Вилоятга айлантирилган салтанат - История - Рефераты

Вилоятга айлантирилган салтанат

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95.400390625 KB

Вилоятга айлантирилган салтанат Россия давлати Бухоро ва Хива хонликларига қарши бос-қинчилик уруши олиб бораётган йилларда Қўқон хонлиги ўз бошидан чуқур сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий бўҳронни кечи-раётган эди. Бу вақтга келиб хонликнинг ҳозирги Қиргизис-тон, Қозоғистон худудларидаги Оқмачит, Туркистон, Сайрам, Чимкент, Авлиёота, Пишпак, Алмати каби вилоятлари, яъни салтанатнинг деярли ярми Россия томонидан босиб олинган эди. Қўқон хонлигининг ҳудуди асосан Фарғона водийсидан иборат бўлиб қолганди. Қўқон хонлигининг Туркистон, Чимкент, Тошкент ва бош-қа шаҳарларини босиб олган чор истилочилари бу худудларни Россия тасарруфига киритиб олдилар ва расмий «қонунлашти-риб» ҳам қўйдилар. 1868 йил 13 февраль куни Туркистон гене-рал-губернаторлиги билан Қўқон хонлиги ўртасида шартнома имзоланди. Бу келишув, ўз моҳияти билан, Қўқон хонлиги учун ниҳоятда оғир, шармандали шартнома эди. Мазкур шарт-номага кўра, рус савдогарлари Қўқон хонлигидаги барча ша-ҳарлар ва қишлоқларда истаган карвонсаройга эга бўлиш ва савдо агентликларини тузиш ҳуқуқига эга бўлдилар. Қўқон хонлиги савдогарлари эса фақат Туркистон генерал-губерна- торлиги ҳудудидаги шаҳар ва қишлоқлардагина, яъни ўз юрти-дагина шундай имтиёзга эга бўлдилар, холос. Бу ҳол маҳаллий савдогарлар табақаси ўртасида кучли норозилик ўйғотди. Рос сия ҳукумати тазйиқи остида, Россиянинг манфаатларини кўзлаб тузилган бу шартномадан хонликнинг бутун халқи қониқмади. Ўша пайтда халқ орасида хон ва унинг гумаштала-ри Қўқон хонлигини чор Россиясига сотмоқчи, деган фикрлар ҳам кенг тарқалган эди. Россия Қўқон хонлигини бутунлай ўз таркибига киритиб олиш учун астойдил харакат бошлаб юборди. Хусусан, Қўқон хонлигини жосуслик йўли билан ўрганишни атрофлича кучай-тирди. Полковник Шауфус Қўқонга ҳам элчи, ҳам жосус бўлиб тайинланди. У, ўзи тўплаган маълумотлари асосида, Худоёрхон рус мустамлакачилари тарафида эканини, бироқ унга қарши турган иккинчи гуруҳ мавжудлиги ва бу гуруҳ Шерали додхоҳ билан

Абдураҳмон Офтобачи томонидан бошқарилаётганини рус маъмуриятига етказди. Бу даврда хонлик чегараси анча қисқариб кетган, хазинага тушадиган даромад камайган эди. Хазинани тўлдириш учун эса оғир ва хилма-хил солиқ ва мажбуриятлар жорий этилади. Бу ўринда рус тарихчиларидан Н. Раевскийнинг эътирофи-ни келтириш мақсадга мувофиқдир. У бундай деган: «Ўлкани руслар эгаллагандан кейин аҳолининг аҳволи кундан кунга оғирлашиб борди. Аҳолидан биз куп нарсани талаб этмокда-миз. Улардан солиқ йиғишда эса ҳаддан зиёд авжга чиқаётир-миз. Лекин халққа нима бердик? Тошкентда ва турли комис-сияларда чиройли айтилган иборалардан ташқари, халқ хўжа-лиги учун биз ҳеч нарса қилмадик». Қўқон хони Худоёрхон мустамлакачиларга ўзини яхши кўрсатишга зўр берарди. Щу боис, у рус маъмурларига ўз садо- қатини ва ҳар қандай хизматга тайёрлигини изҳор этувчи бир қанча хатлар ёзиб турди. Бу хусусда Худоёрхоннинг 1869 йил 18 апрелда Туркистон генерал-губернаторига йўллаган бир мак-туби диққатга лойиқдир. «Сизлар томонга қочиб ўтган сарбоз Турсунқулов билан, —деб ёзган эди у, - юборган самимий хатингизни олдим. Сизга нисбатан бўлган дўстлик туфайли мазкур сарбозни кечириб, сарпо кийгиздик ва хурсанд қилдик. Чунки у бегона давлатга эмас, балки Қўқон билан бир дав-лат— Россияга, яъни бир мамлакатга қочган». Худоёрхон ўз вақтида юрти ва халқига хоинлик қилиб, мунофиқлик, паст- кашлик, диёнатсизлик билан душман тарафига ўтган кишини афв этганида Россияга нисба тан садоқатини ошкора намо-йиш қилмоқчи бўлган, албатта. Унинг «бир давлат» ҳақидаги гаплари русларга тиз буккан давлатининг итоаткор хизмат-кор бўлишга ҳозирлик эътиро-фи эди. Бу каби субутсизлик, таслимчилик руҳидаги хатлари эвазига Худоёрхон вақтинчалик Туркистон генерал-губернатор-лиги маъмуриятининг таҳсини-га сазовор ҳам бўлган эди. Муаррих Исҳоқхон Жунай- дулЛахожа Ибрат Худоёрхон нинг салбий фазилатларини умумлаштириб, «Русиядан хо-тиржам бўлуб, вақтини ўйин-

кулки билан ўтказуб, қуш сол-моқ ва кўксабури чопмоқ йўлларинда булуб, уламо ва

насиҳатларига амал қилмай, жабру зулм тарафига ўтуб турга-нида, раияту халқ [ундан] юз ўгирди», 1 — деб ёзган эди. Унинг замондошларининг гувоҳлик беришича, Худоёрхон сўнгги ўн йиллик (1865—1875) ҳукмдорлигида ўз халқини мисл- сиз талади, бу давр ўғрилик ва қотилликга тўла эди. У Бухородан паноҳ топиб юрган кезларида ўзининг ўтмиш қилмишларидан тавба қилиб, энди салтанатга келсам адолатли иш тутаман деган хаёлга ҳам борганлиги маълум. «Яна тахтга ўтирсам ҳаммага тенг подшо бўламан, бирини биридан фарқ этмайман» деб парвардигорга шарт ва ваъда қил- ган экан», 2 — деб ёзади Муҳаммад Азиз Марғилоний. Худоёр- хоннинг айшу-ишратга муккасидан кетиб, халқ, Ватан манфаа-тини чет эл босқинчиси оёғи остига ташлаганини эса шундай тасвирлайди: «Ўрусия билан урушмайман. Божи хирож бериб туришни хохдайман. Пулни кўпайтирсам бўлар экан. Бошқа томондан келадиган ёв йўқ. Бохузур айшу ишрат қилиб ёта-ман», деб муқаррар қилибди 3 . Таниқли муаррих Аҳмад Закий Валидий ўзининг «Худоёрхон-нинг сўнгги кунлари» асарида хонни «мислсиз очкўз, дунёпараст, ўта зулмкор, шафқатсиз, маънавий қашшоқ» шахе сифатида таъ- рифлайди. «Худоёрхон, — деб ёзади у, — кўп бадавлат бўлиб, хотинларни кўпайтиришга ҳирс қўйган. Кайфу сафони, роҳатни ва тинчликни яхши курган. Халқнинг фойдасига иш юритмаган... Мамлакатнинг турли томонларида бир нечта боғларида гуллар орасида кайфу сафо қилиб ётган: бедана, каклик ва хўроз уриш-тириш билан шуғулланган. Масхарабозлар ва ҳофизлар ҳамда маъносиз ўйинлар билан умр ўтказган. Молу дунёга қаддан зиёда ҳирс қўйган ва хазинасини бойи-тиш учун кўп солиқлар солган. Худоёрхоннинг мана шундай ишлари ва разил ахлоқи халқ, беклар, сипоҳийлар, бойлар ва уламоларнинг норозилигини келтириб чиқарган» 4 . Худоёрхоннинг мажбурий йўллар билан солиқ тўплаб, катта бойлик

орттиргани, ҳатто, ўлкани истило қилган рус мустам-лакачиларининг асарларида ҳам ўз аксини топган: «Солиққа тортиладиган молларнинг турлари жуда кўп бўлиб, улар имко-ни борича барча нарсалардан олиниб, халқ том маънода ши-линган. Ҳатто камбағаллар келтириб сотадиган қамиш шох-шибба, янтоқ ва шунга ўхшаш нарсалардан ҳам солиқ унди-рилган. Кейинги вақтларда тоғлардан ариқлар орқали оқиб келадиган сувга ҳам солиқ солинган. Фақат нафас олинаётган ҳаводан солиқ олинмаган, холос. Бу ҳол хонга қарши норози-ликнинг асосий омилларидан бири бўлган эди» 1 . Оқибатда мамлакатда ғалаёнлар бошланди. Ғалаёнлар қай тариқа бош- лангани хусусида муаррихлардан мулло Мирзо Олим Тошкан-дий асарида маълумот бор. «Абдураҳмон Офтобачини қўшуб, кўп аскар бирла буюрди. Булар бориб урушуб қирғизларни қочурдилар. Қирғизлар паришон бўлуб кетдилар. Бирнеча бийлар, чунончи, Умарбек, Абдураҳмон шайтон, Қорақушбий ва Сулаймон ўғри ва бир неча қирғиз бийлар бирла қўлга тушти, кўп обрў бирла келиб хонни кўруб, мулоқот қилиб, дуо айладилар. Филжумла, хотиржам бўлдилар. Эрса Мусулмонқул деган қирғиз қипчоқ урушдан қочуб, бир неча қирғизлар мас-лаҳат айлаб хонзода топмоқ учун Бухоро тарафига бориб, Пўлатхон валади Муродхонни' олдига бориб васваса қилиб экан. Урганжға, Муҳаммад Алихон ўғли Музаффархоннинг ол дига бориб, неча кун туруб васваса қилдиким, хон қилиб, ота тахтига ўлтурмоққа фотиҳа ўқубмиз, сизга буюрдилар, ҳамма халойиқ сизга мунтазир турубдирлар, дебди. Музаффархон айт-диким: «Сизга қирғиз халқини эътиборларинг йўқ турур. Қа-ландархон акамни ҳам олиб бориб, Мурғзор қишлоқда ўлду-руб қўйдинглар. Алҳамдулуллоҳ ёвҳат баҳузур» деб қабул қил-мади. Мусулмонқул ноилож қайтиб, Тошкентға келди, эрса Муҳсинбойнинг ўғли мулло Абдулмўминнинг ҳовлисига қўнуб эрди. Анда бир мулла Исҳоқ деган қирғиз бала Мазанг деган мавзеъда носфурушлик қилур экан. Азбаройи нос ол-моққа келган экан. Абдулмўмин мазкур айтдиким; «Эй аҳмоқ қирғиз, шул қирғиз балани Пўладхон деб олиб борғил. Иш саранжом топганда, бир хон топилур», деди эрса маъқул бўлуб, ўшал

қирғиз балани олиб Облиқ устидин ошиб Чует устиға келиб, қўшунға қўшулди. Қирғизлар ҳурсанд бўлуб, шодиёна қўйдилар, оқ кигизга солиб хон кўтардилар» 2 . Тарихчининг сўзларига қараганда, мулло Исҳоқ мулло Ҳасан ўғлини Қўқон хони Олимхоннинг набираси деб Чустда хон кўтарди. Мулло Исҳоқ Марғилон шаҳрига яқин Уҳна деган қишлоқ да истиқомат қилувчи Бўстон қабиласига мансуб оклада ту-ғилган ва отаси Марғилондаги Оқмадрасада мударрислик қил-ган. Мулло Исҳоқ дастлабки маълумотни Тунқотар мадрасаси-да, сўнгра отаси ҳузурида олган. 1867 йили ўқишни ташлаб Фарғонадаги' Сўхга келади ва бу ердаги кўчманчи қирғизлар орасида икки йил яшаб, сўнг Уҳнадаги маежидда, кейин эса Андижондаги маежидларнинг бирида имомлик қилади. Айни пайтда савдогарлик билан ҳам шуғулланади. Мулло Исҳоқ хонликнинг нуфузли кишиларидан бири, қурамалик Абдулмўмин додхоҳ билан дўстлашиб, иккалари Тошкентга келадилар. Хонликнинг сиёсий курашларида фаол қатнашган ва кўпни курган Абдулмўмин кўп воқеаларни унга гапириб бериб, мулло Исҳоқнинг сиёсий онги ўсишида муҳим аҳамият тутган. Сохта Пўлатхон бўлиш таклифини у шу ерда қабул қилади. Чин Пўлатхоннинг такдири эса бундай бўлган эди: 1810 йили Кўқон хони Олимхон ўлдирилгандан кейин унинг хотини Ота- лиқхон исмли ўғли билан Крратегинга қочади. Қоратегин ҳоки- ми Шо ўз қизини Оталиқхонга никоҳлаб беради ва уларни Бухо- ро амирига хизмат қилиш учун Самарқандга жўнатади. Бир қанча вақтдан кейин Оталиқхон ота тахтини қўлга киритиш мақсадида Қўқонга жўнайди. Аммо у йўлда ўлдири- лади. Унинг хотини, ўғли Пўлатбек ва қизи (Пўлатбекнинг опаси) қийин аҳволга тушиб қоладилар. Оналари вафот эт- гандан кейин Бухоро амирининг маслаҳати билан Пўлатбек - нинг опаси Хожа Аҳрор масжиди мутаваллисининг ўғлига тур- мушга чиқади. Пўлатбек шу масжидда истиқомат қилади. Генерал Абрамовнинг сўзига қараганда, Пўлатбекнинг кўзи ғилай бўлиб, ўзи 35 ёшлардаги кишига ўхшар эди. Ташқи кўри- нишидан унинг ғарибона ҳаёт

