anglay boshladi”. Kunlarning birida “Shu Gurkiboyning ota-onasi chiqmay qoldiyov”, deb aytdi boyagi cho`ponlarning birovi. “Sen bilasanmi?” - deb cho`ponlar bir-biridan so`ray boshladi. Hammasi “Bilmayman” dedi. Shunda bir cho`pon turib: - Men bilaman, bilsam ham aytmayman, - dedi. - Nimaga aytmaysan? - deb boshqa cho`pon so`radi. - Men senga aytsam, sen yana birovga aytasan, so`z ovoza bo`ladi, buni Gurkiboy biladi, so`g`in boylab tursang ham turmay, bu yerdan ketadi, - dedi. Cho`ponlar “Ayt” deb qo`ymadi o`rtaga olib. Axir aytmagandan keyin buni o`ldirmoqchi bo`lishdi. U cho`pon Kuntug`mish ikki bolasini oldirgan vaqtda to`qayning ichida so`ylashib kelgan cho`pon edi”. Cho`pon bor gapni aytdi. Gurkiboy eshitib bildi, sahar turib bu yerdan ketdi. Bozorda qimorga borini yutqazgan Mohiboyni topib, u bilan do`st kirishib, Zangar shahriga jo`naydi. Har ikki variantda ham motivni o`ziga xos asoslash bor. Lekin, yuqorida ham ta`kidlaganimizdek, Ergash shoir variantidagi cho`pon obrazi va qo`ylarga bo`ri tegishi motivining Gurkiboy ketishiga sabab qilinishi badiiylik nuqtai nazaridan o`rinli tasvirlanganligini kuzatamiz. Egizaklarning bir-biriga fe`l-atvorda antipod sifatida tasvirlanishini yuqorida qayd etgan edik. Lekin Ergash shoir ayni qarama-qarshilikni saqlagan holda Mohiboyga xos fazilatlarga ham alohida e`tibor qaratadi. Masalan, dostonda tasvirlanishicha, “U ham kashishlik, nuronalik, martabalik bachcha bo`lgan edi. 54

Bekmurod baxshi esa uni birmuncha noshud qilib ko`rsatadi: “Gurkiboyning oti ilgari qarab semirsa, Mohiboyning oti keyin qarab semiradi. Goh kuni yem bersa, goh kuni bermay qoladi.Goh sug`orilsa, goh sug`orilmay qoladi. Vaqtida xom ot deganni chopmasa, joyga kelmaydi, deb suvga chiqqan vaqtida ham ko`chalarda chopib-chopib keladi”. “Kuntug`mish” dostonidagi Azbarxo`ja (Bekmurod baxshi variantida Aldarxo`ja, Islom shoir variantida qofilaboshi) obrazi doston dramatizmining yanada kuchayishiga xizmat qilgan. Avvalo shuni ta`kidlash kerakki, Islom shoir variantida karvonboshi obrazi dostonning Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlaridagi talqindan xiyla farq qiladiki, bu xususda variantlar sujeti qiyos etilganda qisman to`xtalgan ham edik. Islom shoir variantidagi qofilaboshi obrazi Azbarxo`ja (Aldarxo`ja) obrazidan keskin farq qiluvchi jihatlarga ega. Ergash shoir va Bekmurod baxshi talqinidagi Azbarxo`ja (Aldarxo`ja) obrazi, bir so`z bilan aytganda, nafs bandasi sifatidagina namoyon bo`ladi, xolos. Uni sheriklari qanchalik “olamning shaytoni” deb ta`riflashmasin, Buvraxonning bir og`iz hukmi oldida ojiz qolaveradi. Qofilaboshi mustaqil harakat qiladi. U Xolbekani qo`lga kiritgach, Zangarga Bo`ronxonning oldiga mol-davlat ilinjida borgani yo`q. Aksincha, Bag`dodga - o`z eliga ketdi. Xolbekaga o`z talabini bayon etdi. Umuman olganda, Islom shoir variantidagi qofilaboshi obrazi va u bilan bog`liq yo`nalish dostonning boshqa variantlaridagi ayni yo`nalishlarga qiyos etilganda, badiiy jihatdan puxta ishlanganligiga yana bir bor amin bo`lamiz. “Kuntug`mish” dostonining asosiy variantlaridagi yetakchi obrazlar o`zaro taqqoslab talqin etilganda, har bir variantning ushbu yo`nalishdagi yutuq va kamchiliklari haqida muayyan tasavvur paydo bo`ladi. Ushbu bobda aytilgan fikr va mulohazalarni quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin: 55

