Makedoniya - История - Рефераты

Makedoniya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

167 KB

Makedoniya Reja: 1. Ptolemeylar Misri Salavkiylar davlati 2. Pergam. Attalidlar davlati 3. Ellinizim madaniyati. 4. Tabiiy va aniq fanlar

Makedoniya Ptolemeylar Misri Salavkiylar davlati bilan bir qatorda Makedoniya ellin dunyosining katta davlatlaridan biri edi. Diadoxlar urushlaridan so‘ng Makedoniya tushkunlik holatida edi. Aholini katta qismi Iskandar yurishlari davrida sharqqa ko‘chgan edi. Antigonidlar olib borgan doimiy urushlar shimoldagi varvar qabilalarini xavfi makedon iqtisodi va davlatini zaiflashtirdi. Antigonidlar xo‘ja!ik hayotini qayta tiklash, aholini ko‘paytirishga e’tibor berishga majbur bo‘ldilar. Shu sababli yangi shaharlar qurilib, eskilari qayta tiklandi, bo‘sh yotgan yerlarga aholi ko'chirildi, konlar qazildi. Kemasozlik rivojlandi, qurilish yog‘ochlari bilan qizg‘in savdo qilindi 1 . Iqtisodiyotni asosini erkin dehqon mehnati yetakchi bo‘lgan qishloq xo‘jaligi tashkil etar edi. Podshoga faqat o‘rmon va qazilma boyliklar tegishli edi. Ellin Makedoniyasiga podsho hokimiyati ba’zi bir eski belgilarini meros qilib oldi: qo'shin yig‘ini avalgidek podshoni taxtga chiqish vaqtidagi o‘z ahamiyatini saqlab qoldi, u oliy sudya rolida chiqar edi. Makedoniyadagi beqaror vaziyat Iskandar vafotidan keyin qariyb ellik yil davom etdi. Er av 276-yilda Kassandming nevarasi, galat (kelt)lar hujumini ikki marta qaytargan. Yunonistondagi vaziyatni barqaror qilgan Antigon 276- yilda taxtga chiqdi. Antigon va uning avlodlari Makedoniyani Rim bosib olgunga (er av168-yilgacha) qadar boshqardilar. Antigonidlar uchun Yunonistonni bo‘ysundirib turish juda qiyin siyosiy muammo edi. Bu davrda manfaatlari bir-biriga zid bo‘lgan yunon polislari turli ittifoqlarga birlashib, urush olib borar edilar. Makedoniya ham bir necha yunon polislari kirgan Ellin ittifoqiga boshchilik qildi va yunon shaharlari ichki ishlariga faol aralashdi. Rim va Ptolemeylar yunon polislarini Makedoniyaga qarshi chiqishlarini qo‘llab-quwatladilar. Ikkinchi puni urushlari vaqtida Makedoniya Gannibal bilan ittifoq tuzdi. Bunga qarshi Rim Perga va Peloponnesning bir necha polislarini Makedoniyaga qarshi chiqishga undadi. 1 История Древней Греции. Под.ред. В.И.Кузи щина. М., 2005. 130-132.

Natijada er av 215—206-yillar birinchi makedon urushi yuz berdi. Karfagenni Gannibal ustidan g‘alabasi Makedoniya podshosi Filipp V ni Italiyaga yurish xavfini yo‘q qildi. G ‘ayratli podsho Filipp V Salavkiylar bilan ittifoq bo‘lib zaiflashgan Ptolemeylarni Kichik Osiyo va Egey mulklarini bosib oldi. Italiya, Pergam va Rodos bunga qarshi chiqib Rimdan yordam so‘radilar. Natijada ikkir.chi makedon urushi (er. av. 200—197-yillar) boshlandi. Fessaliyadagi er av197- yildagi hal qiluvchi jangda Makedoniya yengudi. U Yunoniston va Kichik Osiyodagi barcha mulklaridan ajraldi. Filipp V ning o‘g‘li Persey (er av179—168-yillar) makedoniyani avalgi qudratini qayta tiklashga urindi. Ammo Rim bilan urushda (uchinchi makedon urushi er av17I—168-yillar) Pidna yonidagi jangda yengildi. Makedoniya hududi g‘oliblar o‘rtasida to‘rt okrugga bo‘lindi. Er av148-yilda Andriskni Rimga qarshi qo‘zg‘olonidan so'ng Makedoniya Rim provinsiyasiga aylantirildi. Pergam. Attalidlar davlati Er av 287-yil Pergam Salavkiylar davlati tarkibiga kirdi. Er.av. 240-yil Salavkiylar noibi Attal I Pergamni mustaqil deb e’lon qilib, podsholik tojini kiydi. Uning asosiy hududi Kichik Osiyoning shimoliy-g‘arbiy qismi va Misiya viloyatidan iborat edi. Attalidlar sulolasi hukmdorlarining faol tashqi siyosati hamda mohir diplomatiya sababli Pergam davlatining hududi er avII asr boshlarida G'arbiy Kichik Osiyoning Troada, Lidiya, Kariya va Likiyani qo‘shib olinishi bilan kengaydi. Bu hududlarda qadimdan rivojlangan yunon polislari mavjud bo'lganligi sababli rivojlangan iqtisodiyotga ega edi 2 . Attalidlar tashqi siyosatda Sharqda Salavkiylar podsholigiga qarshi turib, g‘arbda kuchli ittifoqchi sifatida Rim davlatiga tayandilar va bu amalda Pergamni Rim respublikasiga tobe bo‘lishga olib keldi. Attal I (er av 241— 197-yillar) galatlar ustidan g'alaba qilib, Rim bilan ittifoq tuzdi. 2 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 135-140.

U birinchi va ikkinchi makedon urushlarida (er.av. 215—205-yillar va 200 —197-yillar) rimliklar tomonidan ishtirok etdi. Rimliklar homiyligi yordamida Pergam podsholigi Kichik Osiyodagi barcha Salavkiylar mulklarini egallab oldi va o‘zining eng qudratli davriga kirdi. Ammo Pergamning yuksalishi uzoq davom etmadi. Attal II va Attal III hukmronliklari davrida Rim Pergam jamiyatining hukmron tabaqalariga kuchli ta’sir o‘tkazgan holda podsholikning ichki va tashqi siyosatiga faol aralasha boshladilar. Oqibatda er. av. 133-yilda vafot etgan Attalidlar sulolasining so‘nggi podshosi Attal III vorisi boimaganligi sababli o‘z davlatini rimliklarga vasiyat qilishga majbur bo‘ldi. Bunga»javoban Pergam jamiyatining quyi tabaqalari podsho Evmey lining noqonuniy o‘g‘ii Aristonik boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Qo‘zg‘olonni grek shaharlari aholisi qo‘llab- quwatlamadi, natijada qo‘zg‘olonchilar yengildi. Aristonik er. av. 129-yilda rimliklar tomonidan qatl qilindi. Vasiyat qilingan podsholik o‘rniga Rimning Osiyo provinsiyasi tashkil etiladi. Pergam Ellin dunyosining iqtisodiy jihatdan rivojlangan markazlaridan biri edi. Qulay iqlim va tabiiy sharo t qishloq xo‘jaligini intensiv rivojlanishiga imkoniyat yaratdi Pergam O’rtayer dengizi hududi aholisi uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetkazib beradigan markazlardan biriga aylandi. Qul mehnatidan unumli foydalanildi. Pergam shaharlari dengiz savdosi yoilarida turganligi uchun mamlakatning boy xomashyolari (metall, yog‘och, smola, teri, jun) Pergam hunarmandchilik mahsulotlari, jumladan, Pergament qog'ozi, butun O’rtayer dengizi ehtiyojlarini qondirdi. Attalidlar sulolasi podsholari savdo-hunarmandchilikka homiylik qildilar, yunon tipidagi yangi shaharlarga asos soldilar. Bu shaharlar eski shaharlar bilan bir qatorda tezda iqtisodiyot va madaniyat o‘choqlariga aylandilar. Attalidlar fan, adabiyot va san’atga faol homiylik ko‘rsatdilar. Podsholik poytaxtida galatlar ustidan g‘alaba sharafiga ulkan Zevs ibodatxonasi qurildi, Evmen II mashhur Pergam kutubxona binosini barpo qildi.

Bu kutubxona antik mualliflar asarlari to‘plami hamda filologiya maktabiga ega bo‘lib, mashhur Iskandariya kutubxonasi bilan raqobat qildi. Ellinizim madaniyati. Antik mualliflaming ma’lumotlariga ko‘ra ellin davrida Yunonistondan aholining katta qismi sharqqa ko‘chdi. Faqat Afina va Korinf o‘z ahamiyatini saqlab qolishga urindilar. Yunoniston hududidagi talonchilik urushlari iqtisodiy hayotni butunlay izdan chiqardi. Ijtimoiy ziddiyatlami keskinlashtirdi. Bu esa og‘ir qarama- qarshiliklarni tug‘dirdi. Spartada bu ziddiyatlami bartaraf etish uchun podsholar Agis IV va Kleomen II lar islohotlar o‘tkazishdi. Qarzlarni bekor qilishga harakat qilindi, yersiz spartaliklarga yer taqsimlandi. Er.av. III asrda yerlami qayta taqsimlash harakati Yunonistonga avj oldi. Argosda tiran Aristomax, Megalopolda Aristodemni qo'llab-quwatlashdi. Er.av. III asr o'rtalarida Xios va Teri orollarida norozilik harakatlari kuchayib ketdi. Yunonistonning madaniy o‘choq sifatidagi shuhratini Afina qo‘llab- quwatlab turdi. Afinada yunon falsafasi o‘qitildi. Bu yerda bir qancha an’anaviy haykaltaroshlik maktablari mavjud edi. Orollar ichida eng gullab-yashnagani Rodos edi. Rodos Ptolemeylar Misridan o‘z mustaqilligini saqlab qoldi. Rodos kemalari Egey dengizini qaroqchilardan tozaladi. Uning kemalari Suriya, Kichk Osiyo, Attika orollaridan, Qora dengiz qirg‘oqlaridan mahsulotlarni tashidi. Rodosdan xurmo va asal Misrga chiqarildi. San’at gullab-yashnadi. Mahalliy haykaltaroshlik maktablari shakllandi. Ayniqsa, «Ilonlar bilan kurashayotgan Laokoon va uning o‘g‘illari» haykal guruhi mashhur edi. Esxin asos solgan Rodos notiqlik maktabi faoliyat ko‘rsatdi. Er.av. II asr oxiri I asr boshida bu yerda mashhur notiq Molon mashhur Sitseronning o'qituvchisi ta’lim oldi. Rodos homiyligida orollarga ipakchilik va vinochilik markazi, Kosda mashhur tabiblar maktabi faoliyat ko‘rsatdi.

Ellini madaniyati yunonlar va Sharq xalqlarining madaniy yutuqlarining qo'shilib ketishi natijasida shakllandi. Ellin dunyosining ma’naviy shakllanishiga davlatlaming ulkan hajmlari cheklanmagan podsho hokimligining mayjudligi, shaharlarning amaldagi mustaqilligini yo'qolishi o‘z ta’sirini o'tkazdi. Bu davrda fan va texnika notekis rivojlandi. Davlat hokimiyati manfaatdor bo'lgan harbiy ish, kemasozlik, shaharlami qamal qilish texnikasi va qurilish sohalarida eng katta yutuqlaiga erishildi. Ellinizm davrida yunon dunyosi sharq diniy tasavurlarni qabul qila boshladi. Misrda Kichik Osiyo xudosi Serapisga sig'inish avj oldi. Misr mabudasi Isidani yunonlar Demetra sifatida qabul qildilar. Pergamda Frigiya ma’budasi (Kibela — yerni onasi) bosh xudo sifatida qabul qilina boshlandi. Ellinlashgan sharq ilohlarining barchasi mistik va ekstatik edi. Yahudiy dini keng tarqala boshlandi. Yunonistonda yahudiy dini tarqala boshladi. Yunonlar bu monoteistik dinga ishonib, uni qabul qildilar. Yahudiy diniga yangi qabul qilinganlar «prozelitlar» deb ataldi. Ellin davlatlarida turli xudolar turli xalqlaming diniy e’tiqodlari keng tarqaldi. Diniy tolerantlik shakllandi. Joylarda dinning universalligini namoyish qilishga- intilib barcha xudolarga atab ibodatxona- Panteon qurila boshlandi. Ana shunday Panteon Iskandariyada qurildi. Ptolemeylar Misrida qadimgi firavnlar davrida bo'lganidek podsho hokimiyatining mavqei kuchayib ketdi va Ellin sharqidagi boshqa mamlakatlardagi kabi Misrda podsholarga sig‘inish yana boshlandi. Ptolemey II Filadel’f o‘ziga va o‘z singlisi Arsenoyaga sig'inishga buyruq berib, o‘zi va singlisi sharafiga ibodatxonalar qurdirdi. Misrda Ptolemey III va uning xotini Berenikaga ham sig'iqish keng yoyildi 3 . O’sha davr falsafasida inson shaxsini o‘rganish muammosi birinchi o'ringa chiqa boshladi. Er av V—IV asrlarda ikki falsafiy maktab: yangi stoik 3 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 145-147.

va epikur maktablari vujudga keldi. Ular inson, shaxs nima, baxt nima degan savollar ustida bosh qotira boshladilar. Stoiklar maktabining asoschisi faylasuf Zenon edi. Ular Afinaning eng gavjum joyi bo‘lmish Agorada naqshin peshayvon «stoya» ostida vaz aytib, o‘z tinglovchilariga ta’lim berar edilar (Bu maktabning nomi ham shu so‘zdan kelib chiqqan). Sto'zm yunon va sharq nazariyalarining sintezi edi. U keng tarqalgan va shu bilan birga uzoq yashagan ellin falsafiy maktab edi. Stoiklar hamma narsani, shu jumladan, fikr, so‘z, olov va shu kabilami ham jism deb atar edilar. Butun olamni stoiklar rivojlanib turadigan olov deb hisoblashar edi. Stoiklar barcha odamlar teng degan g‘oyani ilgari surdilar. Ular insonlar tabiat bilan mos holda yashab, baxt va ilohiylik topadi degan fikrni shakllantirdilar. Er avIV asrda Afinada Epikur falsafa maktabi shakllandi. Faylasuf Epikurning bog‘ida uning do‘stlari va shogirdlari to‘planib, falsafiy suhbatlar qurdilar. Bozorlar, maydonlar odamlar ko‘p bo‘lgan joylarda o‘z ta’limotlarini targ'ib qilgan Stoiklarga aksan, Epikur tinch va sokin joyda tafakkur qilishni yo‘lga qo‘ydi. Epikurchilar baxtni mohiyati-azobning yo‘qligidir «Kimda kam ehtiyoj bo‘lsa, u kishida ko‘p farog‘at bo‘ladi»-degan tushunchani ilgari surdilar. Er.av. III asrda yana bir falsafiy maktab skeptiklar maktabi shakllandi. Bu maktabga Arastuning kichik zamondoshi Pirron asos soldi. Skeptiklar atrof dunyoni bilib bo'lmaydi, uning tabiati to‘g‘risidagi barcha nazariyalar xayol deb hisobladilar. Shuning uchun ular fizika bilan shug‘ullanmadilar, dunyoni bilish nazariyalarini yaratmadilar, lekin boshqa maktablar yaratgan nazariyalar tanqidiga e’tibor berdilar. Ular «Barcha narsalarni hech qachon bilib boimaydi, ular haqida na haqiqatni, na yolg‘onni aytish mumkin emas» deb hisobladilar. Skeptiklar falsafiy oqimi tibbiyotga ta’sir qildi. Tabiblar kasalliklarning sabablarini bilishlari mumkin emas, faqat bemor kasalligini kuzatish kerak. Kasallikni kasalda dorilarni sinash bilan davolash zamr degan tushunchani ilgari surdilar.

