Бузилишларнинг тақсимланиш қонуниятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

232 KB

Скачать

Бузилишларнинг та қ симланиш қ онуниятлари Режа ; 1. Тасодифий катталиклар 2. Тасодифий катталикларнинг тақсимланиши 3. Тасодифий катталикларнинг тақсимланиш характеристикалари 4. Тақсимланиш қонунлари. Нормал тақсимланиш қонуни 5. Вейбулл-Гнеденко тақсимланиш қонуни 6. Логарифмик нормал тақсимланиш қонуни 7. Экспоненциал тақсимланиш қонуни

$Табиат ва техникада содир бўлаётган жараёнларни икки катта гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Функционал бо\ланиш билан аниқланадиган жараёнлар; 2. Тасодифий ёки эҳтимолий жараёнлар. Функционал бо\ланиш билан аниқланадиган жараёнлар Агар икки қиймат (Х ва Y) бир-бири билан маълум ифода орқали бо\ ланган бўлиб, Х нинг ҳар бир қийматига Y нинг битта аниқ қиймати тў\ри келса, у ҳолда Y нинг қиймати Х қийматининг функцияси хисобланади, яъни Хни бо\лиқ бўлмаган мустақил ўзгарувчан қиймат ёки аргумент дейилади. Мисол: ёнил\и сарфининг босиб ўтилган йўлга бо\лиқлиги yқf(x). Эҳтимолий жараёнлар кўпгина ўзгарувчан омиллар таъсирида вужудга келади ва уларнинг миқдорлари кўпинча номаълум бўлади. Шунинг учун эҳтимолий жараёнларнинг натижалари ҳар хил сон миқдорларига эга булиб, тасодифий катталиклар деб аталади. Масалан, бир бузилишга тў\ри келадиган ўтилган йўл миқдори, деталнинг дастлабки ва йи\иш сифати, унга берилган ишловнинг аниқлиги, ишчилар малакаси, техник хизмат кўрсатиш, жорий таъмирлаш ва эксплуатацион материаллар сифати, эксплуатация шароитлари ва бошқалар тасодифий катталиклар ҳисобланади ва кўпгина омилларга бо\лиқ. Тасодифий катталиклар сирасига бирор носозликни бартараф этишдаги меҳнат ҳажми, материаллар сарфи, техник ҳолат параметрларининг маълум вақтлардаги миқдори ва ҳ.к. ҳам киради. Транспорт воситалари техник эксплуатациясини юқори сифатда олиб бориш учун улар техник ҳолати ўзгаришининг қуйидаги қонуниятларини билиш керак: транспорт воситаси агрегат ва деталлари юрган йўли бўйича техник ҳолатининг ўзгариши; техник ҳолат параметрларининг ейилиш кўлами; транспорт воситаларининг бутун хизмат муддати давомидаги бузилишлари сони ва ҳ.к.$ $5.2. Тасодифий катталикларнинг тақсимланиши Муҳандислик топшириқларини ечишда, масалан, транспорт воситалари деталлари, узеллари ва агрегатларини алмаштиришга бўлган талабни аниқлашда ёки эҳтиёт қисмлар ишлаб чиқаришни режалаштиришда буюмларнинг ўртача ишлаш муддатини (ресурсини) ва ушбу ўртача миқдор атрофида айрим ресурсларнинг қандай гуруҳланишини билиш зарур. Шу сабабли тасодифий катталикларнинг тақсимланиш қонунларини билиш катта аҳамиятга эга.Nm p , (24) бу ерда: р – нисбий бузилишлар улуши; m – оралиқдаги бузилишлар сони; N – кузатувдаги буюмлар сони. Тасофидий катталикларнинг тақсимланиш қонунлари бузилишларнинг келиб чиқиш сабабларига бо\лиқ. 5.3. Тасодифий катталик ларнинг тақсимланиш характеристикалари а) ўртача арифметик миқдор - L ; Агар N o буюмларнинг бузилишларгача бўлган ишлаш муддатлари l 1 ,l 2 …l n бўлса, у ҳолда ўртача арифметик миқдор қуйидагича топилади: 0 1 0 