Barcha variantlarda Kuntug`mish obrazi, hamma ishqiy- romanik dostonlarda bo`lgani kabi, oshiq sifatida tasvirlangan. Kuntug`mishning yorga yetishuv yo`lidagi bellashuvi, yani epik shart motivi ham ishqiy-romanik dostonlar tabiatiga mos nard o`yini shaklida kelgan. Bu o`rinda qahramonning kuch-qudrati emas, aqlu zakovati sinovdan o`tadi. Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarida ayni talqin mavjud. Lekin Islom shoir variantida ushbu motiv tushib qolgan. “Kuntug`mish”ning barcha variantlarida uning tug`ilish motivi va u bilan bog`liq ota-onaning farzandsizlik motivi unutilgan bo`lsa-da, (Bekmurod baxshida bu motivlar Xolbeka yo`nalishiga ko`chgan), Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantining bir qator o`rinlarida bunga ishoralar mavjud. Ayni holat Kuntug`mish obrazi ibtidosida ushbu motivlarning bo`lganligini bildiradi. Kuntug`mish Buvraxonga nisbatan passiv holatda bo`lsa-da, u ajdarni o`ldirib, o`z jasoratini ko`rsatadi. Uning yori va bolalaridan ayrilib qalandar suvratida darbadar yurishi taqdir sinovidan o`tishi edi. U bu og`ir sinovdan oson o`tib, yana podsho bo`ladi. Ergash shoir variantida bu voqealar bayoni nihoyatda badiiy yuksak darajada chiqqan. Ergash shoir ushbu o`rinda folklor an`anasiga yozma adabiyot usullarini payvand qilib, dostonni mumtoz namuna darajasiga ko`tara olgan. Bekmurod baxshi esa an`anaviy yo`ldan borgan. Dostonda Xolbeka obrazi ikki bosqichda namoyon bo`ladi. U, avvalo, qattiqqo`l ma`shuqa bo`lsa, keyinchalik munis, mehribon, jafokash ona sifatida namoyon bo`ladi. Barcha variantlarda Xolbeka obrazi mohiyatan umumiy bo`lsa- da, Ergash shoir variantida badiiy asoslash ancha ustun berilgan. Buvraxon obrazi doston variantlarida ayricha talqin etilgan yagona obraz deyish mumkin. U Ergash shoir variantida Kuntug`mishga raqib, Bekmurod baxshida Xolbekaning bobosi, qattiqqo`l hukmdor. Islom shoirda vazirning o`g`li, hokimiyatni qonunsiz egallagan va Xolbekaga da`vogar. Epik mantiq va doston dramatizmi Ergash shoir talqini to`g`ri ekanligini ko`rsatdi. 56

X U L O S A O`zbek xalq epik ijodi namunalari orasida “Kuntug`mish” dostoni alohida mavqega ega. Bu kunga qadar keng omma orasida dostonning, asosan, Ergash shoir variantigina mashhur. “Kuntug`mish”ning Bekmurod baxshi varianti nashr qilingan bo`lsa-da, u ilmiy-adabiy jamoatchilikkagina ma`lum. Ushbu holatning o`ziga xos sabablari bor. Ayni paytda, dostonning faqat tor doiradagi mutaxassislargagina ma`lum yana bir qancha variantlari mavjud. Biz o`z ilmiy ishimizda, avvalo, ana shu variantlar haqida ma`lumotlarni berdik. Ular orasidan g`oyaviy-badiiy va ilmiy jihatdan e`tiborli deb topilgan uch namunani ajratib olib tadqiq etdik. Bular: Ergash shoir, Bekmurod baxshi va Islom shoir variantlari. Ma`lumki, folklorning asosiy xususiyatlaridan biri bo`lgan variantlilik og`zaki ijodkorlik va ijrochilik jarayonining barcha bosqichlari bilan mahkam bog`langan bo`lib, uning tabiati, og`zaki an`analarda yashash sharoitlaridan kelib chiqqandir. Shu sababli bu masalaning o`rganilishi folklorshunoslikning amaliy va nazariy rivoji uchun o`ta muhimdir. O`zbek folklorshunosligida variantlilik masalasining amaliy va nazariy jihatdan o`rganilishida muayyan natijalarga erishilgan bo`lsa-da, folklor namunalarini ilmiy va ommaviy nashr etishda to`plangan tajribalar asosida bu yo`nalishdagi ilmiy ishlarni izchil davom ettirish zarur. Shu yo`lda bir doston misolida bizning olib borgan bitiruv malakaviy ishimiz dastlabki qadamlardan biri bo`lib, quyidagi xulosalarga kelishga imkon beradi: Birinchidan, O`tgan asrning oltmishinchi yillaridan boshlab variantlilikni nazariy jihatdan tadqiq etishga kirishildi. Jumladan, T.Mirzayevning bu sohadagi maqolasi va “Alpomish” dostoni versiya va variantlariga bag`ishlangan monografiyasi alohida e`tiborga molik. Ommaviy nashrlar borasidagi amaliy faoliyatlar va yig`ma matnlar tuzish borasidagi urinishlar ham variantlilik masalasi bilan chambarchas bog`liq bo`lib, folklorshunosligimizda bu yo`nalishda ham ma`lum tajribalar to`plandi. Lekin hozirgi vaqtda xalq eposi namunalarini ayrim 57