Er avIV asrda falsafada yana bir maktab kiniklar paydo boidi. Bu maktab asoschisi Antisfen, uning mashhur o‘quvchisi Diogen. Kiniklar tabiatga qaytish qulayliklardan voz kechishni talab qildilar; insonning qonun-qoidalari tabiatga qarama-qarshidir deb, davlatni tan olmadilar. Tabiiy va aniq fanlar Er.av. III—II asrlarda Arastu maktabida aniq va tabiiy fanlar o‘rganildi. Feosfrast avalgi faylasuflami, Menon tibbiy adabiyotni o‘rgandi. Evdem matematika va astranomiya tarixini yozdi. Feofrast «0‘simliklar tarixi», “o’simliklar fiziologiyasi” asarlarini yozib ilmiy botanikaga, uning ustozi Arastu esa zoologiyaga asos soldilar. Arastu Likmiyada o‘z o‘quvchilari bilan sayr etib yurar va ular bilan falsafiy suhbat qilar edi. Shu sababli ular «peripateitiklar»(sayr qilayotganlar) deb atalgan. Ptolemey I Soter Aleksandriyada ilmiy markaz Museyonni tashkil qildi. Bu yerda ulkan ming jildli kutubxona, botanika bog‘i, zoopark, jarrohlik laboratoriyalari, astronomik rasadxona, olimlar uchun o'quv zali bor edi. Bu yerda matematika, fizika, astronomiya, jug'rofiya va filologiya fanlari bo‘yicha kop olimlar to‘plangan edi. Jumladan, bu yerda mashhur matematik Evklid (uning «Boshlang‘ich geometriya»si ko‘p asrlar davomida 1700 marta chop etilgan) ishladi. Arximed yoshligidan bu yerda o‘z faoliyatini boshladi. Er av III—II asrda Peigida mashhur matematik Apollogiy ishladi. Iskandariyada geograf Eratosfen, astranomlar Kono va Dosifeylar faoliyat ko‘rsatdilar. Iskandar yurushlari qissachisi Aristobul, harbiy boshliq Nearx yunonlarga boshqa mamlakatlar to‘g‘risida boy ma’lumotlar berdilar. Kirenalik Eratosfen fizik va matematik jug'rofiyaga asos soldi. Samoslik Aristrax er avIll asrda yerdan oygacha boigan masofani oichab ko‘rdi. Xuddi shu davrda iskandariyalik Ktesiy pnevmatik qoida otadigan snaryadni kashf qildi. U yana suv soati, turli nasoslarni, gidravlik organ, olovga qarshi nasosni yaratdi.

Qal’alarni qamal qilish uchun mashhur taranlardan tashqari gildiraklar ustiga o‘matilgan maxsus harakatlanuvchi minoralar- geliorlar (shahar olarlar ham) paydo boidi. Bu moslamalar dushman shahri devorlariga baravar yoki balandroq qilib yasalar edi. Harakatlanuvchi minora ichida askarlar, zaxira o'qlari va toshlar bilan otuvchi to‘plar joylashtirilgan. Savdo, dengiz kemalari takomollashtirildi. Ular ko'pincha ochiq dengizda, okeanga ham chiqar edi. Er av II asrda yunon Gippal Hindistonga kemada safar qilganida ilk bor musson shamollaridan foydalandi. Dengizchilikning rivijlanishi mukammalroq portlar va savdo sohillarida ombor va boshqa yordamchi binolar qurishni zarur qilib qo'ydi. Ellin arxitekturasida umumiy va xususiy kishilar foydalanadigan binolar ko‘pchilikni tashkil qilar edi. Ko‘hna Yunonistonning mumtoz me’morchiligi asosan Pripter — xususiy binolardan iborat edi. Shaharlar odatda reja asosida qurilib, bir- birini kesishib o‘tadigan to‘g‘ri burchakli tik ko‘chalari bilan chiroyli ko‘rinar edi. Er av I asrda Pontiy podsholigida ixtiro qilii ib ishlab chiqarishda o‘z o'rnini topgan suv tegirmoni ellinistik jamiyatida eng yuqori texnika yutug‘i edi. Kam sonli suv tegirmonlari bilan bir qatorda yuz yillar davomida hayvonlar kuchi bilan aylantiriladigan tegirmonlar, yoig‘ichoqlar va hatto