2 1 0 ... N l N l l l L N i i n       , (25) бу ерда: N o –кузатувдаги буюмлар сони; l i – i-нчи буюмнинг бузилишгача ишлаш муддати, минг км. Синов натижаларига ишлов бериш оралиқлар бўйича олиб борилса (2- жадвалга қаранг), у ҳолда ўртача арифметик миқдор қуйидагича аниқланади: 01 N Lm L К j jj   , (26)$ $бу ерда: К – оралиқлар сони( j қ1,К); m j – j орали\идаги бузилишлар сони;jL - j оралиқнинг ўртача қиймати; 2 )1 2( min     j L L Lj , (27) бу ерда: minL - буюмнинг бузилишгача ишлаш муддатининг минимал қиймати, минг км; L - оралиқ қиймати, минг км. б) ўртача квадратик о\иш -  ; Амалда тасодифий катталикларнинг ўртача арифметик миқдорлари атрофида тарқалишини баҳолаш талаб этилади. Шу сабабли тарқалиш характеристикаси сифатида ўртача квадратик о\иш аниқланади: 1 ) ( 0 1 2 0     N L l N i i  , (28) Оралиқлар бўйича ишлов олиб борилган ҳолда  қуйидагича аниқланади: 1 ) ( 0 1 2     N L L m К j j j  , (29) в) Дисперсия Дқ  2 – тасодифий сонлар тарқалиши кўлами сифатида вариантларнинг ўртача арифметик миқдордан о\ишлари квадратлари йи\ индисининг ўртача қийматига тенг. д) Вариация коэффициенти – V . Вариация коэффициенти ўртача квадратик о\иш миқдорини ўртача арифметик миқдорга нисбати билан аниқланади. L V  , (30) Транспорт воситаларининг техник эксплуатациясида вужудга келадиган ва ишлатиладиган тасодифий катталик лар вариацияси кичик V  0,14; ўртача 0,1  V  0,33 ва V  0,33 юқори қийматларга эга бўлиши$ $мумкин. Вариация коэффициенти ёрдамида бузилишларнинг тақсимланиш қонунлари аниқланади. Тасодифий катталик лар тақсимланиш қонунлари бузилишларнинг вужудга келиш сабабларига бо\лиқдир. Илмий-тадқиқот ишларининг кўпчилиги ейилиш натижасида вужудга келадиган бузилишларнинг нормал (Гаусс) тақсимланиш қонунига бўйсунишини кўрсатади. Емирувчи кучлар натижасида вужудга келадиган бузилишлар (синиш, тешилиш, куйиш, узилиш) экспоненциал тақсимланиш қонуни бўйича, эскириш натижасида вужудга келадиган бузилишлар Вейбулл-Гнеденко тақсимланиш қонуни бўйича, ейилиш ва эскиришнинг биргаликда таъсир этиши натижасида вужудга келадиган бузилишлар эса логарифмик-нормал тақсимланиш қонуни бўйича тақсимланади. Ҳар бир тақсимланиш қонуни аниқ хусусиятларга эга, шу сабабли уларни қўллаш элементлар бузилишларини олдиндан кўра билиш ва керакли тадбирларни ишлаб чиқиш имконини беради. е) Тасодифий катталик (бузилиш) эҳтимоллиги зичлиги f ( L ) - вақтнинг кичик бирлиги давомида агрегат ёки деталнинг алмаштиришсиз ишлагандаги бузилиш эҳтимоллигини ифодаловчи функциядир. Агар L йўлга тў\ри келадиган бузилиш эҳтимоллиги0 N )L( m )L(F  , (31) бўлса ва ушбу ифодани N о  const шароитида диффeренциалласак, бузилиш эҳтимоллиги зичлигини оламиз:    l 0 dL dm N 1 )L(f , (32) бу ерда: dm  dL – бузилишлар сонининг ўсиш тезлиги. F(L) нинг дифференциали f(L) бўлгани учун f(L)  F'(L), (33) ёки   L dL)L(f )L(F , (34)$ $F(L) ни интеграл тақсимланиш функцияси – бузилиш эхтимоллиги, f(L)ни эса дифференциал тақсимланиш функцияси – бузилиш эхтимоллиги зичлиги деб аталади (15-расм). Амалда, агар f(L) маълум бўлса, бузилишгача юрилган ўртача йўлни топса бўлади.    