olingan eng yaxshi variant asosida nashr etish prinsipi birdan-bir to`g`ri yo`l sifatida qarab kelinmoqda. Biz ham ushbu yo`nalishni ma`qul yo`l deb qaraymiz. Shu bilan birga har bir variant, har bir ijro mustaqil ijodiy akt hisoblanar ekan, bizning nazarimizda, badiiy jihatdan «ikkinchi» darajali deya qaralib kelinayotgan variantlar va baxshilarga, shuningdek, yig`ma variantlar tuzishga ham e`tibor qaratish zarur. Shu ma`noda «Kuntug`mish» dostonining Islom shoir variantini nashr etish masalasini o`ylab ko`rish va uni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Ikkinchidan, Xalq dostonlarining amaldagi jonli ijro jarayonida variantlilikni paydo qiluvchi obyektiv va subyektiv sabablar, ko`pchilik epik namunalar qatori, “Kuntug`mish” dostoni misolida ham ro`y berganligini ko`ramiz. Dostonning Ergash Jumanbulbul o`g`li, Bekmurod Jo`raboy o`g`li, Islom Nazar o`g`li variantlari obyektiv sabablar natijasida paydo bo`lgan bo`lsa, keyinchalik o`tgan asrning ikkinchi yarmidan so`ng yozib olingan Qodir Rahim o`g`li va Ro`zimbek Murodov variantlari subyektiv sabablar mevasi hisoblanadi. “Kuntug`mish” dostonining mavjud variantlari orasida Ergash shoir, Bekmurod baxshi va Islom shoir variantlari g`oyaviy-badiiy jihatdan boshqa namunalarga nisbatan keskin ajralib turadi. Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarini sujet, voqealar tafsiloti va yetakchi motivlar talqiniga ko`ra qiyoslansa, ular o`rtasidagi tafovut u qadar ko`p emasligi ma`lum bo`ladi. Asosiy farq bayon uslubi va an`anaga yondashuvda hamda motivlarni badiiy asoslashdagi baxshi mahoratidagina yaqqol ko`zga tashlanadi. Bu namunalarni sujet yo`nalishi, yetakchi motivlari va asosiy qahramonlari bo`yicha qiyosan o`rganish ularni bir asar variantlari sifatida qarash to`g`ri ekanligini to`la tasdiqladi. Uchinchidan, Biror-bir asarni, xususan, xalq dostonini boshqa-boshqa ijro usullariga ega dostonchilik maktablarining yetuk vakillaridan yozib olingan namunalar misolida qiyosan o`rganish folklorshunoslik uchun o`ta muhim faktik materiallar beradi va zarur nazariy umumlashmalar chiqarish uchun imkon 58