кечириши сезилиб турар, аммо фикри жуда ҳам теран бўлган 1 . Худоёрхоннинг Самарқандда истиқомат қилиб турган жия- ни Носирхон 1876 йил январь ойининг бошларида тасодифан Пўлатбекни кўриб, таниб қолади ва Зарафшон бўлимининг бошлиғи генерал А. Абрамовга бу ҳақда хабар беради. Шундан кейингина русларга Қўқондаги Пўлатхоннинг сохта эканлиги аён бўлади. Аммо рус қўмондонлиги ҳам буни сир тутади. Чунки улар шунча вақт алданиб юрганликларининг ошкора бўлишини истамас эдилар 2 . Собиқ хукмдор Олимхоннинг невараси сифатида сиёсий ку- рашга отланган мулло Исҳоқ Пўлатбек, халқнинг Худоёрхон зулми ва Россияга қаршилигини яхши англаб Наманган тума- нининг шимолий қисмидаги, яъни Косон ва Нанай оралиғида-ги Қутлуғ Сайид қабиласининг ёрдами билан атрофига 500 кишини тўплашга муваффақ бўлади. Шу тариқа Пўлатбек бош- чилигидаги қўзғолон бошланиб кетади. Бу вақтгача ҳам Мамур Мерган ўғли бошчилигида Андижон туманида ва Маъмун Шо- умурзоқ ўғли раҳбарлигида Чотқолда қўзғолон кўтарилган эди. Аммо улар хон аскарлари томонидан бостирилди. Пўлатбек бошчилигидаги халқ ҳаракати ўша қўзғолонларнинг бевосита давоми бўлди. Худоёрхоннинг бообрў амалдорларидан Исо Авлиё, Абдураҳ-мон Офтобачи кабилар, ҳатто хоннинг иниси, Марғилон ҳоки-ми Султон Муродбек, ўғиллари Насриддинбек (Андижон ҳоки-ми), Муҳаммад Аминбек, шунингдек мусулмон руҳонийлари ҳам ўша сохта Пўлатхон томонига ўтиб кетадилар. Худоёрхон сохта Пўлатхонга қарши қўшин юборишга мажбур бўлади. Ҳар икки тараф қўшинлари ўртасида жанг бўлади. Унда қирғиз- қипчоқлар мағлуб бўладилар ва Пўлатхон билан қочадилар 1 . Орадан маълум вақт ўтгач, қирғизлар Косонга келиб, қипчоқ-лар билан учрашиб, биргаликда кураш олиб боришга келишадилар. Муаррихнинг ёзишича, «Худоёрхон воқиф бўлуб, Абдураҳ-мон Офтобачини ва мулла Исо Авлиёни бош қилиб, тамоман калоншавандаларни фармонлади, эрса, жамоат бўлиб, дарёдан ўтиб, Наманганга доҳил бўлдилар. Наманган Ўрмонбекға ном зод бўлуб эрди. Мулла Турдиқули ботурбоши,

Умарали хожа- мирзабоши эрди. Бир-икки кун туруб, қўшунни орқасини ет- куриб, жамоат бўлуб отланиб, лашкар тортиб, фавж-фавж, тўп-тўп, байдоқ- байдоқ, алам-алам бўлуб Косон устиға бостилар. Шукуҳ бирла бориб муқобил бўлуб саф торттилар эрса, қипчоқ халқи урушқа анча рағбатлари йўқ эрди, чароким кечаси хат ва одам келиб, қипчоқ катталариға сўзлашиб экан. Назирқул бо турбоши Шаҳрихон аскари бирла «Оллоҳу Акбар», деб от қўйди. Унг тарафдин Кийикбой ботурбоши қипчоқ, Махрам тўпи от қўйди. Махрамлар отиб, чопиб, ўлдуруб, заҳмдор қилиб, ёвни қочирдилар. Беҳад ва беадад банди тушти» 2 . Бу жанглардан кейин Пўлатхон бир гуруҳ кишилари билан Чотқол тоғларига қочади. Кўп ўтмай у Лайлак қишлоғида пай-до бўлади ва куч тўплайди. 1875 йили Пўлатхон Ўзгандаги қўзғолонга бошчилик қилади. Хонликка катта хавф солган бу қўзғолонни даф этиш учун Худоёрхон Исо Авлиё, Абдураҳмон Офтобачи ва Саримсоқ эшик оғаси бошчилигида 4 минг ки-шилик аскар юборади. Аммо бу қўшин 1875 йил 17 июлда қўзғолончилар томонига ўтиб кетади. Яна бунинг устига Анди жон ҳокими Насриддинбек ҳам 18 июлда беш минг кишилик қўшини билан Пўлатхон бошлиқ қўзғолончилар сафига қўши-лади. Бундан олдин Худоёрхоннинг укаси Султон Муродбек ҳам шундай иш тутган эди. Хонликнинг асосий ҳарбий қисм-лари ва лашкарбошиларнинг қўзғолончилар тарафига.ўтиб ке-тиши Худоёрхоннинг кейинги тақдирини ҳал этган муҳим са-баблардан бири бўлган эди. Бу орада Уш, Наманган, Андижон, Асака шаҳарлари қўзғо лончилар томонидан ишғол этилади. Улар Марғилонни ҳам эгаллаб, Олтиариққа яқинлашадилар. Қўзғолоннинг бу тарзда ривожланиши унинг моҳиятан русларга қарши қаратилганлиги-ни кўрсатиб турарди. Шу боис, Россия ҳукумати саросимага тушиб, полковник М.Д.Скобелевни қўзғолонни бостириш учун Туркистон ўлкасига юборади. Худоёрхон эса ўз салтанатини саклаб қолиш учун фон Кауфманга ёрдам сўраб мурожаат қилади. Шу тариқа Худоёрхон узил-кесил ўзини ҳам, бутун хонлик ни хам

Россия ихтиёрига топшириб қўяди. 1875 йил 20 июлда у Туркистон генерал-губернатори фон Кауфманга хат ёзади: «... Бу қийин ва машъум вақтда мен содиқ ва ишончли деб билган одамлар, жумладан, Мулла Исо Авлиё, Абдураҳмон Парвоначи ва Ҳақназар Парвоначилар ўз қўшинла-ри билан менинг душманларим бўлмиш қирғиз қўзғолончилари томонга ўтиб кетдилар ва улар билан бирлашиб, менга қарши уруш олиб бордилар. Мен Сиз саодати олийларидан кўпгина дўстона мойиллик кутдим. Шундай бўлгач, бу гал ҳам сиз мени ҳақиқий амалий ёрдамсиз қолдирмайсиз ва қўллаб-қувватлагай-сиз, деб умид қиламан. Ўзимни ва Қўқон хонлигини қудратли император ҳазрати олийлари ҳимоясига топшираман ва Сизга қўзғолончиларнинг нияти амалга ошмасдан Қўқон шахрига ар-тиллерияни, рус қўшинларини имкони борича тезлик билан юборишга буйруқ беришингизни дўстона иззат-икром, илтимос билан мурожаат қиламан Сиз менинг илтимосимни бажариш учун лутф айлагайсиз, деб умидворман» 1 . Аммо Худоёрхон Россиядан мадад кутиб^ ғоятда катта хатога йўл қўйди. Чунки бу вақтда чор Россияси Ўрта Осиёдаги учала хонликнинг ҳаммасини босиб олиш, ўз худудига қўшиб олиш ҳаракатида эди. Бироқ рус ҳукмдорлари ўзларининг бу ёвуз ниятларини устамонлик билан яшириб сиёсий ўйин қилишди. Россия Худоёрхон билан сиёсий дипломатик ўйин олиб бо-риб, унга нисбатан маккорлик қилади. Генерал фон Кауфманга келган мактубларда гўёки чор Россияси Қўқон хонлигига хай-рихоҳ ва салтанат Худоёрхон қўлида сақланиб қолишидан ман-фаатдорлиги қайд этилган. Қалбаки маълумотлар шахсан Ху-доёрхонга етказиб турилган. 1868 йил 29 январда Тошкентдан Қўқонга келган ўшандай мактублардан бирида шундай дейил- ган: «Улуғ рус подшоҳи бизга чегарадош давлатларда хонлар билан фуқаролар ўртасида нифоқлар чиқишига ҳеч қачон йўл қўймайди» 2 . Петербургдан Тошкентга мунтазам равишда юбориб турила-диган махфий йўл-йўриқлар табиати бошқача эди. 1874 йил 31 май куни фон

Кауфман Худоёрхонга ёзган мактубида: «Агар ўз фуқароларингизни бошқариш усулларини ўзгартирмас экансиз, у ҳолда тақдирингиз ёмон тугашини олдиндан айтиб қўймоқчиман», дея таҳдид қилади. Ўша йилнинг 13 сентябрида импе ратор имзоси билан Туркистон генерал-губернаторига йўллан-ган расмий қўлланмада эса, Қўқон хонлигида ички бошбош-доқлик ва ғалаёнлар бошланиб кетганидан фойдаланиб: «Хон тахтдан батамом қулатилган тақдирда кули баланд келган гуруҳ билан дуруст муносабатни ўрнатиш» энг долзарб вазифалардан бири эканлиги таъкидланган 1 . Худоёрхон пойтахтни тарк этишни 22 июлга белгилайди, тай- ёргарлик кўради, хазинаси, кўп сонли оиласи ва бошқаларни йи-ғиштириш билан машғул бўлади. Бу тайёргарлик ва пойтахтни тарк этишдан аҳоли ва қўзғолончилар бехабар бўлишлари лозим- лигини М. Д. Скобелев ва А. А. Вейнбергга маълум қилади. 20 июль куни Қўқон шаҳрида турган хон қўшинидан 4 минг пиёда аскар Худоёрхоннинг иккинчи ўғли Муҳаммад Аминбек бошчилигида қўзғолончилар билан бирлашиш учун пойтахт ни тарк этади. Шу куни Абдураҳмон Офтобачи қўшинининг илғор қисми Қўқон шахридан 3 тош наридаги Қоровултепа мавзеига етиб келган эди. 22 июль куни эрталаб пиёдалар, сарбозлар ва артиллериядан иборат хон қўшинлари пойтахтни қўзғолончилардан ҳимоя қилиш баҳонасида шаҳарнинг ташқа-рисига юборилади. Хон қўшини шаҳар кўчаларининг ўртасидан ўтаётганида шаҳарликларнинг ўзлари турли қуроллар: сўйиллар, тошларни қўлларида олиб, уларни кузатиб турар эди. Хон ўрдасининг олдидаги майдонда қўшин ва халқ тўпланиб, силжишга ҳам имконият йўқ эди. Рус элчиларининг майдонга чиққанларидан ярим соат ўтгач Худоёрхон, Отабек ноиб, Мирза Ҳаким пар-воначи, мулла Маъруф ва бошқалар ҳам келишади. Худоёр - хоннинг кўриниши хавотирсиз эди. У чорак соат Ўрда дарвоза-си олдида туриб, сўнгги буйруғини бериб, кейин рус элчилари-га қўли билан «олдинга қараб юринглар» деган ишора қилади. Лекин Худоёрхон Маҳрам йўлига

чиқадиган Катта Ғозиёғлик дарвозаси томонга боришдан қўрқади, чунки омма хоннинг қочаетганини сезиб қолиб, тўсқинлик қилиши мумкин эди Шунинг учун у Мўймуборак дарвозаси томон йўл олади. Хон исёнчилардан шаҳарни ҳимоя қилиш учун кетмоқда деб ўйловчилар ҳам бор эди. А.А.Вейнберг, М.Д.Скобелев ва улар-нинг ҳамроҳлари Урмон остидаги бутазор Говхона олдида тўхташади. Қўқон хонининг қолган қўшини 4000 пиёда, 2000 сарбозлардан ва 68 та турли хил тўплардан иборат эди 3 . Улар чамаси бир ярим соатча ўша ерда турганларидан кейин Мирза Ҳаким келиб, хоннинг Бешариқ томон йўл олганини айтади. Рус элчилари ҳам хавотирга тушиб, араваларни ҳозирлаша бошлайдилар. Шу пайт хоннинг 100 қадам наряда турган сарбозлари тўпланишиб, нималарнидир маслаҳатлашади-да, туғ ва байрокдарини йиртиб, сўнг отланишиб шаҳар томон кетишади. Замбаракчилар тўпларини ташлаб, уларнинг қилган ишларидан ўрнак оладилар, пиёда аскарлар эса боғлар томон тарқалиб, қочиб кетишади. Афтидан, уларга Худоёрхоннинг қочиши ҳақидаги нияти маълум бўлиб қолган. А.А.Вейнберг, М.Д.Скобелев ва бошқалар Худоёрхоннинг олдига боришади. У шу пайтда бир катта дарахтнинг тагида қизил туғ остида исёнчилардан ўзини ҳимоя қилиб, отишма қилиб турган эди. Рус элчилари, Худоёрхон билан биргаликда отишмалар қилиб Хўжанд томон қоча бошлайдилар. Қўзғолон-чилар уларни таъқиб қилиб борадилар... 1 Тўқнашувлар бўлиб, унда хон аскарларидан 8 киши ўлиб, 9 киши ярадор бўлади, рус элчихонасидагилардан 2 киши ўлиб, биттаси йўқолади. Хон архиви ҳам шу ерда йўқолади. Қўзғолончилар хонга тегишли 30 аравани қўлга туширадилар. Худоёрхон Хўжандга келиб, бу ерда 10 кун истиқомат қила-ди. 1875 йил августда уни Туркистон генерал-губернатори Тош-кентга чақиртиради. Бу ҳақда «Туркестанские ведомости»нинг 1875 йил 5 августдаги 31-сонида шундай ёзилган: «31 июлда

Мулла Абдулкарим бошлиқ Қўқон элчилари Тошкентга ке-лишди. Улар Худоёрхонга қар-ши ғазабнок бўлган қипчоқтар гуруҳи томонидан Қўқонда сай-ланган янги хондан мактуб олиб келишган. Янги хон Ху доёрнинг катта ўғли Насрид- динбек бўлиб, отаси даврида Андижон беклигини бошқар-ган. Насриддин 28 июлда хон қилиб сайланган ва ўша заҳотиёқ бу ҳақда генерал-губерна- торга мактуб билан маълум қилган... Собиқ Қўқон хонига Хўжанддан Тошкентга кўчиб келиш таклиф этилди». Худоёрхон 70 кишилик ахли аёли, 500 га яқин ҳамроҳлари, 40 арава хазина билан Тош кентга Туркистон генерал-губернатори фон Кауфман ҳузурига паноҳ излаб келади. Кауфман 40 аравадаги бойликни мусодара қилиб, Худоёр хоннинг ўзини Оренбургга сургун қилади. Мирза Олим Тош кандий ёзади: «Махфий ва мастур қолмағайким, 1292 сана — бир икки юз тўқсон икки тарихинда фирқаи Русия ҳуруж айлаб Фарғона мамлакатларини тахти тасарруфига олди. Худоёрхон саодатнишинни аҳли авлоди бирлан асир айлаб, ўн бир одами бирлан Урунбурун вилоятига юбориб, анда сақлади». Кейинча- лик хон Оренбург тутқунлигидан қочиб, Маккаи Мукаррамага ҳаж амалларини адо этгани боради. Шу тарзда Худоёрхоннинг тақдири, зулмга ружу қўйиши, ўйловсизлиги ва она-юрт тақдирига бефарқ қараганлиги туфай ли, аянчли якун топади. Худоёрхон Қўқондан чиқиб кетишдан олдиноқ юқори та-бақа вакиллари томонидан Насриддинбек Қўқон тахтига хон этиб ўтказилди. Бунда Абдураҳмон Офтобачи бошчилигидаги гуруҳнинг хизмати катта бўлди. «Тарихи Фарғона» китобида шундай ёзилган: «Марғилонда Султон Муродбекни Ҳўқандга хон қилмоқчи бўлиб аҳцу паймон қилиб турганда Насриддинхонни боруб Офтобачига эллик минг тиллага шарт қилиб, Насриддинхонни хон қилмоқ муддаосида бўлуб, зоҳири ғазот, ботини фасод Насриддинхонни Ҳўқандга ўрдуга ўтказуб, хон қилиб қўйди». Шу тариқа

Абдураҳмон Офто бачи бошчилигидаги гуруҳ тахтга Насриддинбекни ўтказишга муваффақ бўлдилар. Мирза Олим Тошкандий ҳам Насриддин бек Абдураҳмон Офтобачи ёрдамида хон этиб сайланганини айтади. Янги хон эса Туркистон генерал-губернаторлиги билан гўе яхши алоқаларни ўрнатиш мақсадида фон Кауфман номига мактуб йўллаган. Унда ўзининг тахтга ўтирганлигини маълум қилади ва дўстона алоқада бўлиш истагини изҳор этади. Муҳи- ми, у амалда Россия ҳукуматининг босқинига қарши куч тўплашга киришади. Шу мақсадда Насриддинбек Бухоро ами- рига ҳам мактуб билан мурожаат қилади. Унда хусусан шундай дейилган: «Отам ўрнига тахтга ўтирган мен сизга маълум қила- манки, ҳозирда дин ҳимояси учун курашга отланган шаҳар ва дашт аҳолиси катта куч- ғайрат билан бош кўтарди. Она-Ватанга муҳаббат ва содиқлик ҳамда дин учун кураш шунча кўп одам ларни бир жойга жамладики, сон-саноғи Худодан бошқа ҳеч кимга маълум эмас. Мени Андижондан келтириб, кофирларга қарши курашишни зиммамга юкладилар. Биз тахтга эга бўлдик, шаҳар ва дашт аҳолиси бизни хонлик либоси билан зийнатлади! Ҳозирда кофирлар ўтадиган ҳар бир йўлга ҳарбий қисмлар юбордик. Шахсан менинг ўзим ҳам кофирларга қарши курашиш мақсадида беҳисоб қўшин билан йўлга чиқдим. Олий ҳазрат! Сизни отам ўрнида ва исломнинг йирик ҳукм- дорларидан бири сифатида кўриб, ўзимизнинг ишларимиз ва эзгу мақсадларимизни изҳор этмоқдаман!» 1 . Мазкур мактубни Сайидалихожа Абдусаттор Маҳзум ўғли амирга топширади. Ўз навбатида ўша Абдураҳмон Офтобачи ва Исо Авлиёлар ҳам Бухоро амирига хатлар йўллаб, ундан Тур-кистон генерал-губернаторига қарши уруш олиб боришда ёр-дам беришни сўрашган эди. Юқоридаги мазмундаги мурожаат ва хатлар Тошкентдаги нуфузли кишиларга, жумладан, Саида-зимбойга ҳам жўнатилган эди. Мактубларда руслар Хўжанд, Тошкент, Уратепа, Самарканд ва бошқа жойларни зўравонлик билан босиб олганликлари, дини исломга тажовуз қилинаётгани, шу боис барча мусулмон аҳли уларга қарши урушни муқаддас бурч билиб қўзғолонга тайёр эканлиги маълум қилинган эди.

Собиқ хон Худоёрхоннинг Оқ подшога сажда қила-қила, охири, расво бўлиб, юртни тарк этгани ҳам зикр этилганди. «Шундан кейин, — дейилганди мурожаатда, — барча руҳоний-лар ва хизматчиларнинг вакиллари, ҳамма катта-кичик одамлар бир ёқадан бош чиқариб, келишмовчиликларни бартараф этиб, хоннинг катта ўғли Сайид Муҳаммад Насриддинни тахтга ўтқаздилар. Давлатимиздан 3 лак, яъни 300.000 киши чиқади ва бу билан биз катта кучга эгамиз. Биз катта-кичик ҳаммамиз ҳамда ҳар бир киши алоҳида курашишни муқаддас бурч, деб билиб, бир киши қолгунга қадар жанг қиламиз ва Худонинг марҳамати ила ғалабага ишонамиз. Агарда ҳозир сизлар бу хатни олганингиздан кейин мусул мон динини ҳимояси учун муқаддас урушни хохласангизлар, у вақтда бир жойга тўпланиб урушга тайёр туринглар» 1 . Аммо Бухоро амири ҳам, Сайидазимбой ҳам ўша мактуб-ларни Туркистон генерал-губернатори фон Кауфманга икки қўллаб топшириб, ўзларининг Оқ подшо ҳукуматига содиқли-гини намойиш этдилар. Шундай қилиб, озодлик курашчиларининг ташқаридан ёр-дам олишига қилган умид ва саъй-ҳаракатлари пучга чиқди. Насриддинбекнинг 1875 йил 28 июлда Туркистон генерал- губернаторига ёзган хатига К.П.Кауфман томонидан 4 августда бундай жавоб хати юборилди: «Ражаб ойининг 8-куни ёзган хатингизда халқингиз уламою фузало Сизни Қўқон тахтига сайлангани ҳақида хабар берибсиз. Сизга маълумдирки, дадан-гиз билан узоқ йиллар давомида дуст бўлишимга қарамай, мен ҳеч қачон унинг хатти-ҳаракатини маъқуллаган эмасдим. Ҳозир мен Сизнинг хонлигингизни тан олишим мумкин, аммо Сиз қуйидаги шартларимни бажарсангиз, биринчидан, Худоёрхон билан мен 1868 йили имзолаган битимни тан олишингиз; бу барча ҳукуматлар орасида одатдир, шунингдек, охирги воқеа-лар туфайли узилган савдогарларимизнинг кредитларини тўла-тўкис тиклайсиз; иккинчидан, Худоёрхонга қарши кўтарилган қўзғолонлар томонидан бизнинг элчиларимизнинг тортиб олинган

мулкларини қидириб, қайтарасиз. Чунки Говхона мав- зеидан кетилаётганда хон бизнинг зобитларимиздан уч чақи- рим олдинда эди. Шунинг учун исёнчиларнинг тўпларидан отилган ўқлар русларга қарши қаратилган эди. Башарти, бу мулкни қидириб топа олмасангиз, сиз талон-торож этилган буюм ва нарсалар ўрнига пул тўлашингиз лозим, пулнинг миқ- дорини кейин айтаман, чунки ҳозирги барча йўқолган мулк- нинг миқдори аниқланган эмас; учинчидан, бизнинг элчилари- миз ихтиёридаги икки ҳалок бўлган йигитларимиз хуни учун товон тўлашингизни талаб қиламан; тўртинчидан, Сиз отангиз Худоёрхон учун нафақа тўлашингиз лозим, пул миқдорини мен кейин хабар бераман. Мен авваллари ҳам Сизга моил эканли- гимни исботлаган эдим ва Сиз бунга шубҳаланишингиз мум-кин эмас; шунинг учун ҳам хонликка Сиз сайланганингиздан мен хурсандман, аммо менинг талабларим қатьий ва уларни аниқ бажаришингиз шарт, фақат шундагина, Сиздан расман розилик олганимдан сўнг, олампаноҳ император номидан Сиз- ни хон деб тан олишим мумкин. Шунинг учун Сиздан тез фурсатда жавоб юборишингизни сўрайман». Кескин талабдан иборат хатга Қўқон хони Насриддинхон- дан жавоб хатини кутиб ўтирмасдан, генерал-губернатор К.П.Кауфман Россия ҳарбий вазирига 1875 йил 6 августда ха бар бериб, ундан агар Қўқон ҳукумати Россия билан дўстлик алоқаларини ўрната олмаса, хонликни босиб олиб империя таркибига қўшиб олишликка рухсат сўрайди. Хонликдаги борган сари кучайиб бораётган халқ ҳаракатла- ри ва хоннинг мамлакатни ташлаб қочиши, подшо Россияси учун бу мамлакатни босиб олишда қулай имконият яратди. Бу вазиятни қўддан бермаслик учун Еттисувда турган Кауфман зудлик билан Тошкентга қайтиб келади ва хонликни босиб олишга киришади. Миллий-озодлик курашчилари, биринчи навбатда, Қурама туманини истилочилардан озод қилишга уриндилар. 1875 йил 6 августда 2 минг қуролланган ватан ҳимоячилари Тошкент то- мон юриш бошлайдилар. Улардан 1000 нафари Оҳангарон дарёсидаги Облиқ қишлоғига, 500 таси Бўкага, қолган 500 на фари Қароқчига келади. Бундан ташқари, қуролланган катта-кичик

отрядлар Оқча қишлоғини эгаллаб, Паркентга ўтишга ҳаракат қилдилар. Қўшработнинг юқорисида эса қуролланган навкарлар жангга кириш учун шай бўлиб туришди. 7 август куни кеч соат 5 да Головачёвга кундузи соат 3 да Облиққа 1000 кишилик ва 2 тўп билан Қўқондан отряд келган- лиги ҳақида хабар беришади. Қишлоқ оқсоқоли Головачёвга қўқонликларнинг сони тахминан 10 мингга яқин деб айтади. Генерал эндиликда вазият мураккаб туе олганини пайқаб, зудлик билан бош қўмондон фон Кауфманга операцияга кенг миқёсда ёндошиш зарурлигини уқтирди. Генерал-губернатор фон Кауфман унинг фикрини қувватлаб, Петербургга шоши- линч хабар йўллайди. Бу хабарда Туркистон ҳарбий округи қўшинлари қўмондони Россия империяси хукумати ҳарбий ва- зиридан Қўқон хонлигига қарши чинакамига уруш очишга тўғри келаётганини билдириб, бу урушни моддий ва сиёсий жиҳатдан таъминлашни сўради. Император Александр II вазир ахборотини кўриб, бу урушга розилигини билдиради ва 100 000 рублни ана шу тадбирга аж- ратади. Шундай қилиб 1875 йил 9 августда Кауфманнинг буйруғи би лан уруш бошланиб кетди. Биринчи ҳарбий тўқнашув Ўрғози да- расида юз беради. Бу ерда турган 800 қўзғолончига қарши полков ник Егаштин яхши қуролланган 100 аскари билан ҳужум қилади. 1875 йил 13 августда К.П.Кауфман қўқонликларга қатъий ультиматум руҳидаги мурожаатнома юборди. «Сизларнинг бош- лиқларингиздан бири, — дейилади ўша мурожаатномада, — русларга қарши уруш бошлади. Бу урушдан нима чиқишини била- сизлар. Аслида, мен сизларни жазолашим керак. Лекин, агарда сиз қўқонликлар қипчоқ ва қирғиз халқининг душмани бўл- миш бузғунчи Офтобачини тутиб менга топширсаларинг гуноҳ- ларингдан ўтаман. Фақат шундагина мен сизларга тўла «омон- лик» эълон қиламан» 1 . Қўқонликлар Саримович қўмондонлигидаги рус отряди би лан 14 август куни 9 соат давомида жанг қилдилар. Бу оғир кечган жангда қўзғолончилар мағлубиятга учрадилар.

