Sibir va Uzoq sharq xalqlari - Лингвистика - Рефераты

Sibir va Uzoq sharq xalqlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38 KB

Sibir va Uzoq sharq xalqlari Reja: 1.Etnogenezi, tili va irki. 2.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi. 3.Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar: Axolining etnik tarkibi. Tub axoli tili va antropologik guruxlar. Etnogenez va etnik tarixi muammosi. Tarixiy-etnografik viloyatlar. Xujalik-madaniy tiplar. Janubiy Sibir va Lena xavzasi chorvadorlari, dexkonlari. Tayga va tundra utrok ovchi-balikchilari. Ovchi-luguchilar. Arktikadagi dengiz xayvonlari ovlochilari. Moddiy va ma'naviy madaniyati. Oilaviy va ijtimoiy munosabatlarning uziga xos xususiyatlari. Sibirning mustamlakaga aylantirilishi muammosi. Sibirning bepoyon dashtlari, tayga va urmonlarida kadimdan 30 dan oshik turli elat va etnografik guruxlar yashaydi. Ular fanda xujalik, madaniy xususiyatlariga karab bir necha tarixiy etnografik viloyatlarga bulingan: Janubiy Sibirning urmon dasht kismi: Garbiy Sibirning Tayga va Tundra buyi zonasi: Oltoy-Sayan kismi, Urta Sibir: Amur-Primorye ulkasi va Shimoli-Sharkiy chekka kismi. Son jixatdan nisbatan kam xisoblangan maxalliy Sibir xalklari juda katta xududga joylashgan. Masalan, 328 mingdan ortik axoliga ega bulgan yokutlarning avtonom respublikasining xozirgi xududi Fransiya xududiga nisbatan olti xissa katta, yoki buryat avtonom respublikasi tub axoli soni 353 ming kishidan iborat bulib egallagan xududi Buyuk Britaniyaga yarim baravar keladi. Xujalik-madaniy tavsifnomasi nuktai-nazaridan Sibirni ikkiga bulib turgan Yenisey daryosining janubida dexkonchilik va chorvachilik xujaligi, Urta va Kuyi Ob daryosi buylarida ovchilik, eng shimoliy

kismida Tundra buguchiligi, Yenisey va Lena daryolari urtaligida tayga buguchiligi va ovchilik xujaligi ajralib turadi. Sayan-Oltoy tayga togliklarida barcha mazkur xujaliklarni mujassamlashtirgan uziga xos etnografik dunyoni kurish mumkin. Amur-Primoye rayonida xam maxsus etnografik xususiyatlarga ega bulgan balikchilik va ovchilik xujalik tipini uchratamiz. Chutko – kamchatka rayonida esa “paleosiyo” madaniyati bilan bglik maxsus ovchilik va buguchilik tipi dikkatga sazovor. Shuni aloxida kayd kilish lozimki, Sibir kadimdan ruslarni uziga jalb kilib kelgan. Bu yerga XU1 asrdan boshlab yangi yerlarni ochuvchi ruslar tomonidan yul ochib berilgan edi. Bir asr utmasdan Sibirga kelgan ruslarning soni 150 mingdan oshib ketgan va maxalliy tub axoli soniga yakinlashgan. Xozirgi davrda Sibirda yashovchi 25 millionli axolining deyarli 90 foizi yoki tukiz kismi ruslar, ukrainlar va beloruslar. Lingvistik jixatdan Sibri xalklari bir necha til oilasi va turkumlariga eag. Birinchi urinda eng kup sonli Oltoy til oilasiga kiradigan elat va xalklar turadi. Ularni uch turkumga bulish mumkin: turkiy, mugul va tungus-manjur tillari. Eng katta turkiy til turkumiga oltoy-sayan xalklari (oltoyliklar, tuvaliklar, xakaslar, shurlar, chulimlar, tufalar yoki koragaslar), Garbiy Sibir tatarlari (barabin, ishim va tobolliklar), Shimoliy Sibirdagi yokutlar va dulganlar kiradi. Mugul til turkumiga fakat buryatlar kiradi. Tungus-manjur tillarida evenklar va ularga yakinlar ulchilar, uruchi va udegeylar, Saxalindagi urukilar gapiradi. Garbiy Sibirda yashovchi xanti-mansilar, samodiy xalklari (nenes, enes va selkuplar) ural til oilasiga oid kam sonli elatlardir.