tug`diradi. Ma`lum sabablarga ko`ra, bir variantda unutilgan yoki qisqacha aytilgan o`rinlarni tiklash, to`ldirish imkonini yaratadi. Dostonning Islom shoir varianti Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlariga qiyos etilganida ma`lum farqlarga egaligi ko`rindi. Bu, asosan, Islom shoir talqinidagi karvonboshi obrazida yaqqol namoyon bo`lgan. Islom shoirda karvonboshi asar boshidan ishtirok etadi va uning xiyonati Xolbekani sevishi bilan izohlanadi. Lekin Islom shoirda Bo`ronxon(Buvraxon) obrazi ancha xira chiqqan. To`rtinchidan, Barcha variantlarda Kuntug`mish obrazi ishqiy- romanik dostonlarga xos oshiq sifatida tasvirlanganligi ushbu obraz mohiyatini teranroq idrok etishimizga va talqin qilishimizga imkon berdi. Kuntug`mishning yorga yetishuv yo`lidagi bellashuvi, yani epik shart motivi ham ishqiy-romanik dostonlar tabiatiga mos nard o`yini shaklida kelgan. Bu o`rinda qahramonning kuchi-qudrati emas, aqlu zakovati sinovdan o`tadi. Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarida ayni talqin mavjud. Lekin Islom shoir variantida ushbu motiv tushib qolgan. Beshinchidan, Dostonda Xolbeka obrazi ikki bosqichda namoyon bo`ladi. U, avvalo, qattiqqo`l ma`shuqa bo`lsa, keyinchalik munis, mehribon, jafokash ona sifatida namoyon bo`ladi. Barcha variantlarda Xolbeka obrazi mohiyatan umumiy bo`lsa-da, Ergash shoir variantida badiiy asoslash bu obrazning to`laqonli chiqishini ta`minlagan. Buvraxon obrazi doston variantlarida ayricha talqin etilgan yagona obraz deyish mumkin. U Ergash shoir variantida - Kuntug`mishga raqib, Bekmurod baxshida - Xolbekaning bobosi, qattiqqo`l hukmdor, Islom shoirda vazirning o`g`li, noqonuniy taxtni egallagan va Xolbekaga da`vogar. Epik mantiq va doston dramatizmi Ergash shoir talqini to`g`ri ekanligini ko`rsatadi. Oltinchidan, Egizaklar- Gurkiboy bilan Mohiboy obrazlari uchala variantda ham mohiyatan bir xil, bir-biriga qarama-qarshi xarakterli qilib talqin etiladi. Lekin Bekmurod baxshiga nisbatan Ergash shoir egizaklarni keng qamrovda olib tasvirlaydi. 59

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Karimov I.A. Asarlar. T.1. О `zbekiston milliy istiqlol. Iqtisod. Siyosat. Mafkura. - T.: О `zbekiston, 1996. -364 b. 2. Karimov I.A. Asarlar. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. - T.: О `zbekiston, 1996. - 382 b. 3. Karimov I.A. Asarlar. T.3. Vatan sajdagoh kabi muqaddastur. -T.: О `zbekiston, 1996. -366 b. 4. «Alpomish» – o`zbek xalq qahramonlik eposi. – T.: Fan, 1999. – 180 b. 5. Bozorov A. Baxshi ijodining ayrim qirralari. – T.: Fan, 1991. – 56 b. 6. Go`ro`g`li dostonlari. 4 jildlik. 1-jild. –T.: Yozuvchi, 1995. –206 b. 7. Zarifov X.T. «Kuntug`mish» dostoni haqida // Ergash shoir va uning dostonchilikdagi o`rni. Bitiruv malakaviy ishlar. 2-kitob. – T., 1971. – B. 43-51. 8. Imomov K. O`zbek xalq prozasi. - T.: Fan, 1981. – 103 b. 9. Maxmudova R. Xalq kitoblari va ayrim qissalar // Adabiy meros. – T.: Fan, 1971. II tom. – B. 254-258. 10. Mirzayev T. Xalq baxshilarining epik repertuari. – T.: Fan, 1979. – 11. Mirzayeva S. O`zbek xalq romanik dostonlari poetikasi. – T.: Fan, 2004. 12. Musaqulov A. O`zbek xalq lirikasi. – T.: Fan, 1995. – 156 b. 13. Rahmonov T. Xalq dostonlarida epik ot obrazining mifologik xususiyatlari haqida // O`zbek tili va adabiyoti. – 1983. - №2. 14. Ro`zimboyev S. «Oshiq» turkumi dostonlarining g`oyaviy – badiiy xususiyatlari. - T.: TDPI, 1987. – 62 b. 15. Ro`zimboyev S. Xorazm dostonlari. – T.: Fan, 1985. – 96 b. 16. Ro`zimboyev X. Xorazm folklorining xorijda o`rganilish tarixidan ( XIX asr va XX asr boshi): Filol. fanlari nomzodi. ... dis. avtoref. - T., 1996. 17. Saidov M. Xalq dostonlarida epik qolip va an`anaviy formulalar // o`zbek filologiyasi masalalari. - 1980. 60

18. Mirzayev.T. , O.Safarov. O`zbek xalq og`zaki ijodi xristomafiyasi. T. Aloqachi nashriyoti. 2008 19. R.Orzibekov. O`zbek adabiyoti tarixi. T. Adabiyot va san`at nashriyoti. 2006 20. M.Jumaboyev. Bolalar adabiyoti va folklore. T. Adabiyot va san`at nashriyoti. 2006 61

O'xshashlar

Mumtoz adabiyotda mifologik obrazlar talqini

Bolalar she’riyatida hajviy obraz yaratish (80-yillar she’riyati misolida)

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish

She`r tuzilishi va she`riy tizimlar” mavzusini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish