Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Валентлик
Валентлик
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
114 KB
Скачать
Похожие
Синтаксис хакида умумий маълумот
Синтактик алока ва унинг турлари. Тенг ва тобелик(эргашиш) алокаси
Лексикология ҳаkида умумий маълумот. Сўз ва унинг моҳияти
Ўзбек тилида фразеологизмларнинг шаклланиши ва функционал- прагматик хусусиятлари танланма фанининг объекти ва вазифалари
Морфемика
![Валентлик Валентлик ҳақида тушунча. Валентлик аслида химиявий атама бўлиб, тилшуносликда лисоний бирликларнинг амалга ошмаган бирикувчанлик-бириктирувчанлик имкониятлари сифатида қаралувчи лисоний ҳодисага нисбатан қўлланади. Валентликнинг химиявий тавсифи қуйидагича. Масалан, кислород (О) атоми бошқа турдаги яна иккита атомни бириктириш имкониятига эга. Бу унинг электрон қаватидаги иккита атомнинг бўш ўрнига қараб белгиланади. Сув молекуласи (Н 2 О)да бу бўш ўринлар тўлдирилган. Шунингдек, нафақат кислород, балки водород (Н) ҳам валентликка эга бўлиб, унинг бўш ўрни биттадир. Демак, кўринадики, сув молекуласида кислороднинг ҳам, водороднинг ҳам валентлик имкониятлари воқеликка айланган бўлиб, улар кислородда бириктирувчи, водородда эса бирикувчи табиатга эга. Ҳар иккала атом (водород ва кислород) ҳам бир-бирига мувофиқ бўлгандагина бирикма ҳосил қилиши мумкин. Масалан, водород ва олтин атомлари бирикиб, молекула ҳосил қила олмайди. Атомларнинг валентлиги рўёбга чиқмаган, намоён бўлиши учун шароит талаб этиладиган имкониятдир. Лисоний бирликлар ҳам ана шундай бирикиш-бириктириш имкониятига эга бўлиб, бу (яъни валентлик) ҳам лисоний бирликларнинг ўзи билан муайян тил жамияти аъзолари онгида яшайди. Масалан, [ ўқи ] лексемаси киши онгида 8 та бўш ўрнига эга ҳолда мавжуд бўлади ва нутқда воқеланиб, бир вақтнинг ўзида ўзига 8 та бирикувчини ҳам торта олиши мумкин. Уни чизмада қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: ким нимани кимга қандай ўқиди қачон нима билан нима сабабдан қанча 8 та сўроқ олмоши [ ўқи ] лексемасига бирикиш имкониятига эга бўлган сўзларга ишора қилади. Бу имконият бевосита кузатишда берилмаган бўлиб, [ ўқи ] лексемасининг моҳиятида яширингандир. Лекин китобни ўқимоқ , ҳар куни ўқимоқ , кўп ўқимоқ нутқий бирикувларида бу имкониятлар битта-битта воқеланган. Қуйидаги бирикувларнинг биринчисида бир вақтнинг ўзида бу имкониятдан иккитаси, иккинчисида эса учтаси воқеликка айланган, сўз бирикмаси ҳосил қилинган:](/data/documents/1d63f7d1-77fa-47f3-b40b-bc531cf28533/page-2.png)
![1) китобни тез ўқимоқ; 2) кутубхонада китобни тез ўқимоқ; [ ўқи ] лексемасининг онгдаги бирикиш имконияти валентлик экан, унинг нутқий воқеланиши синтактик алоқа ҳисобланади. Демак, валентлик лисоний, синтактик алоқа эса нутқий ҳодиса сифатида қаралади. Улар лисон ва нутқнинг барча қарама-қарши белгиларини ўзида акс эттиради. Масалан: валентлик синтактик алоқа умумийлик яккалик моҳият ҳодиса имконият воқелик сабаб оқибат Ёки валентлик синтактик алоқа моддийликдан ҳоли моддийликка эга ижтимоий индивидуал такрорланувчан бетакрор Лисоний бирликнинг валентлик ўринларини тўлдирувчи бирликлар актантлар деб ҳам юритилади. Юқорида айтилганидек, кислород атоми билан бирга водород атоми ҳам валентликка эга бўлганлиги каби [ ўқи ] лексемасига бирикувчи лексемалар ҳам валентликка эга. Бироқ [ ўқи ] лексемаси ҳоким, тортувчи мавқеда бўлганлиги сабабли унинг валентлиги ҳоким валентлик, унга бирикувчи лексеманинг валентлиги эса тобе валентлик дейилади. Турли атомлар бир-бирига мос бўлгандагина бирика олганлиги каби лисоний бирликлар ҳам маъно ва грамматик жиҳатдан мувофиқ бўлмоғи лозим. Бошқача айтганда, бириктирувчи лексема бирикиши лозим бўлган лексемани нафақат маъно жиҳатдан, балки унинг маълум бир грамматик шаклда бўлишини ҳам талаб этади. Шунга кўра, валентлик луғавий ва синтактик қатламларга ажралади. Луғавий валентлик. Луғавий валентлик бириктирувчи лексеманинг маъновий жиҳатдан ўзига мос бирикувчиларни танлашидир. Масалан, [ ҳангра ] лексемаси [ қуш ] лексемасини ўзига торта олмайди, [ қуш ] лексемаси [ ҳангра ] лексемасидаги бирорта ҳам бўш ўринга туша олмайди. Чунки уларда маъновий мувофиқлик мавжуд эмас. Лексемалар бир-бирига маъновий мос бўлиши учун уларнинг](/data/documents/1d63f7d1-77fa-47f3-b40b-bc531cf28533/page-3.png)
![маъно структураларида ўхшаш маъно бўлакчалари - семалари бўлмоғи лозим. Масалан; [ қуш ] [ сайрамоқ ] 1)парранда 1)овоз чиқариш 2)учадиган 2)қушларга хос 3)сайрай оладиган Кўринадики, [ қуш ] лексемаси маъно таркибидаги «сайрай оладиган» маъно бўлакчаси «сайрамоқ» лексемасида ва «сайрамоқ» лексемасидаги «қушларга хос» маъно бўлакчага қуш лексемасида мавжуд. Бу уларнинг бирикма ҳосил қилишга асос бўла олади. Энди [ қуш ] ва [ ҳангра ] лексемаларини шу тарзда қиёслаб кўрайлик: [ қуш ] [ ҳанграмоқ ] 1) парранда 1) овоз чиқариш 2) учадиган 2) эшакка хос 3) сайрай оладиган Бу лексемаларда юқоридагидек, маъновий мослик кузатилмайди. Шу боисдан [ ҳанграмоқ ] лексемаси валентлигини тўлдириш учун [ қуш ] лексемасини ўзига торта олмайди, [ қуш ] лексемаси эса [ ҳангра ] лексемасидаги бўш ўринни тўлдира олмайди. Лексемаларнинг валентликлари тор ёки кенг бўлиши мумкин. Масалан: [ ҳанграмоқ ] лексемасининг нима? сўроғига жавоб бўладиган валентлиги тўлдирувчиси - [ эшак ], [ хўтик ], [ ҳанги ] лексемаларидир. [ кишнамоқ ] лексемасининг бундай валентлигини тўлдирувчи унсурлар - [ от ] , [той], [бедов], [саман] лексемаларидир. Баъзан бирикувчи ёки бириктирувчи лексемалар маънолари мувофиқ бўлмагани ҳолда улар нутқда бирикувлар ҳосил қилиши мумкин. Масалан, артист ҳангради каби. Бунда энди меъёрий валентлик бузилган ҳолда намоён бўлиб, кўчма, образли маъно юзага чиқади. Лекин бу соф нутқий ҳодиса бўлиб, [ ҳангра ] ва [ артист ] лексемаларининг лисоний моҳиятидан жой олмаган. Чунки [ артист ] лексемасининг маъно таркиби «санъаткор», «қўшиқчилик-театрга» хос семалари бўлиб, унда «ҳангра» семаси йўқ, [ ҳанграмоқ ] лексемаси « эшакка хос», « овоз чиқариш » маъно таркибига эга бўлиб, унда « санъаткор », « қўшиқчиликка хос » маъно бўлакчалари мавжуд эмас. Биз луғавий валентликни от ва феъл туркумларидан олинган намуналар асосида далиллашга ҳаракат қилдик. Лекин лисоний-луғавий](/data/documents/1d63f7d1-77fa-47f3-b40b-bc531cf28533/page-4.png)