Фон Кауфман 1875 йил 13 августда Тошкентдан чиқиб 18 август куни Хўжандга етиб боради. Бундан аввал полковник Ефимович бошчилигида 200 казак артиллерия дивизиони би лан Самарқанддан Хўжандга етиб келган эди. Туркистон генерал-губернаторлигига қарашли ҳарбий кучлар Кўқонга ҳужум қилиш учун Хўжандда тўпланади. Хўжандда 16 рота пиёда ас- кар, шу жумладан, битта сапёр ротаси, 20 тўп, 900 отлиқ аскар ва 8 ракета мосламаси жангга шай бўлиб турарди. Қўшин шахсан фон Кауфманнинг умумий қўмондонлиги ос- тида 1875 йил 20 август куни Хўжанддан Қўқон йўли бўйлаб юриш бошлади. 40 чақирим йўл босилгач, Маҳрам қалъаси ёнига келишади ва шу ерда 22 августда қаттиқ жанг бўлади. Маҳрам қалъаси шимолдан Сирдарёга, жанубдан айрим жойлари боғлар билан туташиб кетган эди. Қалъанинг жанг олиб бориш мумкин бўлган ғарб томони сув тўлдирилган зовур билан ўралган. Уму-ман, қалъа мустаҳкам истеҳкомга айлантирилган эди. Бу ерда 15 минг ватан ҳимоячилари жангга шай бўлиб турардилар. Маҳрам қалъаси ва унинг атрофи жангу жадал майдонига айланади. Биринчи бўлиб шахсан Кауфманнинг ўзи қўшини билан Маҳрамнинг орқа томонидан ҳужум бошлайди. Ватан ҳимоячилари эса бунга жавобан душманни ҳам орқадан, ҳам чап томондан қуршаб олади. Руслар тўплардан тинимсиз ўқ ёғдириб турдилар. Бу ҳол қўзғолончиларга душманга яқинла- шишга имкон бермади. Шундай бир ҳолатда босқинчилар ас- тойдил ҳужумга ўтдилар. Ўз навбатида ватан ҳимоячилари ҳам душманга қарши 10 та тўпдан ўқ узиб турдилар. Душманда эса 12 та тўп бор эди. Ҳар икки томондан жанг бораётган бир пайтда Кауфман генерал Головачёвга артиллерия ёрдамида ҳужумга ўтиш ҳақида буйруқ берди. Қирғин-барот бағоят авжи-га чиқади. Генерал Головачёв бошчилигидаги қўшинлар Маҳ рам дарвозасини бузиб, ичкарига бостириб киришга муваффақ бўддилар. Душман 16 тўп, кўп яроғ- аслаҳа, ўқ-дори ва озиқ- овқатни ўлжа қилиб қўлга тушуради. Ватан ҳимоячилари даре тарафга чекинишга мажбур бўддилар. Шундан сўнг полковник Скобелев 500 нафар аскарлари билан Маҳрам боғларида пис-

тирмада турган қўзғолончиларга ҳужум бошлайди. Ҳар бир қўқонлик истилочиларга зарба бериш учун жиҳод, озодлик байроғи остида мустаҳкам жипслашиб чинакам қаҳра-монлик, ватанпарварлик намуналарини кўрсатдилар. Улар жонларини аямай душман билан олишдилар. Лекин, муаррих Мирзо Олим Тошкандийнинг сўзларига қараганда, бу урушда ҳар икки томондан ҳам кўп одам нобуд бўлган. У бундай ҳикоя қилади: «Абдураҳмон Офтобачи Маҳрамга бориб тушти. Эрса якбора ўрус Хўжанддин чиқиб Маҳрам устига келиб, толиби жанг бўлуб туруб эрди, эрса Ҳўқанд кулли ботурлари тахти дил бирла урушга бел боғлаб омода бўддилар. Чунон тўп ва милтиқ оттиларки, жанг, гўё қиёмати суғро бўлди, ота ўғулдин бехабар бўлди. Кофирлардин кўб нобуд бўлди, мусулмонлардин ҳам кўб шаҳид бўлди. Шул вақтда Офтобачи мажнун урушмай, жамоа-си ^бирла тоғ устига чиқиб кетти, эрса қирғизлар баҳона тоб-май, ноилож туруб эрдилар, ҳол-аҳволлари бузулуб кетти. Якбора Уруссия лашкари бостурди, кўб мусулмонлар шаҳид бўлдилар. Мусулмонлар мутафарриқа бўлуб кеттилар. Ўшал куни Офтобачи Мўйи Муборакка келиб тушуб, қипчоқ халқи Офтобачини ўртага олиб, кўб сарзаниш ва таъна қилдилар» 1 . Мирзо Олим Мушриф бу воқеани шундай талқин этган: «Бир кун хон бирла аркони давлат отланиб Ўрдага келиб, хази-наларни кўриб, маслаҳат қилиб Тошкентға мактуби беназокат бирла элчи юбордилар. Ва яна бир неча кундан сўнг пушаймон бўлуб, Офтобачи бир неча саркардани Хўжанд устиға буюрди ва неча саркардани гаровчи устиға буюрди. Ўзи жами аскари билан Маҳрам бормоқ бўлди. Хон бирла мулла Исо мингбоши- ни ўрдаға қўюб, тўп ва тўпхона бирла отланиб фотиҳа олиб равона бўлди. Хоннинг хазинасини қирғиз, қипчоқларға дон- дек сочиб, бир неча манзил тай қилиб, Маҳрамга бориб тушти эрса, якборса ўрис Хўжанддин чиқиб, Махрам устиға келиб, толиби жанг бўлиб тўп қўйди эрса. Ҳўққанд кулла ботурлари тахти дил бирла урушға бел боғ- лаб, омада бўлдилар. Чунон тўп ва милтиқ оттилар, бўлди гўе қиёмати суғро бўлди. Ота

ўғўлдин бехабар бўлди, ҳар ким ўз ҳолиға шавқ-завқ бирла тўп ва милтиқ отар эрди. Кофирлар- дин кўп нобуд бўлди, мусулмонлардин ҳам кўп шаҳид бўлди. Шу вақтда Офтобачи мажнун урушмай жамоаси бирла тоғ ус тиға чиқиб кетти эрса, қирғизлар баҳона топмай ноилож туриб эрдилар, ҳол-жонлариға бузулуб кеттилар, якбора Русия лош-кари бостурди. Кўп мусулмонлар шаҳид бўлди. Мусулмонлар ҳам мунтафарриқа бўлиб кеттилар». «Маҳрам атрофида, - деб ёзган рус солномачиларидан бири, — душман қанча талафот кўрганини аниқ айтиш қийин. Тўсиқлар орқасида ва Маҳрам қалъаси ичида 100 дан ортиқ мурда топилиб, дафн этилди. Маҳрам орқасидаги майдонда казакларнинг қиличи билан чопилган 1000 дан ортиқ мурдани отряддаги йигитлар йиғиштириб олишиб, кўмишди; генерал фон Кауфманнинг қўриқчи бўлинмаси даре ёқалаб қочаётган- ларни қувиб, 100 кишини қиличдан ўтказди. Тоғдан тушиб келиб отрядларимизга ҳужум қилган чавандозлар ҳам кўп қур- бон беришди. Улардан қанчаси ўлиб, қанчаси ярадор бўлгани номаълум. Жуда кўп қўқонликлар Сирдарёга чўкиб кетдилар. Очиғини айтганда, шафқатсиз қирғин рўй берди, чегарамизни бузишга журъат этиб, ерларимизга бостириб киришгани ва биз- га тобе одамларнинг осойишталигини бузгани учун муносиб интиқом олинди» 2 . Скобелевнинг маълумотномасига кўра, жанг майдонидан 2000 салла йиғиб олинган. «Биз, — деб айтилади яна бир ахборотда, — 39 замбарак (дарёга тушиб кетган тўп бу ҳисобга кирмайди), 1500 милтиқ, беҳисоб найза, қилич, чўқмор, 50 дан ортиқ туғ, байроқ, ни- шонларни ўлжа қилиб олдик. Қалъада ўқ-дори, снарядлар ва қўрғошин ҳамда 1910 пуд ун, 834 пуд гуруч, 320 пуд жўхори сақланаётган катта омборхоналар топилди, 224 та от қўлга олинди. Жангдан кейин Кауфман Тошкент орқали император номи га қўлга тушган ўлжалар ва қурбонлар сони маълум қилинган қуйидаги телеграммани юборди: «...душман тўла мағлуб этилди; унинг хонлик аҳолисига таъсири ниҳоятда катта бўдди. Аммо Махрам жангининг оқибатлари ҳақида олдиндан бир нима де- йиш қийин. Хўжанддан кутилаётган қўшимча улов келиши би- лан Қўқон сари

ҳаракатни давом эттираман. Сизга тобе улуғ император қўшинлари ўз шухратига муносиб мардона жанг қилди. Вазифа аъло даражада бажарилди» 1 . 23 августда Россия императорига юборган телеграммасида фон Кауфман Маҳрам жангини батафсилроқ ёритади: «Хў жанддан икки кунлик масофа босиб ўтилгандан сўнг бизнинг қўшинларимиз 7 мингга яқин душман кавалериясига дуч кел- ди. Уларда фальконетлар ҳам бор эди. Сиз император олий ҳазратларининг флигель-адьютантингиз полковник Скобелев қўмондонлигида саккизта юзлик отряд, тўртта отлиқ тўплар ва ракета батареяси билан душманга қарши жанг қилди. Биз то- мондан талафот бўлмади. Йигирма иккинчи август куни эса Худонинг ёрдамида бизнинг қуролларимиз, менинг шахсий бошчилигимда қўшинлар 30 мингга яқин қўқонликлар тўдаси устидан тўлиқ ғалаба қозонди. Душман Махрам қалъасига ту ташган ҳимояга мослашган жойни эгаллаган эди. Бу жой атро- фи чуқурлик бўлиб сув билан тўлдирилган ва артиллерия билан қуролланган эди. Бу жойга генерал-лейтенант Головачёв бир қисм пиёда ва артиллерия билан ҳужум қилиб, жанг билан эгаллади. Кавалерия бошлиғи Сиз Олий ҳазратларининг фл- гель-адьюдантингиз полковник Скобелев қўқонликлар мағлу- биятини ниҳоясига етказди, уларни отлиқларимиз ўн беш ча- қирим масофагача қувиб Сирдарёга сиқиб қўйди, уларнинг кўпчилиги чопиб ташланди ва дарёда чўктиридди. Сиз Олий ҳазратларининг мулозим генерал-майори Троцкийнинг кечаги ва бугунги шонли юришлари жанг давомида менга ёрдам бер-ди. Сиз император Олий ҳазратларининг қўшинлари ўзларини муносиб қахрамонларча тутдилар. Иш тоза бажарилди». «Махрам қалъасини олиш чоғида генерал Кауфман ўзини жуда хотиржам тутган. Рус қароргоҳи яқинига ўқлар учиб ке- либ, тўп ўқлари ёрилиб, бир аскар ва бир йигит ярадор бўлган. Шундан кейингина Кауфман генерал Головачёвга қалъани тўпга тутишни буюрган. Икки замбарак қулай маррани эгал- лаб, яқин масофада қалъани яксон қилишга киришди. Ун ми- нутдан кейин қалъа вайрон бўлди ва рус аскарлари ҳужумга ўтди. Туземецларнинг жуда купи ўлдирилди, қўрқувдан ўзини дарёга ташлаб ғарқ бўлганларнинг сон-саноғи йўқ