Eng kadimgi osiyo xalklariga (odatda “paleosiyo” deb ataydilar) yukorida tilga olingan turkumlarga kirmaydigan Shimoli-sharkiy Sibirda yashovchi itelmenlar, chukchilar, koryaklar, kalima yukagirlari kiradi. Playeosiyo til turkumiga Amur kuyi okimida va Saxalinda joylashgan nivxa anlarni xam kiritadilar. Urta Yeniseyda yashovchi ketlarni bir vaktlar juda keng tarkalgan mustakil yenisey til oilasiga oid deyish mumkin.Kisman Chukotka va Vrangel orolida yashovchi eskimos va aleutlar uziga xos til oilasini tashkil kiladi. Antropologik jixatdan Sibir xalklari asosan mongoloid irkiga oid. Ammo Yeniseyning garbida yashovchi axolida yevropoid irkining ta'siri sezilarli. Sibir xalklarining kelib chikishi va shakllanish tarixi eng kadimgi davr-yukori paleolitga borib tarkaladi. Neolit davriga kelib ibtidoiy ovchi va balikchi elatlar Amur, Yenisey, Lena va Ob kabi yirik daryo voxalarini, Kamchatka va Chukotkaning ichkari soxillarini xam eagallab olganlar. Usha davrlardan xozirgacha yetib kelgan til turkumlari paydo bulgan. Butun Sharkiy Sibirni Yeniseydan Oxot dengizigacha egallayu olgan “paleosiyoliklar” bir necha mustakil etnolingvistik birikmalardan iborat edi. Ular uz navbatida turli tilda gapiradigan mayda turkumlarga bulingan. Amur voxasining ancha kismini gilyaklar, Oxot dengizi soxillari va kisman Chukotkani koryak va chukchilarning ajdodlari, Kamchtka va Bering kirgoklarini eskimoslar, Ob va Yeniseyning yukori okmini ketlarga kardosh kabilalar, Yukori Lena va Baykalbuylarini yukagirlar egallagan eid, Ural buyi da ya'ni Ob daryosining pastki va Urta okimlarida eramizdan avvalgi U-111 ming yillikda ural til oilasiga

oid ugor xalklari xam samodiylar joylashgan. Mazkur elatlar ovchilik va balikchilik bilan shugullanganlar. Janubiy Sibir dahshtlarida neolit davrida turli ovchi kabilalari daydib yurganlar. Eramizdan avvalgi 111 ming yilliklar bu yerda Grabdan kelgan yevropoid tipidagi chorvachilik bilan shugullanuvchi elatlar paydo buladi. Keyingi ming yillikda Janubiy Sibirni andronov madaniyati tipidagi utrok dexkonschilik va chorvachilik bilan shugullanuvchi bronza davri ealatlari egallaydi. Eramiz boshlarida bu yerga oltoy til oilasiga oid turkiy va tungus kabilalari bosib kiradi. Baykal atroflarida mugul tilidagi buryatlarning ajdodlari xam yashagan. Eramizning U1-X asrlarida kadimgi turkiy elatlar Ob va Yeniseyning yukori kismidagi Baykal kuli atrofida juda keng xududni egallab olganlar. Usha davrda evenklarning tungus ajdodlari Sharkiy Baykal buyi, Amur voxasi va Urta Sibirga tarkalgan. Mugul istilosidan keyin bu yerdagi turkiy elatlarning bir kismi Lena daryosining urta okimiga kuchib maxalliy “paleosiyo” lilar bilan aralashib yokut xalkiga asos solgan. Mazkur murakkab etnikjarayon keyingi asrlarda xam kisman davom kilib kelgan. Uning moxiyatini tularok tasavvur kilish uchun ayrim yirik xalklarning etnogenezi va etnik tarixi ustida kimkacha tuxtab utish zarur. Sibirning nisbatan eng kup sonli xalklaridan yokutlar kadimiy etnoslardan biri xisoblanadi.Ular uzlarini “Saxa” deb ataydilar va Yokutistonning tub axolisi bulib, Lena daryosining urta okismida, janubiy Oldan va Vilyuyada, kisman Olekmaning kuyi okimi va Shimolning chekka rayonlarida joylashgan. Ayrim gurux yokutlar