![валентлик нафақат от ёки феълга, балки бошқа сўз туркумларига ҳам хосдир. Синтактик валентлик. Синтактик валентлик лексема валентлигининг иккинчи томони бўлиб, у ҳоким мавқедаги лексеманинг тобе лексемаларни ўзига тортиш учун уларнинг маълум бир синтактик шаклда - келишик, кўмакчи, равишдош, сифатдош қўшимчаларини олган ҳолда бўлишини талаб қилишидир. Бу ҳоким лексеманинг синтактик мавқеи, грамматик шакли томонидан белгиланади. Масалан, Хатни ёзди, Хат ёзилди синтактик қурилмаларидаги хатни ва хат сўзларининг грамматик шакли бош сўзнинг грамматик шакли билан белгиланган. Синтактик валентлик луғавий валентлик билан зич боғланган бўлиб, биринчиси ўзгарса, иккинчиси ҳам ўзгаради, бири йўқолса, иккинчиси ҳам бўлмайди. Масалан, [ етакла ] лексемаси жўналиш келишигидаги отни ўзига тортмайди ( Салимга етакла тарзида). Лекин [ етакла ] лексемаси орттирма нисбат шакли -т билан шаклланса, ( Салимга ) сўз шакли унга тортила олади. Бунда, [ етакла ] лексемасининг синтактик валентлиги ўзгарди. Луғавий ва синтактик валентликлар ўзаро боғлиқ бўлса-да, улар тез-тез ўзгаришга учраб туради. Масалан, Ашулачи ҳангради бирикувида синтактик валентлик ўзгармасдан воқеланган, аммо луғавий валентлик янгиланган ҳолда юзага чиққан. Бундай ҳол кўчма маъно юзага чиққанидан далолат беради. Хат ёзилди , Хатни ёзди бирикувларида маъновий валентлик жойида, бироқ синтактик валентлик ўзгарган. Бу турлича синтактик шакллар воқеланганлигини кўрсатади. Бироқ айтилган ҳар иккала ўзгариш ҳам бир ёқлама - ё маъновий, ё синтактик табиатга эгадир. Агар ўзгариш бирданига икки томонлама - ҳам луғавий, ҳам синтактик бўлса-чи? Бунда сўз ясалиши содир бўлади. Далил сифатида [ очмоқ ] феълининг луғавий ва синтактик валентликларини аниқлаш орқали бунга амин бўлиш мумкин: 1. Терговчи жиноятни очди. 2. Жиноятчи терговчи томонидан очилди. 3. Американи Веспуччи очди. 4. Гул очилди. 1- ва 2- мисолларда [ очмоқ ] феъли валентликларини тўлдирувчи сўз ( терговчи )нинг маъноси ўзгармаган, лекин синтактик шакли ( терговчи - бош келишикда, терговчи томонидан - кўмакчили) ўзгарган. Демак, [ очмоқ ] лексемасининг маъновий валентлиги ўзгаришсиз сақланган, синтактик валентлиги ўзгарган. Бу ўзгариш [ очмоқ ] феълига -ил мажҳул нисбат қўшимчаси томонидан киритилган. 3- мисолда эса феълнинг синтактик валентлиги ўзгаришсиз қолгани ҳолда маъновий валентлик ўзгаришга учраган. Чунки [ Америка ]](/data/documents/1d63f7d1-77fa-47f3-b40b-bc531cf28533/page-5.png)
![сўзининг маъноси [ очмоқ ] феъли маъносига мувофиқ келмайди. Аммо синтактик шакли мос. 4-мисолда эса ҳам маъновий, ҳам синтактик валентликлар буткул ўзгарган. Чунки [ гул ] сўзи [ очмоқ ] феълига маъновий жиҳатдан мос эмас. Бундан ташқари, бирикувчи сўзнинг синтактик шакли ([ гул ] - бош келишик) [ очмоқ ] феълга -ил қўшимчаси қўшилиши натижасида ўзгаришга учраган. Демак, маълум бўладики, лексеманинг лисоний валентлиги икки ёқлама бўлиб, унинг маъновий томони лексемаларга қандай лексемалар бирика олиши меъёри, чегарасини кўрсатса, синтактик томони бирикувчи сўзнинг қандай грамматик қўшимчаларни олишини белгилайди. Грамматик шакл валентлиги . Лексемаларга грамматик шакллар қўшилганда уларнинг бирикувчилари сирасида жиддий ўзгариш юз беради. Шоирман сўз шакли – ман шахс-сон қўшимчаси билан бирикмасдан олдин, яъни [шоир] лексемаси сифатида [мен] олмоши билан бирикиш эҳтиёжига эга эмас эди. Шахс – сон маъносини ифодаловчи (-ман) қўшимчасини қабул қилгач, шундай