эди. Ҳужум тамом бўлиб, ҳаммаёқ тинчигандан кейин ниҳоятда димоғи чоғ Кауфман Раимхўжанинг олдига келиб: «Рус аскарлари қандай урушар экан?» - деб сўради. «Яхши урушдилар, саодати олий» дея жавоб қилди Раимхўжа. Генерал Кауфман бунга жавобан-«Худо хоҳласа, бутун Фарғонани мана шундай жанговар ҳара-катлар билан бўйсундирамиз ва қўшиб оламиз» 1 . Махрам қалъасида 60 минг атрофида сарбоз бор эди Қалъа девори пишиқ, мустаҳкам эканлигига қарамай, у бор-йўғи чо-рак соатда таслим бўлади. Қочганларни аёвсиз таъқиб қилиб қириб боришган К. П. Кауфман Россия ҳарбий вазири Д. А. Милютинга Махрам остонасидаги қирғин Қўқон хонлиги тақдирини хал қилди, деб хабар берган. Маҳрамдаги мағлубият Қўқон хони Насриддинбек ва унинг атрофидагиларни саросимага солди. Хон Кауфманга Фозил Ахмад Маҳдуми Аъзам ва мулла Муҳаммад Исо Авлиёни элчи қилиб юборди. Хоннинг Кауфманга ёзган мактуби губернатор-га ялиниб-елворишдан, тиз чўкиб узр сўраш руҳида ёзилган эди. Мактуб қанчалик таслимчилик руҳида ёзилган бўлмасин оарибир уни Кауфман инобатга олмади. «Жаноби олийлари' - деиилган эди, масалан, ўша мактубда. - Бизнинг отамиз билан тинч ва дустона равишда яшаб, ҳар икки томон халқи хотир-жам эди. Менинг падари бузрукворим шариатга қарши янги тартиблар қуллаб, халқни ҳар томонлама эзди ва уни шу дара-жада ендирдики, бурнидан тутун чиқарди. Буларнинг ҳаммаси қузғолон кутарилишига ва отамнинг тахтдан маҳрум этилишига олиб келди. Сиз яхши биласизки, мулла Абдулкарим мирохур орқали сизга юборган хатга узоқ вақт жавоб олмадик Биз иуллар хавфсизлигини таъминлаш мақсадида турли жойларга қушин юборган эдик. Сизнинг мулла Абдулкарим мирохур ор қали юборган хатингиздан хайрихохлигингиз ва шартлар ино батга олинган тақдирда хонлигимизни тан олишингизни бил- дик. Дустлигингиз ва яхши ниятларингизга ишонган ҳолда шартларингизнинг ҳаммасини қабул қилиб, хат ёзмоқчи бўлиб турганимизда Қорахитойда (Тиловда) икки қўшин ўртасида туқнашув бўлиб, улардан бирида [қўқонликлар] чекинишга мажбур булганлар. Биз дарҳол Муллаҳожи

Мирзо Карим орқа ли сизга узимизнинг дўстлигимиз ва исёнлар тўхтатилганлиги ҳақидаги хатни езишни буюрган эдик. Аммо кеча Маҳрамда Худонинг хоҳишига кўра, содир бўлган воқеани эшитдик Биз исенни бостиришга кўп ҳаракат қилдик, лекин уддалай олма дик. Шунинг учун ҳам мулло Абдулкарим билан юбориладиган хатни жунатишнинг иложи бўлмади. Сизнинг барча шартла-рингизга розилигимизни ва қипчоқ исёнчиларнинг қилган иш-ларига узримни ўз ичига олган хатимни Фозил Аҳмад Маҳдуми Аъзам орқали ясатилган икки от ва икки бўқчадаги совғалар билан юбормоқцамиз» 1 . Ўшанда 18 рус асири ҳам элчи орқали Кауфман ҳузурига жўнатилди. Аммо Насриддинхоннинг бу ил- тимосларини Кауфман атайин қабул қилмади. Унинг асл мақ-сади Қўқон хонлигини сақлаб қолиш бўлмай, аксинча, уни тамомила тугатишдек қабиҳ хулосадан иборат эди. Шу боне ҳам Кауфман хоннинг совғаларини олмади ва хоннинг ўзи ке- либ бўйсуниши лозимлигини элчига маълум қилди. Чунки бу вақтда рус ҳукумати назарида номигагина тахтда ўтирган Нас- риддинхон билан юқори даражада алоқа ўрнатишнинг ҳожати қолмаган эди. Айниқса, Маҳрамдаги ғалабадан кейин Кауф- маннинг хонликнинг тамомила тор-мор этилишига кўзи етиб қолганди. 31 августда Абдураҳмон Офтобачи ҳам Кауфманга хат ёзиб, ундан «омонлик» ва «тинчлик» сўради. Губернатор эса ундан ўзи келиб таслим бўлишини талаб қилди. Аммо бу та- лабга Абдураҳмон Офтобачи рози бўлмади. 1875 йил 26 августда К.П.Кауфман ўз қўшинлари билан Маҳрамдан чиқиб, Қўқон томон юрди. Йўлда уни Насриддин хоннинг элчилари хат ва тортиқлар билан кутиб олдилар. Қўқоннинг Саримозор дарвозасида туриб К.П.Кауфман им- ператорга телеграф орқали мана бу хабарни йўллади: «Хонлик пойтахти, Сиз император ҳазратларининг оёқ остингизда. Хон шаҳардан чиқиб бизни кутиб олди. У билан бирга мен шаҳар- дан уч чақирим наридаги ўзимизнинг лагеримизга қайтдим. Маҳрамдан Қўқонгача юришимиз тантанали намойишга ўхша- ди. Ҳар жойда аҳоли мени нону туз билан кутиб олиб, итоат қилишларини изҳор этдилар. Қўқондан ўттиз беш чақирим бе- рида мени пойтахт савдогарларининг вакиллари

кутиб олдилар. Улар билан бирга хонзода қўшиб юборган бизнинг барча қўлга тушган асирларимиз ҳам бор экан. Хонликнинг қолган қисми- да аҳвол тинч эмас. Агарда Сиз Олий Ҳазратларига хонликни қўшиб олиш маъ- қул бўлмаса, уч ёки тўрт батальон, саккиз юз кишилик аскар ва икки батарея билан Сирдарё ва Нориннинг ўнг қирғоғи томонини эгаллаш билан чекланиб, ҳудудларимизни шулар би лан белгиласак» 2 . Фон Кауфман императорга йўллаган телеграммаларидан яна бирида бутун Наманган беклигини, Сирдарёнинг ўнг қирғоғи билан Россияга қўшишга рухсат сўралганида, импе ратор агар бу тадбир келажакда чегара хавфеизлигини таъ- минлашга хизмат қилса, уни амалга ошириш зарур деб жа- воб берган эди. Фон Кауфман Қўқон шаҳри бўйлаб қўшинни дағдаға билан олиб ўтади. Қўқон атрофидаги ҳарбий лагерга боришида унга Насриддинхоннинг ўзи ҳамроҳ бўлади. Кауфман вазият тақо-зосига кўра, Насриддинхон билан вақтинчалик муросага бо-риб, Махрам қалъасини унга қайтариб ҳам беради. Кауфман, Марғилон, Андижон, Уш ва Наманганга хат йўллаб, нуфузли кишиларнинг Қўқонга келишларини сўрайди. Унга жавобан жоилардан Россияга бўйсуниш борасида маҳаллий киборлар-нинг мухрлари босилган розилик хатлари олинади. Бироқ бу кишилардан биронтаси ҳам Қўқонга, губернатор ҳузурига кел-маи, амалда бу таклифни рад этадилар. Зеро, миллатнинг бо-обрў кайвонилари босқинчиларга нафрат билан қарардилар Губернатор 1875 йил 5 сентябрда Марғилон сари йўл ола- w Бу вақтда Марғилон ҳимоячилари орасида Абдураҳмон Офтобачи ҳам бор эди. У, душманга қарши туришнинг фой-даси йўқлигини англайди ва Марғилонни ташлаб чиқиб кета-ди Кауфман 8 сентябрда Марғилонга етиб келади. Юқори табақа вакиллари ватан ҳимоячиларидан қолган 9 тўпни «ўзларининг итоат этганликлари» белгиси сифатида Кауфман-га топширадилар. Кауфман полковник Скобелев бошчилиги-даги 600 казак, 1 ракета батареяси, 2 тўп ва 2 рота пиёда аскардан иборат қўшинни Абдураҳмон Офтобачининг орқаси-

дан жўнатади. Рус қўшини Абдураҳмон Офтобачи бошлиқ ватан ҳимоячи-ларининг изидан бориб, Мингтепага яқинлашадилар. Бу вақтда улар тарқалиб тоғларга қочишга улгурган эдилар. Рус аскарла-ри ватан ҳимоячиларининг кетишга улгурмаган охирги қисмла-ри билан тўқнашадилар. Қўзғолончилар хавфи бироз тугаши билан Кауфман Нас риддинхон билан сулҳ тузишга киришади ва сулҳ лойиҳасини унга тақдим этади. Сулҳ лойиҳасига кўра, Сирдарёнинг ўнг қирғоғидаги ерлар Россия империяси таркибига кириши ҳамда Насриддинхон ҳарбий харажатларни қоплаш учун рус ҳукума-тига 600 минг танга товон тўлаши лозимлиги кўрсатилган эди 1875 иил 23 сентябрда Насриддинхон Кауфманга навбатдаги мактубини топширади. Унда, жумладан, бундай дейилган эди-«Ярим подшо! Сизга қуйидаги сўровларни маълум қиламан-воқеалар (қўзғолонлар) бошланган вақтларда мен Офтобачи нинг қистови туфайли ихтиёримсиз хон бўлганман. Офтобачи қул остида емон одамларнинг кўплиги туфайли ҳеч нарса қила олмаганман. Офтобачи ўзбошимчалик билан ҳарбий юриш қилиб, Маҳрамдан қочгандан кейин мен мулла Абдулкарим орқали юборилган (сизнинг) хатингизни олишим биланоқ мамнуният билан розилигим ва содиқлигим ҳақидаги хатимни совғалар билан, эшон Фозил Аҳмад Маҳдуми Аъзам ва Исо Авлие орқали юборганман.. Сиз бу томонга юрганингизда ва тухтаган ҳар бир жойингизда имкони борича ўз хизматимни адо этдим. Мен Сиз билан учрашганимдан кейин сизнинг доно сузларингизни тушундим ва тамомила тинчландим ҳамда сизга бўлган умидим кундан-кунга ортиб борди. Мен сизнинг ваъда- ларингиз ва эътиборингизни барчага тарғибот этганимда халқ қаноат ҳосил қилди». Ушбу хат Насриддинхоннинг нақадар оғир аҳволга тушиб қолгани оқибатида хонлик тақдирини тамомила Россиянинг ихтиёрига топширишдан бошқа иложи қолмаганлигини яққол кўрсатиб турибди. Хазинани Худоёрхон олиб кетганлиги ту файли, ҳукумат хазинасининг бўм-бўшлиги ва товонни тамом қашшоқлашган халқдан тўплашнинг ҳеч иложи бўлмаганини Насриддинхон эмас,

ҳатто Кауфманнинг ўзи ҳам биларди. Насриддинбек билан Кауфман ўртасида олиб борилган му- зокаралардан сўнг 1875 йил 22 сентябрда таҳқирли ва шарман- дали битим имзоланади. Битимга кўра, Қўқон хони ўзини Рос сия салтанатининг хизматкори деб тан олади, қўшни хонлик- лар билан ҳеч қандай алоқалар ва муносабатлар ўрнатмасликка ваъда беради. Сирдарёнинг ўнг қирғоғидаги барча ерлар Россия ихтиёрига ўтади. Қўқон хонлигига қарши олиб борилган уруш да рус армияси курган олти юз минг сўм ҳажмидаги зарарни тўлаш Қўқон хонлиги зиммасига юклатилади. Айни пайтда шартномада 1876 йил 1 ноябрдан бошлаб Қўқон хонлиги Рос сия хазинасига ҳар йили 500 минг сўмдан тўлаб туриши шарт қилиб қўйилди. Қўзғолоннинг асосий «айбдори» Абдураҳмон Офтобачини қўллаб-қувватлаганликлари учун марғилонликлар-га 125 минг тилло ҳажмида товон тўлаш мажбурияти белгилан- ди. Халқнинг оғир аҳводда яшаётганлигини эътиборга олиб, 60 минг тиллони 1875 йил 21 октябргача, қолган 65 мингини эса 1876 йил 21 октябргача тўлашга ижозат берилди. Қўқон хони Худоёрхоннинг қочиши, Насриддинбек билан Кауфман ўртасида тузилган тенгсиз ва ҳақоратли битим халқ оммасининг катта куч билан қайтадан қўзғолон кўтарищига сабаб бўлди. Бу галги қўзғолон маркази Андижон бўдди. Уша кунлари Пўлатхон ўз тарафдорлари билан Андижонга келди. Бироқ 27 сентябрда шаҳарни тарк этди. Айрим маълумотларга қараганда, у билан бирга Абдураҳмон Офтобачи ҳам бўлган. Шу муносабат билан генерал-майор Троцкий Андижонга жазо отрядини жўнатмоқчи бўлди. У таҳдид билан шаҳар ҳокимига езди: «...мабодо дастурхон юборишса қабул қилмайман... [ша ҳарни] ёқиб ташлаш учун ҳар қанча гранаталарни улоқтириш- ни таклиф этаман. Аҳмадбекка, Кун ва Перовларга қарши қўзғолон кўтарган Кўр қора кўз аминни ушлаб менга топши- ришни Дарвиш Али ваъда қилди. Андижонда уни дорга осиш фойдали бўлади, деб ўйлайман» 2 . 1875 йил 26 сентябрда Наманганга келган Кауфманга Анди- жон шаҳрида ва унга яқин бўлган жойларда Пўлатхон ва Абду- раҳмон Офтобачи бошчилигида катта қўшин тўпланганлиги ҳақидаги хабар етиб боради:

«Андижонликлар шаҳарнинг ўн иккита катта кўчасида турли нарсалардан тўсиқлар ўрнатган-лар. Андижон ҳимояси учун шаҳарликлардан ташқари, қиш-лоқларнинг аҳолиси ҳам келган. Шаҳар ҳимоячиларининг сони 60—70 минг кишидан иборат бўлиб, уларга Абдураҳмон Офто бачи бошчилик қилган. Пўлатхон эса 15 минг қирғиз билан русларга орқа тарафдан зарба бериш мақсадида шаҳар чеккаси-га ўрнашган». Аслида эса Пўлатхон ўз атрофига нафақат қирғизларни балки енгилиб қочган Қўқон аскарларини, қипчоқларни ҳам ииққан эди. Унинг атрофида қирғиз ва қипчоқларнинг энг обрўли кишилари тўпланган. Улар Насриддинхондан нафратла-ниб, Андижоннинг Бўтақора қишлоғида Пўлатхонни хон қилиб кўтардилар. Шундай қилиб, хонликда ўрнатилган ҳокимият икки шахе — Пўлатхон ва Абдураҳмон Офтобачи қўлига ўтди. Бу икки шахе ҳокимияти хонликдаги кучли қабилалар — қипчоқ ва қорақир-ғизларга таяниб, фаолият кўрсатаётган эди. Абдураҳмон Офтобачининг ёзма таклифига кўра, Ўш, Шаҳ-рихон, Булоқбоши, Асака, Аравон, Марғилон ва Қўқондан кел ган ўзбеклар, қирғизлар ва қипчоклар Андижонда йиғиладилар ва бу ерда охирги томчи қонлари қолгунча шаҳарни ташлаб кетмасдан курашишлари ҳақида қасамёд қиладилар. Андижон-даги қўзғолоннинг етакчиси Абдураҳмон Офтобачи эди. Унга барча маҳалла оқсоқоллари ёрдам беришган эди. Қўзғолон бошчиларидан яна бири Хотамбой понсад бўлди. У таниқли ва ҳурматли киши сифатида қўзғолонда фидойилик ва жасурлик намуналарини кўрсатади. Қурбонбекхўжа ва Дали понсадлар Абдураҳмон Офтобачи маслаҳати билан кўчаларда мудофаа тўсиқлари қуришади. Тайерланаётган қўзғолондан хавфеираган Кауфман зудлик билан генерал Троцкий бошчилигидаги 1400 кишилик қўшин-ни 4 ракета отув мосламалари ва 8 та тўп билан Андижонга юборди. Истилочилар 29 сентябрдаёқ шаҳарга яқин жойга ке-либ ўрнашдилар. 1875 йил 1 октябрда

генерал Троцкий Анди жонга ҳужум қилиш ҳақида буйруқ берди. Истилочилар шаҳар га яқинлашганларида Пўлатхоннинг отлиқлари ҳужумга ўтди-лар. Бироқ душман қўли баланд келиб, ватан ҳимоячиларининг ҳужуми қаитарилди. Босқинчилар эрталаб соат 8 да шаҳарга кириб келишади. Улар Урда майдонига икки йўл билан борди-лар. Биринчи колоннага полковник Скобелев, иккинчисига ба рон Миллер-Закомельскийлар бошчилик қилдилар. Ватан ҳимоячилари биринчи бўлиб Скобелевнинг колонна-си билан тўқнашади. Мудофаачилар душманни шаҳар девори ортидан милтиқ отиб, қарши олади. Шаҳарга найзали милтиқ-лари билан казаклар кириб келадилар ва бозор тарафга қараб силжий бошлайдилар. Ҳар икки ўртада кучли жанглар бўлиб, босқинчилар биринчи, иккинчи ва учинчи тўсиқлардан ўтиб шаҳар ичкарисига кирадилар. Полковник барон Аминовнинг казаклар колоннаси ҳам жуда қаттиқ жанглар билан шаҳар кўчаларидан марказга қараб силжиб боради. Қўзғолончилар ҳар бир боғ, уй, масжидни мардонавор жанг қилиб, ҳимоя қилади-лар. 2 соат давом этган кучли куча жангларидан сўнг душман шаҳар марказига жойлашган Ўрдани қуршовга олиб, ҳоким са- ройини босиб олади. Истилочилар шаҳарни эгаллаганларидан кейин, Троцкий- нинг буйруғига кўра, ҳамма қўшинлар битта колонна бўлиб шаҳар бошқармасига чиқади. Колонна бошида Скобелев, охи- рида Миллер-Закомельский боради. Жанглар шаҳардан чиқиш- да ҳам давом этди. Шу тариқа чекиниш чоғида босқинчилар орқада нима учраса барчасини ёндириб бордилар. Шаҳар ҳи-моячилари уларга қарши тинимсиз ҳужум қилиб турдилар. Ҳар бир тўсиқдан жанг билан ўтилди. Улар шаҳардан чиққанларида Пўлатхоннинг отлиқ отряди билан тўқнашдилар. Кундуз соат 2 ларда рус қўшинларнинг ҳаммаси шаҳардан ташқаридаги бел- гиланган жойга йиғилдилар. Соат 4 да Троцкий Андижон шаҳ- рини тўпга тутиш ҳақида буйруқ берди. Икки соат давомида шаҳар узра туп ва милтиқлардан ўқ отилиб турди. Айрим маъ- лумотларга қараганда, 1—2 октябрь кунлари биргина Андижон шаҳрининг ўзига тўгшардан 200 дан зиёд снаряд отилган. Бу ҳужумда рус қўшинлари 2821 кишидан иборат эди. Улардан 1674 пиёда, 814 таси отлиқ ва 333 таси тўпчи эди.

Андижон мудофаачилари руслар шаҳардан чиқиб кетгандан сўнг тўпланиб юзага келган вазиятни муҳокама қиладилар. Ии- ғилиш аҳли шаҳар чеккасидаги Афғон боғда турган Пўлатхон-ни шаҳарга таклиф қилиб, у билан бирлашишни таклиф қил- моқчи бўлдилар. Аммо шу маслаҳат асносида мажлис бўлаётган уйга рус тўпларидан отилган ўқ тушиб, мажлис аҳлидан 14 киши ҳалок ва ярадор бўлади. Натижада, кенгаш иштирокчи- лари Мир Пўстин, Ҳўқанд, Бобо Содиқ каби қишлоқларга қочиб кетадилар, айримлари чекка маҳаллаларга яширинади лар. Айни шу пайтда Қўқон шаҳрида ҳам қўзғолон тайерланган эди. Бундан воқиф бўлган К.П.Кауфман Насриддинхонга мак- туб йўллаб, қўзғолон бошлиқларидан савдогар Миролим, хази-начи Мирзаолим, мулло Абдулкарим ва Маҳмудхон удайчилар-ни ҳибсга олишни, мумкин бўлса қатл этиш зарурлигини талаб қилади. Шунга мувофиқ, Миролим ва мулла Абдулкарим ши-ғовул ҳибсга олинади, Маҳмудхон тура ва унинг акаси Муҳам мад Сайидхон эса Кауфман ҳузурига жўнатилади. Насриддин- хон губернаторга йўллаган мактубида уларни «хохласангиз Сибирга сургун қилинг, хохласангиз қатл қилинг» деб ёзган эди. Хоннинг бу ёвуз қилмиши нафақат шаҳар, балки бутун хонлик аҳолисини ғазабга келтирди. Абдураҳмон Офтобачи ва Пўлатхон, барча шаҳар ва қишлоқларга хатлар юбориб, халқни русларга қарши бирлашишга, Насриддинхонни тахтдан туши-ришга чақирадилар. Хуллас, 9 октябрда Қўқон шахрида қўзғо лон бошланиб кетди. Қўзғолончилар Ўрдага ҳужум қиладилар. Хоннинг энг яқин кишилари ҳам қўзғолончилар томонига ўтиб кетадилар. Ҳатто, улар қўзғолончиларга Ўрда дарвозасини очиб бердилар. Буни кўриб турган Насриддинхон орқа дарвозадан чиқиб қочади ва уни қўзғолончилар Сирдарёгача қувиб боради-лар. Хон даре кечувидан ўтиб, жонини сақлаб қолади. Қўзғолон шаҳар атрофидаги қишлоқ аҳолисини ҳам ўз гирдобига тортди. Сотқинлик қилиб, русларга ёрдам қилган Мирзо Хаким парвоначининг уйи талон-торож қилиниб, ёқиб юборилади. Султон Муродбек асир олинади, Отабек ноиб ўлдиои лади 1 .

Энди Пўлатхон хонликда ягона ҳоким бўлиб қолади. У хон лик билан Туркистон генерал-губернаторлиги ўртасидаги низо-ларни имкон борича тинч йўл билан ҳал қилишга ҳаракат қил-ди. Аммо нияти бузуқ Кауфман буни хоҳламас, хонлик ва губернаторлик халқларининг жанжаллашиб, бир- бирларини та-лашларини истарди. Чунки бу рус маъмуриятига қулай бўлиб, ҳужум қилиш, босиб олиш, жазо отрядлари юбориш учун бахо-на бўларди. 1875 йил 19 октябрда генерал-майор унвонига сазовор булган М.Д.Скобелев муғомбирлик қилиб, Ўзбек, тожик, қирғиз ва қипчоқлар ўртасида миллий низо чиқаришга уриниб кўрди. Шу мақсадда у Наманганда кичик бир гарнизон қолди-риб, барча қўшинлари билан шаҳардан чиқиб Тўрақўрғон то-мон иўл олди. Шу пайтда шаҳарда қўзғолон кўтарилди. Лекин у 23 октябрда тўсатдан, Балиқчи ва Тўрақўрғонга ҳужум қила-ди. Мудофаачиларнинг кўпчилиги ҳалок бўлади. 1875 йил 26 октябрда Скобелев Наманган остоналарига қайтиб келиб, 27 октябрда 26 та тўп билан шаҳарни ўққа тутади Қузғолончилар тор-мор этиладилар. Расмий маълумотларга қараганда, улардан 3800 киши ҳалок бўлади. Руслардан эса 6 киши ўлиб, 38 таси ярадор бўлади. Аслида ҳалок бўлган қўзғо лончилар бундан ҳам кўп эди. Скобелев 1875 йил 30 ноябрда Сирдарёнинг чап соҳилидаги Тўйтепа қишлоғида турган 1500 қўзғолончига қарши хужум қилиб, қишлоқни ёқиб юборади 2 декабрда эса Ботир тўранинг отлиқ отрядини Нориндан нари-га чекинишга мажбур қилиб, Ўлжабой қишлоғида жойлашган қўзғолончиларнинг бир батальон келадиган одамларини қириб ташлайди. Туркистон генерал-губернатори К. П. Кауфманга 1876 йил 16 январда империя ҳарбий вазири Д.Милютиндан ўта махфий хат келади. Унда мана булар ёзилган эди: «Қимматли саодати олийлари Константин Петрович! Сиз саодати олийнинг бизга йўллаган, Қўқон хонлигига нисбатан бизнинг келажакдаги хатти-ҳаракатимиз баён этилган тақдимнома мазмунини мен давлатпаноҳ императорга етказдим. Олий ҳазратлари Сиз кел-тирган далилларни, яъни Сирдарё вилояти чегарасида қатъий тадбирлар билан

тинчликни ва осойишталик ўрнатиш ва биз нинг кучимизни Ўрта Осиёда мавқеини саклаб қолиш учун Қўқон хонлигининг қолган қисмини ҳам Сиз ҳазрати олийлари қулай ва лозим топганингизда эгаллай олишингизга рухсат бе-радилар» 1 . Шу тариқа, император Қўқон хонлигини тўла равишда ўз таркибига қўшиб олишга фатво берди. Кауфман бу кўрсатма-ни сир сақлади ва хонликни узил-кесил босиб олишнинг осонроқ режаси ҳақида бош қотира бошлади. Айни шу вақтда генерал Скобелев хонликни тугатишга қаратилган «Икки сув ораси операцияси» режасини ишлаб чиқиб, уни амалга оши-риш учун Туркистон генерал-губернатори вазифасини вақтин-ча бажариб турган Колпаковскийдан рухсат олади. Босқинчи-ларнинг бу режасидан озодлик курашчилари раҳбарлари ҳам хабар топиб, душманга қарши зарба бериш чораларини кўра бошлайдилар. Мудофаачи кучларнинг асосий қисми Ботир тура қўмон-донлигида Марғилон шаҳрида турарди. Сирдарё соҳилида ҳам қўзғолончиларнинг бир қисми жангга шай бўлиб турарди. Ан-дижон шаҳри эса босқинчиларга қарши курашнинг мустаҳкам истеҳкомига айланган эди. Қўзғолончилар Андижонда руслар-ни мағлубиятга учратиб, ундан сўнг Наманганга бориб, у ерда-ги кучлар билан бирлашишлари керак эди. Пўлатхонга қарши жўнатилган Кауфман отряди Андижон остонасида мағлубиятга учради. 1875 йил 7 октябрда эса қўзғо лончилар хон қўшинини тор-мор келтириб, Қўқонни эгаллай-дилар. Аммо 11 ноябрда Скобелев қўмондонлигидаги аскарлар қўзғолончиларни Балиқчи яқинида зарбага учратдилар. Бу ҳақда М. А. Терентьев шундай езади: «...Балиқчи шаҳрига ериб кириб душман лагери ва кучаларини эгалладилар. Тонг отган-дан кейин артиллерия кечувдан утиб шаҳарга ўқ ота бошлади. Шу заҳоти Скобелев 2- ендош батальонга қарашли 2-рота ва элликта казак отлиқ уқчилар билан ҳужумга утди, душманнинг чекинишига йўл қўймаслик учун бутун отлиқ аскарларни зам-бараклар билан шаҳарнинг орқа томонига юборди. Жангга кир-ган бўлинмалар учта истеҳкомни мажақлагандан кейин бозор-ни ишғол