oddiy o‘girlar keng rasm bo‘lib keldi. Konchilik ishi texnika jihatidan eng qoloq va mehnatning eng og'ir turi boiib konlarda qullar, hukm qilingan jinoyatchilar, harbiy asirlar ko‘plab halok boiar edi. Poytaxtlarda ilmiy markazlar va kutubxonalar vujudga keldi. Misrdagi Iskandariya, Orontdagi Pergam, Antioxiya ellin dunyosining ilmiy va madaniy markazi sifatida o‘z mavqeylarini saqlab qoldilar. Iskandariyada Ptolomeylar homiyligida o‘sha vaqt uchun g‘oyat katta kutubxona to'plangan boiib, ellin davming oxiriga borib bu yerda 70000 ga yaqin papirus o‘ramlari mavjud edi. Bu kutubxona o‘sha zamonga qadar to'plangan yunon-sharq donishmandligining asarlarini toiaroq ravishda o‘z ichiga olgan edi. Saroy qarshisida kutubxonadan tashqari Museyon-ilmiy muassasa ham tashkil qilinib, unda olimlar uchun yotoqxona ham bor edi. Iskandariya olimlari matematika, tibbiyot va texnika fanlari sohasida erishgan yutuqlari bilan hamda mutaxassis- filologlar sifatida dong taratdilar 4 . Ellin davrida fanlar differensiyalashib va sistemalashib bordi. Arestotelning shogirdlari va muxlislari boimish peripatetiklar tarixi bu defflrensiyalash va sistemalashish jarayonining yaqqol misolidir. Peripatetiklar falsafa maktabiga rahbarlik qilgan Arastuning vorisi Teofrast faqat faylasufgina emas, balki olim ham edi. Teofrastdan keyin maktabga Straton rahbarlik qildi. Qadim zamonda u «fizik» degan laqab olgan edi. Stratonning alohida xizmati shundan iboratki, u tabiat hodisalarini, eksperiment usulini tatbiq etishda intilgan edi. Stratonning shogirdlari orasida Samos orolida tugilib o‘sgan ajoyib astronom Aristarx boiib u yer va boshqa sayyoralar quyosh atrofida aylanadi, degan farazni ilgari surdi. Lekin ilm-fanning o‘sha vaqtdagi darajasi va u o‘zi kashf etgan geliotsentrik sistemaning chinligini boshqa olimlarga ishonarli tarzda isbot qila olmas edi. 4 История Древней Греции. Под.ред. В.И.Кузищина. М., 2005. 123-124.