dL)L( Lf L , (35) F(L ) f(L) R(L) F(L) L, минг км L 1 L 2  L ур L, минг км 15-расм. Интеграл ва дифференциал тақсимланиш функциялари Бу ерда: R(L) - бузилмай ишлаш эҳтимоллиги. Бундан ташкари, агар f(L) маълум бўлса,  L орали\ида бузилишларнинг тахминий сони- m(L)ни ҳам топса бўлади. Бунинг учун f(L) нинг миқдорини транспорт воситаларининг сонига ва  L оралиқ миқдорига кўпайтирилади. Масалан, N о  50; f(L)  0,02 минг км -1 ,  L  4 минг км. m(L 1 -L 2 )  0.02  50  4  4 бузилиш. Демак, 50 транспорт воситаси эксплуатация қилинаётганда (L 1 - L 2 ) оралиқда 4 та бузилишни кутиш мумкин (15-расм, штрихли юза). Тақсимланишнинг дифференциал функцияси – f(L) ни тасодифий соннинг тақсимланиш қонуни деб ҳам аталади.$ $Агар бузилиш эҳтимоллиги зичлиги f(L) миқдорини йўл орали\и катталигига кўпайтирилса, транспорт воситасининг шу оралиқдаги бузилиш эҳтимоллигини топиш мумкин. Бузилиш эҳтимоллиги шаклда дифференциал тақсимланиш функцияси эгри чизи\и остидаги майдон билан ўлчанади. Тасодифий сонларнинг тақсимланиш қонунларини билиш техник хизмат кўрсатиш ва жорий таъмирлашларни ўз вақтида ўтказиш, уларнинг иш ҳажмларини аниқлаш, керакли эҳтиёт қисмлар миқдорини ҳисоблаш имконини беради. 5.4. Тақсимланиш қонунлари. Нормал тақсимланиш қонуни Бу қонун тадқиқ қилинаётган жараёнга ва унинг натижасига бир бири билан бо\лиқ бўлмаган ёки кучсиз бо\лиқ бўлган жуда кўп омиллар таъсир этганида намоён бўлади. Алоҳида олинган ҳар бир омилнинг таъсири қолган омиллар таъсирининг йи\индисига нисбатан жуда кам. Нормал тақсимланиш қонуни математик статистиканинг асосий тақсимланиш қонунларидан бири ҳисобланади. Унинг тақсимланиш зичлиги қуйидаги ифода орқали аниқланади:) 2 2 2 )L L( exp( 2 1 )L(f       , (36) Нормал қонуннинг тақсимланиш зичлиги графиги симметрик шаклдан иборат (16-расм). 2% 2% 14% 34% 34% 14% f(L) -3  -2  -   2  3  L , минг км.$ $16-расм. Нормал тақсимланиш қонуни зичлиги функциясининг вақт (масофа) бўйича ўзгариши Ушбу қонуннинг хусусиятларидан бири – тасодифий сон қийматларининг L қиймати чап ва ўнг томонлари 3  га тенг оралиқларга бўлинишидир:  L -  ; L  ва  L ; L  - 34  ;  L -2  ; L -  ва  L  ; L  2  - 14  ;  L -3  ; L -2  ва  L  ; L  - 2%. (36) формуладан кўриниб турибтики, L қ  L тенг бўлганда f(L) максимал қийматга эга бўлади, яъни f max (L)  2  . Ўртача квадратик о\ишнинг ошиши билан f max (L) қиймати пасаяди ва тасодифий қийматларнинг тарқалиш кўлами кенгаяди (17-расм). f(L)  1 <  2 <  3  1  2  3 L, минг км. 17-расм. Тасодифий сон тақсимланиши зичлигининг ўртача квадратик о\иш қийматига бо\лиқ ҳолда ўзгариши Агар ўртача квадратик о\иш  қиймати ўзгармасдан ўртача арифметик миқдор L қиймати ўзгарса, у ҳолда таксимланиш зичлигининг графиги абсцисса ўқи бўйича ўз шаклини ўзгартирмай силжийди (18-расм).$ $Шундай қилиб, ўртача квадратик о\иш графикнинг кўриниш шаклини ифодаласа, ўртача арифметик миқдор эса унинг жойлашиш ҳолатини ифодалайди. f(L)  қ const  L 1  L 2  L 3 L , минг км . 