қилдилар ва шу ерда тор кучадан келаетган қипчоқларнинг катта отлиқ оломонига дуч келиб қолдилар. Даҳшатли ур-йиқит ичида мерганларимиз дўддек еғдирилаётган уқига уч-ган қипчоқлар бор-йуғи 20 қадам нарида туда-туда бўлиб йиқи-лар, куча юзи уларнинг ўлигига тулиб кетган эди. Бу даҳшатли жаҳаннамдан бир амаллаб қутилиб чиққанлар нариги енбошда пойлаб турган казакларнинг чангалига тушар эди. Уларни икки чақирим жойгача қувиб бориб, ҳеч қандай раҳм-шафқат қил-май қиличдан утказишди. Биз томондан бир қуйи амалдаги киши ўлиб, 8 та ярадор, шундан учтаси контузия олган эди. Скобелев душманнинг та-лафотини 2000 киши деб ҳисоблайди» 1 . Скобелев йўл-йўлакай барча қишлоқларга шафқатсизларча ўт қўйиб, ер билан яксон қилиб, олдинга силжиб борди. Айниқса у Андижон шаҳрининг кулини кўкка совурди. Уни беомон тўпга тутиб, бомбардимон қилдирди. Терентьев бундай деб ёзади: «Скобелев йўлда келар экан, Колпаковскийга вақт-соатини кўрсатмай телеграмма жў- натди. Телеграмма 7 февралда эгасига келиб тегди. Унда Анди- жонда ҳамма нарса жойида эканлигини, аниқ маълумотларга қараганда, шаҳар тўпга тутилган пайтда харобалар орасида 20000 киши ҳалок бўлганлиги айтилган эди» 2 . «Андижонликлар қаттиқ қаршилик кўрсатдилар: улар ҳар бир тўсиқдан фойдала-нар эдилар, томлар устидан туриб ўқ отишар, кўчалар, ҳовли-лар, уйлар, масжидлар ичида юзма-юз олишардилар. Уларнинг қаршилик кўрсатишлари олдинда ҳужум қилиб бораётганларни ғазаблантирар, тобора жунбушга келтирарди. Бозор майдонида Скобелев колоннаси йирик ёғочлардан қилинган тўсиққа дуч келиб қолди. Замбаракларимиз олдинга ўтказилди ва бир неча ўқ узилгандан кейин душман тумтарақай бўлиб қочди. Туркис-тонликлар бешта истеҳкомдан ташқари, мустаҳкам қўрғончага айланган уйларни ҳам жанг билан қўлга киритдилар. Ниҳоят, ҳар учала колонна ўрдага етиб келди ва саройни исёнчилардан тозалади. Қисқа муддатли ҳордиқдан сўнг манзилгоҳга қайтил-ди. Дарвоқе, йўл ёқасидаги иморатларнинг ҳаммасига ўт қўйиб борилди. Олд қисмлар қаерда кетаётганини ёнғинга қараб би-либ олиш мумкин эди. Отишмалар ҳали

тинмаган, андижон-ликларнинг «Ур!», «Ур!» садолари эшитилиб турарди. Анди-жонни бутунлай вайрон қилиш учун генерал Троицкий Скобе-левга олтита замбарак бериб, шаҳарни тўпга тутишга, бозор ва ёнғин бўлаётган томонларни нишонга олишга буйруқ берди». Генерал Скобелев Андижоннинг кулини кўкка совуриш би лан кифояланмай, андижонликларни товон тўлашга мажбур этиб, 33 минг сўм ундириб ҳам олади. Андижонда содир бўлган қўзғолончилар ҳалокати ва ан- дижонликларнинг мислсиз қаҳрамонликлари фақат Қўқон хонлигини эмас, балки бутун Ўрта Осиёни ларзага солди. Бу тарихий жангда озодлик курашчиларининг моддий ва маъна- вий кучига жуда катта талафот етказилди. Андижонни забт этгани ҳақида Туркистон ҳарбий округининг муваққат қўмондони Колпаковскийга ха бар бериб, энди Асака ва Мар- ғилонга ҳарбий юриш қилиш учун рухсат сўрайди. Колпаков скийдан «агарда душман кучи кўп тўпланган бўлса, Асакага юриш билан чекланилсин» деган телеграмма олинади. Скобелев Асакани қўлга ки-ритиш учун уни ҳар томонлама ўрганади. Рус қўшинлари 2 рота пиёда аскар, 240 отлиқ, 500 казак, ракета батареяси ва 4 тўп билан Асакага ҳужум бошлай-ди ва унинг марказини тўпга тутадилар. Асака тепалигида тур- ган ҳимоячиларга қарши солдатлар ҳужумга ўтиб, уларни че- кинтиришади. 20 январь куни Абдураҳмон Офтобачи рус қўмондонига элчи юборади. 24 январда у ўзининг 12 сафдоши, шу жумладан, Ботир тура, Исфандиёр, Холиқ парвоначи, Нор- муҳаммад додхоҳ ва 700 йигити билан Скобелевга таслим бўла-ди. Пўлатхон бундан хабар топиб ҳақиқий Пўлатхоннинг ака-укалари ва келинини ўлдиртиради. Шунингдек, у штабс-капи тан Святопол-Мирский, унтер- офицер Ф.Данилов ва 8 рус асирини ўлимга ҳукм қилади.

Абдураҳмон Офтобачи таслим бўлгач, Насриддинхон 1876 йилнинг 21 январида Қўқон тахтини қайтадан эгаллаш учун Маҳрамдан йўлга чиқади. Найманча қишлоғига келганида унга Пўлатхон тарафдорларидан Қўқон ҳокими ўрнида тур-ган Абдуллобек ўз аскарлари билан ҳужум қилади. Хон урушда 200 кишисини йўқотиб, Маҳрамга чекинади. Аммо 28 январда хон тарафдорлари Абдуллобекни енгиб, Насрид-динхонни Қўқонга таклиф этадилар ва 29 январда уни тахт-га ўтқизадилар. Генерал Скобелев Миллер-Закомельскийга 600 казак, раке та батареяси, 2 рота пиёда аскар ва 4 тўп бериб Марғилоьга, Пўлатхонга қарши юборади, ўзи эса Наманганга жўнайди. Бу вақтда генерал Троцкий Наманганга яқин жойда Пўлат- хон лашкари билан жанг олиб борарди. Аммо қўзғолончилар мағлубиятга учрайдилар. Пўлатхон қочиб кетаётганда отдан йи- қилиб, оёғи синади. Шунга қарамай, курашни давом эттириб, Асакага келиб бўлажак жангларга ҳозирлик кўради. Бу вақтда унинг қўл остида 12 минг лашкар тўпланган^эди. Бу қўшин бирин-кетин бир неча ғалабага эришади. Ўш, Андижон ва Марғилонни эгаллайди. Бундан саросимага тушган Насриддин-бек Марғилоннинг собиқ беги Султон Муродбек бошчилигида Пўлатхонга қарши аскар юборади. Аммо ҳужум қилишдан чўчиган Султон Муродбек Файзобод қишлоғига ўрнашиб олиб қирғиз қўзғолончиларнинг айрим гурухлари устидан ғалаба қилади. Шу жангларда асир тушган 30 нафар қирғиз Қўқонда хон томонидан дорга осилади. Шу вақтда Пўлатхон тарафидан Марғилон беги лавозимига тайинланган Валихон 20 минг киши билан Файзободга ҳужум қилиб, Султон Муродни тор- мор келтиради. 1875 йил 16 октябрда Кауфман генерал Скобелев бошчили гида 14 рота, 500 казак, 4 ракета мосламаси, 16 тўпдан иборат қўшинни Наманганга қўйиб, ўзи Хўжандга кетади. Скобелевни эса Наманган бўлимининг бошлиғи этиб тайинлайди.

Қўзғолончиларни жазолаш. Рус қўшини Пўлатхоннинг изидан бориб, 1876 йилнинг 28 январида Учқўрғонни қуршаб олади. «Девордан биринчи бўлиб, — дейилади бир рус манбасида, — капитан Куропаткин кирди. Ўрдада Пўлатхонни қутқариш учун жонини тикканлар билан қўл жанги бўлди. Бу пайтда 300 солдат ва 4 тўп билан етиб келиб, дарҳол жангга ташланди. Пўлатхоннинг кучлари сочилиб кетди. Бу жангда 5 мис тўп, кўп қурол-аслаҳа ва Пўлатхоннинг мол- мулки, хазинаси ўлжа олинди». Шундан кейин Пўлатхон бир гуруҳ ишончли кишилари билан Чавай деган жойга қочади ва шу ерда рус ҳукумати вакилларига топ- ширилади. Бунда унинг ашаддий душманларидан бири Мирзо-қулнинг «хизмати»катта бўлди. Пўлатхон қўзғолонининг бостирилиши империя пойтахти Петербургда, хусусан, император томонидан мамнуният билан қарши олинди. 1876 йил 1 март куни Марғилон шахрида ватан озодлиги ва мустақиллиги учун жон олиб, жон берган халқ қахрамони, ис-тиклол жангчиси ва етакчиси Мулло Исҳоқ (Пўлатхон) дорга осиб ўддирилди. У билан бирга эрк, озодлик ва мустақиллик учун курашган 33 нафар яқин сафдошлари ҳам ўлдирилди. Рус-лар бу билан чекланмай, босқинчиликка сарфланган харажат-ларни аҳолидан ундириб олишгача бориб етдилар. Фақат бир-гина Марғилон беклигига Кауфман томонидан Пўлатхоннинг

ёнини олганликлари учун 500 минг сўм товон солиғи солинди. Россия империясининг асл ва туб мақсади Қўқон хонлиги-ни — мустақил давлатни қурол кучи билан бартараф қилиб, Рос-сиянинг губернияларидан бирига айлантиришдан иборат эди. 1876 йил 30 январда Насриддинбекнинг Қўқон шахрига ке-лиши ва бу ерда унинг расман хон деб эълон қилиниши рус маъмуриятини саросимага солиб қўйди. Генерал Скобелев зуд-лик билан Қўқон хонлигини тўлиқ босиб олиш, ҳеч бўлмаганда русларга сўзсиз бўйсунадиган ҳокимият ўрнатишни Туркистон генерал-губернаторига таклиф этди. Айни пайтда Санкт-Петер- бургда турган К.П.Кауфман 2 февраль куни Тошкентга, унинг ваколатини бажариб турувчи генерал-майор Колпаковскийга телеграмма йўллаб, унда тўғридан-тўғри, очиқ-ошкора тарзида: «бутун Қўқон халқининг Россия фуқаролигини қабул қилиш истакларини қондириш учун ва халқни бошқа йўл билан тинч-лантириш имконияти бўлмаганлиги сабабли император ҳазрат-ларининг фармонларига биноан шу заҳотиёқ бутун хонликни Олий ҳазратлари тасарруфига олишни шахсан Сизга топшира-ман...», — дейди. Колпаковский 4 февралда К.П.Кауфмандан яна телеграмма олади: «Насриддин тахтга ўтиргани билан Қўқонни тинчланти-ришга у кафолат бўла олмайди, шунинг учун кечаги кўрсатма-ни ўзгартиришнинг ҳожати йўқ». Бу кўрсатмага амал қилиб Колпаковский ўша куни генерал Скобелевга шундай буйруқ йўллайди: «Олий фармон билан менга Қўқон хонлигини босиб олиш юклатилди, ундан Фарғона вилояти таъсис этилди, вило ятни бошқариш Сиз саодати олийларига юклатилади...» Рус қўшинларига Қўқон хонлигини тўла босиб олиш ҳақидаги буйруқ шахсан император Александр II томонидан берилган. Хуллас, руслар Қўқон хонлигига ялпи ҳужум қилиб, 1876 йил 7 февралда Яккамулла қишлоғига етиб келдилар. Насрид динбек ҳеч қандай қаршилик кўрсата олмай, таслим бўлди. 8 февраль куни руслар Қўқон шахрига кириб келди. 19 февралда ҳарбий вазир Д.Милютин Қўқон хонлиги туга-тилиб, унинг ўрнида Фарғона вилояти ҳарбий губернаторлиги ташкил қилинганлигини эълон