Iskandariya matematiklaridan birinchisi Evklid edi. U o‘z davri falsafasini erishgan yutuqlarini tizimga soldi, umumlashtirdi va tugalladi. Uning «Ibtido» degan asosiy asari ikki ming yildan oshiq vaqtdan beri boshlang‘ich geometriya darsliklari uchun asos boiib xizmat qilib kelmoqda. Taxt vorisi boig‘usi Ptolemey IV Filopatorning tarbiyachisi, Museyon kutubxonasining mudiri kirenalik Eratosfen atoqli geograf, astronom, matematik va faylasuf edi. U yer aylanasi uzunligini ko‘p darajada aniqiab, hisoblab chiqdi va fizik- matematik geografiyaning asoslarini yaratdi. «Geografiya» atamasini ilk bor Eratosfen ishlatdi. Iskandariya birdan-bir fan markazi emas edi. Teofrast Afinada ishlagan. Arximed Sirakuzada yashagan. Atoqli muhandis — ixtirochi bo‘lmish Arximed nazariy mexanikaning, gidrostatikaning sferik geometriya va trigonometriyaning asoslarini yaratgan yirik nazariyotchi olim edi. U katta sonlami hisoblab chiqishning arifmetik metodlarini yaratishda dastlabki qadamlarni qo‘ydi. U atoqli astronom ham edi. Er.av. III asrda tibbiyot ancha taraqqiy qildi. U Misrda anatomiyani o‘iganish yutuqlaridan Misr va Bobilda dori-darmonlar tayyorlash va tatbiq qilishning ming yillik tajribasini o‘zlashtirdi. Yunon tibbiyoti nazariyasi va amaliyotini qadimgi sharq tajribasi bilan birga qo‘shish Iskandariyadagi tibbiyot maktabida o‘z ifodasini topdi. Gerofil bu maktabning asoschisi hisoblanadi. U odamning tasviriy ifodasini yaratgan, diagnoz metodlarini aniqlagan, dori- darmonlaiga katta ahamiyat bergan tabib edi. U qisman Salavkiylar hududida qisman Iskandariyada ishlagan edi. Er.av. II asrda yashagan nikeyalik Gipparx atoqli astronom va geograf edi. U bir qancha astronomik asboblarni takomillashtirdi va ixtiro qildi. Kecha- kundizning tengligi kashfiyotini Gipparxga nisbat berdilar. Ammo bu kashfiyot Bobilda qilingan bo‘lishi mumkin. U harakatsiz yulduzlar katalogini tuzdi. Bu katalogda 900 ga yaqin yulduzlar o‘z o‘rnini topgan. Gipparx taqvimni, yerdan oygacha boigan masofani, yer va quyosh massasi haqidagi bilimlarni aniqlagan.

Lekin ikkinchi tomondan bu mashhur olim samoslik Aristarxning geliotsentrik nazariyasiga qarshi chiqqan va o‘z obro'yi uchun geliotsentrik tizimini mustahkamlab kelgan. Lekin uning xatoligini tan olmagan. Gipparx ekvatorni 360 ga taqsimlab, uzunlik va kenglik tushunchasini joriy qilgan. Er.av. I asrda Geron mexanika bilan muvaffaqiyatli shug‘ullangan edi. Adabiyot va san’at Shaq va Yunon madaniyatini o‘zaro ta’sirida Bobil va Misrda tarixshunoslikning rivoji ko‘zga tashlanadi. Er.av. Ill asrning I yarmida bobillik kohin Beroesning «Xaldeya tarixi» va misrlik kohin Manefonning «Misr tarixi» nomli asarlari yarn ildi. Har ikkala asar ham yunon tilida bo‘lsada, mahalliy manbalar asosida yozilgan edi. Afsuski ikkala asardan ham bizgacha faqat ayrim parchalar yetib kelgan. Manefon asarida esa fir’avnlaming eng qadimgi zamonlardan to Iskandargacha podsholar sulolalarini xronologik ro‘yxati berilgan. Ellin davrida fan sifatida adabiyotshunoslik kurtaklaridan filologik tanqid, Gomerdan boshlab klassik mualliflar asarlarini asl nusxalarini qayta tiklash va sharxlash shaklida yuzaga keladi. Filologlar mantiqiy asosda yunon grammatika tizimini ishlab chidilar. Iskandariya museyoni yunon adabiyotining muhim markazi boiib qoldi. Bu yerda va boshqa joylarda rivoj topgan adabiy oqim «Iskandariya adabiy oqimi» deb nom olgan. Bu ellin jamiyati yuqori tabaqasining kayfiyatini ifodalagan poeziya edi. Iskandariya shoirlarining boshligi Kallimax edi. U museyon kutubxonasining mudiri va taxt vorisining tarbiyachisi edi. Kallimax kutubxona katalogini tuzdi. Shu bilan birga Kallimax mifologik, tarixiy va adabiy mavzularda yozilgan hajm jihatidan kichik-kichik she’rlar muallifidir. Kallimaxning kichik zamondoshi Feokrit Iskandariyadagi eng taniqli shoir edi. U kichik-kichik lirik-dramatik poema g'oyalar muallif] boiib tarixga kirdi. Kallimax o‘z asarlarida qishloq va shahar hayotining tinch manzaralarini ideallashtirgan, cho‘ponlar hamda shaharlik erkak va ayollarning hissiy kechinmalarini madh etuvchi nozik lirikdir.