Krasnoyarsk ulkasining shimolida, Magadan, Saxalin va Amur viloyatlarida xam yashaydilar. Yokut etnosi asli eramizning 11 ming yillikning birinchi yarmida Lena daryosining urta okimi xavzasida Baykal soxilllaridan kelgan turkiy kabilalarning maxalliy paleosiyo va tungus tillaridagi elatlarni uziga singdirib yuborishi natijasida paydo bulgan. Eng oxirgi elatlarning kuchib kelishi X1U-XU asrlarda ruy bergan. XVII asrlarda yokutlarning katta guruxlari Lena, Yana, Mndigirka va boshka yirik daryolarning vodiylariga yoyilib, maxalliy kabilalar bilan aralashib ketganlar. Yokutlarning etnik konsilidasiyasi XVII asrlarning 20-30 yillaridan ya'ni ulkani Rossiyaga kushilish davridan keyin tugaydi. Ikkinchi yirik xalklardan buryatlar XVII asrda turli mugul kabilalari (bulagatlar, exiritlar, xorinlilar va xundurlar)dan tashkil topgan, ularga keyin boshka mugul kabilalari va kisman evenklar kushilgan. Utmishda uryanxayliklar, soyotlar yoki sayanlilar deb nom kozongan xozirgi tuvaliklarning kelib chikimshi asli VII-VII1 asrlardagi urxun-yenisey yozuvlarini yaratgan turkiy kabilalar bilan bevosita boglik bulgan. Ularning etnogenezida samodiy kabilalari xam kisman ishtirok kilgan. Yoki ilgari notugri uyrutlar deb atalgan oltoy xalki xam kadimiy samodiy , ket, ugor va turk kabilalarining uzok davr davomida aralashib ketihshi natijasida, janubiy oltoyliklar esa Sayan-Oltoy kadimiy turklari bilan kuchib kelgan mugul kabilalari bilan aralashishi okibatida paydo bulgan edi. Xozir oltoylilar Yukori Ob daryosi xavzasidagi va Oltoy togi oraligidagi vodiylarda yashaydilar.Boshka Shimoliy xalklarning xam etnogenezi va etnik tarixi xam shunday murakkab.

Sibirning tabiiy-geografik sharoitiga moslashgan xlda kadimdan bir necha xujalik-madaniy tiplar paydo bulgan. Oltoy – Sayandagi buryatlar, yokutlar chorvachilik va dexkonchilik xujaligini yaratganlar. Buryatlar kuchma chorvachilikka ega bulib, ot, kuy va tuya bokkanlar. Baykal buyi buryatlari yarim kuchma chorvachilikni utrok dexkonchilik xujaligi bilan birga olib borganlar. X1X asrlardan boshlab ruslarning ta'siri ostida dexkonchilik xujaligi ancha rivjlangan. Oltoyning togli va tayga ray onlarida yashovchi axoli ovchilik bilan shugullangan. Yokutlar yakin davrgacha yarim kuchmanchi chorvachilik bilan bir katorda balikchilik va ovchilik xujaligiga ega bulganlar, shimoliy yokutlar esa kisman bugu xam saklaganlar. Katta-kichik daryo voxalarida va tarmoklarida, dengiz soxillarida joylashgan nanay, ulchi, nivxi, koryak, itelmen, xanti-mansi va janubiy selkuplar utrok balikchi xujalik tipi vakillaridir. Ularning butun xayoti va tirikchiligi balikchilikva kisman ovchilik bilan boglik bulgan. Sharkiy Sibirda yashovchi evenk, even, dulgan, tufalar, urmon neneslari, selkup va udegeylar ovchilik, buguchilik xujaligi bilan shugullanganlar. Ularning asosiy kasbi ovchilik bilan buguchilik bulsada, kushimcha balikchilik bilan xam shugullanganlar. Kuchmanchilik bilan turmush kechirganazkur elatlar bugulardan yuk tashish va transport sifatida ishlatilgan. Nenes, chukchi va koryaklar tundra buguchilik xujaligiga ega bulganlar. Ular kishda tayga chekkalariga, yozda dengiz soxillariga, kuzda yana tayga tomon yil buyi bugulari bilan kuchib yurganlar. Tundra buguchilari ikki, turt yoki besh bugu kushilgan yengil chanalarda kuchmanchilik kilib xayot kechirganlar.