эҳтиёж туғилди. Бу эҳтиёж, зарурат – ман қўшимчасида мужассамлашган, 1-шахс бирлик сон шахсҒсон қўшимчасининг синтактик эҳтиёжи, кенгайиш талаби, яъни валентлигидир. Грамматик шакллар ўзлари қўшилиб келган лексеманинг лисоний (маъновий ва синтатик) валентлигини ё кенгайтиради, ёки чеклайди. Масалан, эгалик қўшимчаси ўзи қўшилиб келган исм туркумига мансуб сўзларга қаратқич келишиги шаклида турган бошқа исм билан қаралмиш – қаратувчи алоқаларига киришиш имкониятларини беради. Демак, ўзи қўшилиб келган сўзнинг синтактик имкониятларини кенгайтиради. Сўз шакли маъновий ва синтактик валентлиги шу сўз шакли учун асос бўлган лексема лисоний валентлигидан кенг. Шундай ҳодисани орттирма нисбат морфемаси билан ўтимсиз феъл лексема бирикишида кўриш мумкин. Қиёсланг: Машина юрди. Бола ухлади. [ухла], [-юр] феъллари воситасиз тўлдирувчи билан бирика олмайди. Лекин ҳайдовчи машинани юргизди. Она болани ухлатди , меъёрий бирикмалардир. Воситасиз тўлдирувчи билан бирика олиш валентлик қобилиятини [юр-], [ухла] лексемаларига орттирма нисбат морфемаси берди, бошқача айтганда, бу феълларга қўшилиб келгач, у морфема ўз валентлигини олиб келди. Айрим грамматик шакллар ўзи қўшилиб келган лексеманинг лисоний валентлигини торайтиради. Масалан, мажҳул ва ўзлик нисбат шакллари ўтимли феълни ўтимсизлаштиради, унинг воситасиз тўлдирувчи билан бирикиш имкониятини чеклайди. Бунга амин бўлиш учун [ китоб ] лексемасининг грамматик шаклсиз ва грамматик шаклланган ҳолатларида валентлик имкониятларини таққослаш кифоя.](/data/documents/1d63f7d1-77fa-47f3-b40b-bc531cf28533/page-6.png)
![1. Қизиқ Катта Бадиий китоб Ўнта Кўп 2. Қизиқ Катта Бадиий китоблар Кўп 3. Қизиқ Бадиий китобча Ўнта Кўп Аён бўладики, 2- ва 3- чизмаларда [ китоб ] лексемасининг бирикув имкониятлари кўплик сон шакли -лар ва кичрайтириш қўшимчаси -ча ҳисобига торайган. Қуйидаги гапларда эса лексеманинг бириктириш имконияти кенгайганлигига амин бўламиз: 1. Салим китоб ўқиди. 2. Салим укасига китоб ўқитди. Синтактик алоқа. Мустақил сўзларнинг нутқ жараёнидаги эркин боғланиши синтактик алоқа дейилади: Сувлар тиниқ, тоза ҳаво. Синтактик бирликлар бир неча аъзоли бўлади. Фақат гап бир аъзоли бўлиши мумкин. Нутқда сўзларнинг бир-бири билан боғланиши ҳар бир тилнинг ЛСҚлари, лексемаларнинг бирикиш имкониятлари асосида содир бўлади. Сўзларнинг синтактик муносабатга киришуви натижасида ҳосил бўлган синтактик қурилма сўз қўшилмаси дейилади. Бу сўзларнинг бир- бирига эргашиши ( аълочи ўқувчи ) ёки тенглашиши ( олма ва анор ) шаклларида бўлиши мумкин. Аълочи ўқувчи бирикмасида бир сўз маъновий қобилиятини намоён қилиш учун бошқасига эҳтиёж сезади. Аниқроғи, ( ўқувчи ) узви изоҳланишга муҳтож. Шу боисдан ( аълочи ) сўзи унга эргашиб, изоҳлаб келади. Бу тобеланиш алоқасидир. Тобеланиш алоқаси натижасида сўз бирикмаси ва гаплар ҳосил бўлади: тиниқ сув, Салим ўқиди. Ўзбек тилида кейин келиб, маъноси изоҳланаётган сўз ҳоким (бош) сўз, ҳоким сўзга эргашиш йўли билан боғланиб, унинг маъносини изоҳлайдиган сўз тобе (эргаш сўз) дейилади. ( Тиниқ сув), (Салим ўқиди) бирикувларида ( тиниқ) ва ( Салим) сўзлари тобе, ( сув) ва ( ўқиди) сўзлари ҳоким аъзолардир.](/data/documents/1d63f7d1-77fa-47f3-b40b-bc531cf28533/page-7.png)