Iskandariya poeziyasidan tashqari, ellin davrida yangi attika komediyasi katta ahamiyat kasb etdi. Attika komediyaning asosiy vakili Menandr edi. Misrda topilgan papirus o‘ramlari tufayli uning komediyalari bizga maium boidi. Menandr komediyalari syujeti oilaviy, maishiy, dramalardan iborat. Menandr komediyalari baxtiyorlik bilan tamomlandi. Ellin davrida tasviriy san’at ajoyib yutuqlarga erishdi. Bu davrda yunon va sharq an’analari bilan qo'shilgan anchagina arxitektura yodgorliklari bunyod etilgan. Hashamat va ulug‘vorlikka intilish ularning ko‘plari uchun xos boigan xususiyat xarakterlidir. Haykaltaroshlik san’ati bu davrda ancha ravnaq topgan edi. Ammo uning mazmuni klassik davr an’analaridan farq qildi. Ma’budalar va qahramonlarning ideallashtirilgan va umumlashtirilgan haykallari orqaga surilib tabiiy tarzda gavdalantirilgan va tasvirlangan shaxsning individualligi yaqqol ko'rsatilgan portretlar oldingi qatorga o‘tdi. Ellin davrining haykaltaroshlari yaratgan yakka va guruh tarzidagi haykallarda jismoniy va ruhiy azob, kurash, g‘alaba, oiim tasvirlab ko‘rsatilar edi 5 . Peyzajni fan sifatida tasvirlab yoki uning o‘rtasida asosiy syujetni aks ettirish haykaltaroshlikda yangilik edi. Bu usul klassikaga ma’lum emas edi. Shu bilan bir qatorda haykaltaroshlikda dabdabali yo‘nalish mavjud bo‘lib, u ellin hukmdorlarni haykallar soyasida namoyon boiardi. Ellin haykaltaroshligida er avIV asrning ulug‘, mohir ustalariga borib taqaladigan bir necha yo'nalishni ko‘rish mumkin. Afinada va Iskandariya Praksitelga borib taqaladigan san’at asarlarini tomosha qilish uchun kiruvchi o‘ziga to‘q kishilarning didiga moijallangan san’at asarlarini ko‘rishi mumkin edi. Afroditaning va boshqa ma’budalarning yalang‘och haykallari bu yo‘nalishga xos xususiyatdir. Dramatizmda to‘la Pergam maktabi Skopasga borib taqaladi. Pergam mexrobining friz mazkur maktabni ajoyib yodgorligi bo'lib, unda ma’budlaming gigantlar bilan kurashi tasvirlanadi. Bu pergam va boshqa ellin davaltlarining jangovor galat (kel’t) qabilalari bilan olib borgan 5 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p.161-163.

og‘ir kurashlarining ramzi edi. Rodos mashhur haykaltaroshlik maktabi Asippga borib taqaladi. Bu maktabda asosan haykallar baquwat atletlarning tasvirlaridan iborat.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984.

Похожие

Makedoniyalik Aleksandr davlatining vujudga kelishi va parchalanishi

Ellinistik bosqich va uning xususiyatlari

Qadimgi Sparta davlati

Attika va ellinizm davri yunon adabiyoti

Ellin davlatlari