18- расм . Таксимланиш зичлиги функциясининг ўртача арифметик ми қ дор ўзгаришига бо \ ли қ ҳолда силжиши Ишончлилик хусусиятларининг айрим кўрсаткичлари нормал та қ симланиш қ онуни бўйича қ уйидагича ани қ ланади : Бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги:dl 2 )L L( exp( 2 1 )L(R L ) 2 2         , (37) Бузилиш функцияси: dl) 2 )L L( exp( 2 1 )L(F L 2 2        , (38) Гамма-фоизли ресурс:   p U L L   % , (39)$ $бу ерда: U p – нормал тақсимланиш қонунининг квантили, махсус жадвалдан Р    /  эҳтимоллик қийматига асосланиб аниқланади. Нормал тақсимланиш қонунининг квантили (U Р ) деб Р эҳтимолликка жавоб берадиган ва қуйидаги тенгламани қаноатлантирадиган сонга айтилади. P U F P ) (0 , (40) бу ерда: F 0 (U P )- марказга кўчирилган ва меъёрлаштирилган нормал тақсимланиш қонунининг функцияси ( 0 L ва 1  бўлган ҳолда); Р- маълум қийматга эга бўлган эҳтимоллик. Бундан ташқари квантил U P орқали маълум эҳтимолликка мос келадиган ишлаш муддатини аниқлаш мумкин. p U L L   , (41) Эслатма: (-) ишораси эҳтимоллик Р  0,5 бўлганда, (+) ишораси эса Р  0,5 бўлганда қабул қилинади. Нормал тақсимланиш қонуни ҳисобларида кўпинча меъёрлаштирилган функция тушунчасидан, яъни Лаплас функциясидан фойдаланилади – Ф(z). Бу функция учун янги тасодифий сон (z) қабул қилинади ва уни меъёрлаштирилган о\иш деб аталади:  ) ( L L Z   , (42) у ҳолда, dZ Z Z L d Z Z Ф Z ZL           ) 2 exp( ) ( ) 2 exp( 2 1 ) ( 2 2     , (43) Ҳисоб-китобларни енгиллаштириш мақсадида меъёрлаштирилган функция Ф(z) учун махсус жадваллар тузилган  8, 2.9 жадвал  . 1-МИСОЛ. Транспорт воситасининг 50 минг км гача юрган йўли давомида деталнинг биринчи марта алмаштирилиши эҳтимоллиги аниқлансин. Ечиш: биринчи бузилишларгача бўлган масофанинг тақсимланиши нормал қонун бўйича кечади. Унинг параметрлари: 75 L минг км ,   25 минг км$ $Меъёрлаштирилган о\иш0,1 25 75 50 ) (       L L Z , (44) )0,1 ( ) ( ) (     Ф Z Ф L R , (45) Юқорида келтирилган жадвалдан Ф(-1,0) нинг эҳтимоллик қийматини аниқлиймиз: R (50)  Ф(-1,0)  0,15 Демак, транспорт воситаларининг 15 фоизида детал биринчи марта 50 минг км йўл юриш давомида алмаштирилар экан. 2-МИСОЛ. Худди ўша деталнинг L 1  50 минг км дан L 2  100 минг км гача бўлган оралиқдаги бузилиш эҳтимоллигини аниқланг. Ечиш: L 1 - L 2 оралиқда бузилиш эҳтимоллиги қуйидагича аниқланади: ) Z(Ф ) Z( Ф ) L(F ) L(F 1 2 1 2    , (4 6 ) Ф( Z 1 )  (-1,0)  0,15, ,0,1 25 75 100 ) ( 2 2       L L Z у ҳолда Ф( Z 2 )  Ф(1)  0.841 Демак L 2 - L 1 оралиқда бузилиш эҳтимоллиги F(100)-F(50)  Ф(+1,0) - Ф(-1,0)  0.841-0,15  0,691 яъни 69,1 фоиз транспорт воситаларида бузилишлар кўрсатилган оралиқда содир бўлади ва деталларни алмаштириш ёки таъмирлаш талаб этилади. Нормал тақсимланиш қонунини қабул қилишда вариация коэффициенти бўйича шарт- v  0.33. Бу қонун бўйича тормоз устқўймаси, шина, манжеталар, втулкалар ва бошқа деталларнинг ресурслари ҳамда транспорт воситаларнинг кунлик, ойлик, йиллик босиб ўтган масофалари тақсимланади. 5.5. Вейбулл-Гнеденко тақсимланиш қонуни Бу қонун "заиф звено" моделларида намоён бўлади. Бузилиш моделини таҳлил этаётганда айрим буюмларни бир неча элемент ёки бўлаклардан$