Sharki-shimoliy Sibirda, asosan Chukotka soxillarida yashovchi eskimoslar, utrok chukchi va koryaklar dengiz xayvonlariga ov kiluvchi artikaliklar xujalik tipini tashkil kiladilar. Ular yil buyi morj va tulenlarga sanchki bilan ov kilganlar. Yoz paytlarida yengil teri bilan uralgan yogoch kayiklarda kishda it kushilgan chanalarda ovga chikkanlar. Sibir xalklarining moddiy madaniyati ularning xujalik faoliyatiga moslashgan. Chorvachilik bilan mashgul axoli kuchma va utrok tipdagi uylarda yashaganlar. Buryat va oltoylar konus shaklidagi kigiz yopilgan utov uylarda, yokut daraxt kopigi yopilgan utovsimon “yarasa” nomli uylarda yashaganlar. Utrok axoli yogoch uylar xam kurganlar. Balikchilik shugullanuvchi elatlar utmishda yer tulalarda, keyin xitoycha franza tipidagi tugri burchakli yogoch uylarda istikomat kilgan. Kuchmanchi ovchi va buguchi nenes va evenklarda kuchirishga kulay bulgan teri yoki daraxt kobigi bilan bekitilgan konus kappa shaklidagi chayla (“chum”) tikilgan. Eskimos va chukchilarda yertula shaklidagi muzdan tiklangan uylar mavjud. Xozirgi davrda barcha Sibir xalklari zamonaviy uylarga ega. Kuchmanchi xujalik bilan shugullanuvchi axoli ancha kulay issik va yorug palatkalar bilan kuchib yuradi. Chorvachilik va dexkonchilik bilan shugullanuvchi axolining an'anaviy kiyimlari teri va matodan turli xilda tikilgan chopon va pustinlar, kuylak va ishtonlar etik va kalpoklardan iborat bulgan. Utrok balikchilar balik terisidan, buguchilar va ovchilar bugu va boshka xayvonlarning terisidan kiyim va poyabzallar tikkanlar. Erkak va ayollarning kiyimlari uncha fark kilmagan. Artika ovchilarida teridan ikki kavat kilib boshdan oyok yaxlit tikilgan kiyim bulgan.

Sibir xakllarining kupchiligi yozuvsiz, nixoyatda kolok madaniyatiga ega bulganlar. Ularning ma'naviy xayotida urug va oila arvoxlariga, tabiat kuchlariga siginish kabi ibtidoiy dinlar xukmronlik kilib kelgan. Garbiy Sibir tatarlari dastlab shomonizm kabi ibtidoiy dinlarga itoat kilganlar, fakat XU1 asrda islom diniga utganlar. Buryat va kisman oltoy xalklarida buddizm dini keng tarkalgan. Butun Sibir xalklarida eng keng tarkalgan diniy e'tikod shomonizm edi. Shomoniylik dinining asosiy xususiyati shundan iboratki, shomon zikrga tushib uzini asabiylashtirib jazavasi tutgan xolda xomiysi va yordamchisi xisoblangan arvoxlar bilan bevosita munosabat kilish kobiliyatiga ega emish. U arvoxlarni ishga solib kasallani davolash ochlik va turli musibatlarni tugatish, bola tugilish, ovda va kasb-xunarda muvaffakiyat keltirish yoki dushmanlarni maglubiyatga xukm kilish kabi ishlarni “amalga oshirgan”. Itelmenlarda xamma shomonlik kila bilgan. Chukchilarda, masalan, professional shomonlardan tashkari, xar bir oila boshligi shomonlik marosimini oila bayramlarida utkaza bilgan. Yukager, xanti-mansi, evenk va buryatlarda shomonlik maxsus mutaxassislik xisoblangan va merosiy kasbga aylangan. Buryatlarda buddizm ta'sirida shomonizm nixoyatda murakkablashib ketgan. Sibir xalklarida boshka ibtidoiy diniy tasavvurlardan oilaviy – urug ajdodlariga, ayik va boshka xayvonlarga siginish odatlari uzok davr saklangan. Masalan, nivxa xalkida ayikka siginish urug ibodati darajasiga kutarilgan. Neneslarda shomoniylik asosiy diniy e'tikod xisoblansada, ammo xomiylik vazifasini bajaruvchi oilaviy arvoxlarning tasviri yasalib oila boshligida saklangan. Ular xatto ovchilik va balikchilik xomiylari- “siyadey” larga kurbonliklar keltirganlar.

Sibir xalkini xristian diniga itoat kildirish ancha kiyinchilikda asosan zurlik bilan Chor Rossiya davrida ya'ni XVII1 asrda boshlangan edi. Ulkaning kupchilik axolisi X1X asr oxirlariga kelib provaslav diniga utkazilgan bulsada, asli maxalliy diniy tasavvurlar yukolmagan, aksincha tub axolining dunyokarashi va xatti-xarakatiga zur ta'sir kilib kelgan.

ADABIYOTLAR: 1.Etnogenez va etnicheskach istoriya narodov Severi M., 1975. 2.Smolyak A.V. Etnicheskaya prosesso' u narodov Nijnego Amura i Saxalina. L., 1975. 3.Jabborov N.M. Jaxon xalklari etnografiyasi. T. 1985.

Похожие

Yevrosiyo va mdh xalqlari. Sharqiy slavyan xalqlari.

Avstraliya va Okeaniya xalqlari

Polineziya xalqlari

Yevropa xalqlari

Kavkaz xalqlari