қилди. Халқ қонини мисоли даре қилиб оқизган, йўлида учраган барча шаҳар ва қишлоқ- ларнинг кулини кўкка совурган, бола демай, аёл демай, қари демай барча тирик жонни қиличдан ўтказган генерал М.Д.Ско- елев 1876 йилнинг 19 февралида император Александр II фар- мони билан янгидан ташкил этилган Фарғона вилоятининг ҳарбий губернатори этиб тайинланди 1 . Руслар учун миллий қаҳрамон саналган генерал Скобелев шу тариқа ўзининг юксак мартабаларига бирма-бир кўтарила бошлади. Бу генерал минглаб фарғоналикларнинг озодлик учун тўкилган қонлари сингган заминда рус қуролининг шавкатини кўтарган шахе сифатида улуғланди. 1876 йил февраль ойидан Россия империяси губерниялари қаторига вилоят сифатида қўшиб олинган Қўқон хонлигининг чинакам ҳукмдори сифатида расман эълон қилинган генерал Скобелев минглаб рус зобитлари учун жасорат рамзига айлан- ди. Фарғона вилоят ҳарбий губернатори М. Д. Скобелевнинг номи янги Марғилон шаҳрига берилди. Бу шаҳар узоқ вақт Скобелев, маҳаллий тилда «Искобил» деб юритилди. Фарғонани «Фарғона вилояти» номи остида Туркистон ге нерал- губернаторлиги таркибидаги рус чоризмига қарамлиги 1917 йилги большевик инқилобига қадар давом этди 2 . Мустамлакачилар хонликни тугатгани билан босқинчиликка қарши кўтарилган халқ ҳаракатларига барҳам бера олмади. Ва тан озодлиги учун бўлган бу кураш «Олой маликаси» номи билан шуҳрат топган қирғиз аёли Қурбонжон додхоҳ ва унинг ўғиллари томонидан 1876 йил охирларигача давом эттирилди. Мавзуга дойр чизги Олой маликасига тўн ёпган генерал «Малика бошини қуйи солганча шамдек қотиб турар эди. Скобелев унинг ёнига келиб қўлини узатди. Малика кутилмаган саломдан довдираб қолди, лекин тезда ўзини қўлга олиб, қиргизчалаб нималарнидир деди. Скобелев эса тилмочга қараб деди: — Додхоҳга айтинг. Мен уни сиҳат-саломат кўрганимдан хурсандман. Мен унинг доно ҳокимлиги ҳақида кўп эшитганман. Қўшни хонлар ҳурмат-

эътибори катталигини ҳам биламан. Аминманки, у русларга душманлик бе- фойда эканлигини яхши тушунади ва Олойнинг кўчманчи аҳолисини тинч- ликка ундай олади. Унга яна шуни ҳам айтингки, у она сифатида ўз ўғилла ри билан фахрланиши мумкин. У яна шуни билсинки, руслар жасур душ- манларини ҳурмат қиладилар. Агар у ўз ўғилларини Олойга қайтишга кўндирса, мен уларни ботирлар сифатида мукофотлайман. Энди эса мен додхоҳни дастурхонимга таклиф қиламан. Генералнинг буйруғи билан унинг олдига ноз-неъматлар тоғдек уюлган катта патнис келтирилди. Зиёфатдан сўнг эса Скобелев ўз қўли билан мапиканинг елкасига заррин тўн ёпди». Тарихда шундай улуғ бобо ва аждодлар борки, улар ўз фаоли- яти билан миллий қахрамонларга айланган. Тўмарис, Широқ, Спитамен, Алпомиш, Манас, Гўрўғли ва бошқалар шулар жум- ласидандир. Ўзбек, қирғиз, тожик, қозоқ, туркман каби Ўрта Осиё халқлари ўз озодликлари йўлида курашган жасур фарзанд- ларини қўшиқ-ўланларда, достону ривоятларда куйлаб, номла- рини улуғлаб абадиятга дахлдор қилганлар. «Олой маликаси» номи остида довруғ қозонган ҚурбонжонМамат қизи ҳам ана шундай қаҳрамон сиймолардан биридир. Ўзбек ва қирғиз халқ- ларининг миллий-озодлик кураши тарихига порлоқ саҳифалар битган бу аёл иқки қон-қардош элнинг фарзандидир. 1811 йили Ўш шаҳрининг кунчиқар тарафида жойлашган Моди қишлоғида чўпон оиласида дунёга келган Қурбонжон гўзал ва оқила аёл бўлган. Ёшлигиданоқ мустақил фикри, ме тин иродаси ва тадбиркорлиги билан ҳамқишлоқларини ҳай- ратга солган. Қурбонжон кейинчалик Андижон ҳокими Олим-бекнинг назарига тушади ва унинг рафиқаси бўлади. 1833 йили Олимбек уни Қўқон саройига олиб келиб, малика Нодирабе- гимга таништиради. Қўқон лашкарининг зарбдор кучи бўлмиш Фарғона навкарларининг таниқли саркардаси Олимбек саройда катта обрў-эътиборга эга бўлгани учун унинг рафиқасига ҳам катта иззат-икром кўрсатилади. У Қўқон хони, унинг амалдор- лари, сарой ҳаёти билан яқиндан танишади. Машҳур Ўзбек шоиралари Нодирабегим, Увайсий ва бошқаларнинг таъсирида унинг дунёқараши шаклланади.

Ўзбек ва қирғиз ватанпарварларининг рус босқинчиларига қарши кураши йўлбошчиларидан Қурбонжон Мамат қизи (1811 — 1907). Бу қирғиз аёли эри Олимбек каби от чопиш, ўқ отиш, қиличбозлик соҳасида йигитларни ҳайратда қолдирар эди. Қур бонжон Андижонни идора этиш ишларида эрига яқин кўмак- дош бўлади. Олимбек рафиқасининг ақл-заковатига тан бериб кўп маса- лаларда у билан кенгашадиган, кўпинча эса унинг изми билан иш тутадиган бўлиб қолади. Қурбонжон тўрт ўғилнинг онаси бўлади. Андижон ҳукмдори гўзал, оқила ва жасур хотинига доимо ҳурмат билан қараши сабабли у вилоятни ўз ҳолича тасарруф этар, хонлар эса унинг ишларига аралашишдан ҳайиқишарди. Қўқон хони Маллахон сўнгги вақтларда Андижон бегига ўча- кишиб қолади. Буни сезган Олимбек ҳамфикрлари билан тил бириктириб, 1862 йилда Ўрдага бостириб киради ва ўз қўли билан Маллахонни бўғизлаб ташлайди, тахтга эса Шомуродни ўтқазиб, Андижонга қайтади. «Уч кун хон бўлсам бу дунёдан беармон кетардим», деб орзу қилган Шомуродхон мақсадига эришди. Уч кун эмас, балки етти кун подшолик

қилди. 1863 йили Олимбек ҳам ғанимлар фитнасининг қурбони бўлади. Гўзал тожик канизаги шаробга солган заҳардан Олим бек ҳаётдан кўз юмади. Тул қолган Қурбонжон эри ўрнида ҳоким бўлиб қолади. Лекин кўп ўтмай фитнаю фасод, фисқу фужур уяси бўлган киборлар дунёсидан кўнгли қолган бу аёл фарзандларини олиб она юртига кетиб қолади ва «Олой маликаси» деб довруғ чиқа-ради. Еттисувдан, ҳатто Хитой чегарасидан ҳам қирғизлар унинг олдига келиб маслаҳат сўрайдиган бўлиб қоладилар. Бу- хоро амири Музаффар Қурбонжон ойим ақлига, дилбарлигига қойил қолган эди. Муҳими, Қурбонжондаги саркардадек мард-лик ва дадилликни, сиёсатчига хос эҳтиёткорликни у билан Ўшда учрашганида тан олган эди. У Олой маликасини ўзига иттифоқчи қилиш пайига тушади. — Биз сизга додхоҳ ёрлиғини туҳфа этурмиз,— дейди амир суҳбат охирида, —иншооллоҳ, сиздек жасур муслима музаффар ислом байроғини дадил кўтаради. Сарой амалдорлари, шайхулислом, қозикалон ва бошқа ула-молар ҳайрат ила ёқа ушлашди. Заифага додхоҳ мартабасини бериш мумкинми? Шариатда борми шунга ўхшаш воқеа? Дини ислом маркази Бухоро ҳукмдорининг ўзи наҳот бу ишга имзо чекса? — Жаноби олийларининг амри вожиб,—деди Китоб вилоя- ти ҳокими Жўрабек. — Ҳақ ran ,—уни қувватлади Шаҳрисабз беги Бобобек. Қўқон тахтини эгаллаган Худоёрхон эса бутун Олой водий- сига Қурбонжон додхоҳ—ҳоким қилиб тайинлангани ҳақидаги фармонга муҳр босди. Шундай қилиб, 1865 йилда Бухоро ами ри билан Қўқон хони тарихда биринчи марта аёл кишига сар-карда унвонини бердилар. Қўқон хони зулми ва беҳисоб оғир солиқларидан безор бўлган халқ 1873 йили қўзғолон кўтаради, Қурбонжон додхоҳ-нинг фарзандлари Абдуллабек, Маҳмудбек, Ҳасан ва Ботир ҳам қўзғолончилар тарафида бўлдилар. Худоёрхон қўзғолончилар-дан енгилиб, танг аҳволга тушиб

генерал Кауфмандан ёрдам сўрайди. Бухоро, Хива хонликларини ўзига бўйсундириб, энди Фарғонага кўз тиккан Кауфман бундан фойдаланиб Қўқонни забт этиш учун М.Д.Скобелевни юборади. Қурбонжон додхоҳ ва унинг тўнғич ўғли Абдуллабек қўзғолончилар тарафида ту-риб, жасорат кўрсатади. Ўшанда Ўзбек, қирғиз йигитлари улар бошчилигида босқинчиларга кўп талафот етказишади. Бу ҳақда фон Кауфман шундай ёзган эди: «Руслар ҳали Ўрта Осиёда ҳеч қачон бундай узоқ ва қаттиқ қаршиликка дуч келмаган эдилар. Биз биринчи марта матонатли жангчилар билан тўқнашдик ва маҳаллий хонликлар ҳукмдорларига нисбатан аҳолига қарши курашиш нақадар мушкул эканлигини ҳис этдик». Иш шу да-ражага бориб етдики, машҳур генерал Скобелев олойликлар қаршилигини енга олмаслигига кўзи етиб шахсан Қурбонжон додхоҳ билан музокара олиб боришга мажбур бўлди. Ўзаро қонли урушни тўхтатиш ҳақидаги музокаралардан сўнг Скобе лев, юқорида айтилганидек, ўз қўли билан Қурбонжон додхоҳ-нинг елкасига зарбоф тўн ёпди. Рус қўмондонлиги уни генерал сифатида тан олди. Ўзбек ва қирғиз йигитларининг жанговарлигига қойил қол-ган рус зобити, ўлкашунос К.Абаза шундай ёзган эди: «Биз, дейишади қирғизлар, — Чингизхон билан дунёнинг ярмисини эгаллаганлар авлодимиз. Бизларга паст назарда бўлманглар. Чингизхон қонунлари ва одатлари бизда амалда. Хуллас, биз ўзбеклармиз. Бундан ортиқ нима керак?» Қурбонжон додхоҳнинг набиралари 1898 йилги миллий-озодлик қўзғолонида ҳам фаол қатнашганлар. Рус амалдорлари доимо Олой маликасидан ҳайиқишган. Шунинг учун губерна-торлар унинг олдига тез-тез келиб туришган. 1901 иилда Рос сия империяси ҳарбий вазири генерал Куропаткин Ўшга келиб Қурбонжонга императрицанинг совғасини шахсан топширган. Қурбонжон 31 невара, 57 чевара ва 6 эвара кўриб, 1907 йилда Ушда вафот этади. Хуллас, Қўқон хонлиги Россия губернияларидан бирига— Туркистон генерал-губернаторлигининг Фарғона вилоятига ай-лантирилди.

Энди Россия Марказий Осиёдаги сўнгги мустақил Ёқуббек давлатини тугатиш фикрига тушди. Чунки Еттишаҳар давлати (1865—1877) мустамлакачиларга қарши курашда Қўқон, Бухо-ро, Хивадаги ватанпарварларга доимо ёрдам бериб турарди. Хитой ҳукуматининг Россиядан «Шарқий Туркистонда тартиб ўрнатиш учун рус қўшинидан фойдаланиш» ҳақидаги илтимоси айни муддао бўлди. 1877 йил 22 июнда рус қўшини Ғулжага бостириб кирди. Иккинчи томондан Цзо Цзун Тань бошчилигидаги Хитой қўшини Урумчи дарасига яқинлашди. Амир Ёқуббекнинг тўсатдан вафот этиши Еттишаҳар давлати қўшинининг мағлу-биятга учрашига сабаб бўлди. Қўқонга ёндош бу давлатнинг ҳалокатига Россия асосий айбдор эканини бош штаб полков-ниги Д. В. Путята очиқ тан олган. Ёқуббек ҳукмронлиги даври- да «унинг доно бошқаруви натижасида Шарқий Туркистон узоқ вақтдан бери ҳали кўрмаган осойишталикка эришди» дея Россия сиёсатини қоралаган эди.

Похожие

Доминат даври. Гарбий Рим салтанатининг қулаши

Милодий III-V асрларда Рим империяси ва Ғарбий Рим империясининг қулаши

Реформация ва деҳқонлар уруши

Рим цивилизацияси

III–IV асрларда Рим давлати христианлик инкирози