тузилган деб қараш мумкин (масалан қистирмалар, шланглар, қувур ўтказгичлар, юритиш тасмалари ва ҳ.к.). Кўрсатилган буюмларнинг емирилиши ҳар хил вазиятларда содир бўлади, лекин буюмнинг ресурси энг заиф элементнинг юрган йўли билан аниқланади. Ундан ташқари бу қонунни думалаш подшипниги ресурсининг тақсимланишига (заиф звено-зўлдир ёки ролик) ёки клапан механизмининг иссиқлик тирқишига ҳам ишлатиш мумкин. Тақсимланиш зичлиги функцияси (19-расм):                 b b a L а L a b L f exp ) ( 1 , (47) bK L a , (48)       b Г Kb 1 1 , (49) бу ерда: а – масштаб кўрсаткичи, минг км; b – шакл кўрсаткичи (ўлчамсиз қиймат); K b – ёрдамчи коэффициент;  b  - гамма функцияси. f(L) L, минг км.

$19-расм. Тақсимланиш зичлиги функциясининг вақт (масофа) бўйича ўзгариши. Шакл кўрсаткичи (b) ва ёрдамчи коэффициент (К b ) қийматларини вариация коэффициентига асосланиб махсус жадвалдан аниқланади  14  . Ишончлилик хусусиятларининг айрим кўрсаткичлари Вейбулл- Гнеденко тақсимланиш қонуни бўйича қуйидагича аниқланади: Бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги:           b a L L R exp ) ( , (50) Бузилиш эҳтимоллиги:               b a L L R L F exp 1 ) ( 1 ) ( , (51) Гамма- фоизли ресурс: b a L 1 % 100 % ln              , (52) Бузилиш жадаллиги: 1 ) (       b a L a b L  , (53) Бу қонунни қабул қилишда вариация коэффициенти бўйича шарт – V  0,4…0,6. Думалаш подшипниклари, тишли \илдраклар, валлар, пружиналар ва бошқа деталларнинг ресурслари ушбу қонун бўйича тақсимланади. Ўзгармас жадаллик билан содир бўладиган мустақил ҳодисалар орасидаги вақтнинг тақсимланиши Вейбулл-Гнеденко тақсимланишининг хусусий ҳолидир. 5.6. Логарифмик нормал тақсимланиш қонуни Агар тадқиқ қилинаётган жараён ёки унинг натижасига жуда ҳам кўп тасодифий ва бир-бири билан бо\лиқ бўлмаган омиллар таъсир этса ва шу$ $билан бирга омилларнинг жадаллик таъсири тасодифий қиймат ҳолатига бо\ лиқ бўлса, у ҳолда логарифмик нормал тақсимланиш қонуни намоён бўлади. Тақсимланиш зичлиги:          2 2 2 ) (ln exp 2 1 ) (    a L L L f , (54) бу ерда:  - тасодифий қийматлар логарифмининг ўртача квадратик о\ иши, минг км; а – тасодифий қийматлар логарифмининг ўртача арифметик қиймати, минг км.    0N 1i i 0 L ln N 1 a , (55) 2 0 ) ln( 1 a L N i    , (56) Ўртача квадратик о\иш қийматининг ўзгариши билан f(L) max қиймати ҳам ўзгаради (20-расм) f(L)  0,5  0,3  0,1$ $L, минг км. 20-расм. Логарифмик нормал тақсимланиш зичлигининг ўртача квадратик о\иш қийматига бо\лиқ ҳолда ўзгариши Ўртача арифметик қиймат:        2 exp 2 a L , (57) Гамма-фоизли ресурс: 100 ln 2 1 2 1          a L Ф , (58) Бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги:         a L Ф L R ln 2 1 2 1 ) ( , (59) Бузилиш функцияси:         a L Ф L F ln 2 1 2 1 ) ( , (60) Бу қонунни қабул қилишда вариация коэффициенти бўйича шарт – V  0.3 .... 0.5. Автомобилларнинг техник эксплуатациясида логарифмик нормал тақксимланиш қонуни коррозия, чарчаш емирилишлари, маҳкамлов бирикмаларининг бўшаб қолишларигача бўлган ресурсларини баҳолаш ва ҳ.к. ларда қўлланилади. 5.7. Экспоненциал тақсимланиш қонуни Экспоненциал тақсимланиш қонунининг ифодаси бир кўрсаткичли бўлиб бошқа қонунларга нисбатан содда ҳисобланади, ундан ишончлиликни оширишда ва оммавий хизмат кўрсатиш тизимларининг кўпгина масалаларини ечишда кенг кўлланилади. Тақсимланиш зичлиги (21 - расм) )L exp( )L(f   , (61)$ $бу ерда:  - бузилишлар оқимининг параметри (бу қонун учун  - бузилишлар жадаллиги ҳамдир), бузилиш  буюм 1000 км. f(L) L, минг км. 21-расм. Тақсимланиш зичлиги функциясининг вақт бўйича ўзгариши 1  ўртача квадратик о\иш. Экспоненциал тақсимланиш қонуни учун вариация коэффициенти V  1.0. L 1   , (62) Бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги: R ( L )  exp (-  L ), (63) Бузилиш функцияси: F ( L )  exp  L ), (64) Гамма- фоизли ресурс:       100 % ln %   L L , (65)$ Бу қонун техник ҳолат параметрларининг секинлик билан ўзгаришини ҳисобга олмасдан, қўққисдан содир бўладиган бузилишларни акс эттиради. Мисол тариқасида лампочкаларнинг куйиши, рессораларнинг синиши,реле ва термостатларнинг ишдан чиқиши, камераларнинг тешилиши ва бошқаларни келтириш мумкин.

Бузилишларнинг тақсимланиш қонуниятлари

20.09.2019

0

232 KB

Похожие