Суғориладиган ерларни суғориш техникаси ва усулларига кўра такомиллаштириш - Водное хозяйство - Рефераты

Суғориладиган ерларни суғориш техникаси ва усулларига кўра такомиллаштириш

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

5381 KB

Суғориладиган ерларни суғориш техникаси ва усулларига кўра такомиллаштириш Режа: 1. Ер устидан сув бериш 2. Автоматлаштирилган новлардан сув бериш 3. Ёмғирлатиб суғориш 4. Тупроқ ичидан суғориш 5. Томчилатиб суғориш

Эгилувчан ва қаттиқ қувурлар орқали эгатларга сув тақсимлаш . Сув бериш қувурлари юмшоқ ёки қаттиқ материаллардан тайёрланиб, кўчма бўлади. Уларга сув асосан шоҳариқ вазифасини бажарувчи новлардан олинади. 5.8-расм. Бетонли новдан сифон ва эгилувчан кўчма қувур орқали далани суғориш схемаси: 1 – бетон нов; 2 – сифон; 3 – эгилувчан кўчма қувур; 4 – сув тақсимловчи тешикчалар А) ТП-120 – сув бериш учун мўлжалланган эгилувчан қувурлар. Кўндаланг кесим юзалари 160, 300 ва 350 мм бўлиб, мелиоратив матодан тайёрланади. Улар ҳар 0,6 ёки 0,9 м масофада бошқариладиган сув тақсимловчи тешиклар билан жиҳозланади. Буларга сувни гидрантлардан ёки махсус мосламалар (сифон ёки сув чиқаргич) ёрдамида новлардан олиш назарда тутилади (5.8-расм). Б) КОП-200 – сув бериш комплекти, яъни кўчма паст босимли полиэтилен эгилувчан қувурлар ва уни ўрайдиган ғалтак ҳамда ўзи ишлайдиган сифонлар йиғиндисидан иборат мослама. Сув эгатларга ундаги тешиклар орқали тақсимланади. Сувни қувурлардан гидрантлар ёрдамида ҳам олса бўлади. В) ТАП-150 (ТАП-200) – алюминдан ясалган қаттиқ йиғма сув бериш қувурларидан иборат бўлиб, эгатларга сув тақсимловчи махсус тешиклари бор. Улар сувни новлардан ёки ёпиқ қувурлардан олиши мумкин (5.9-расм).

5.9-расм. Бетон новдан алюмин кўчма қувур орқали далани суғориш схемаси: 1 – бетон нов; 2 – алюмин кўчма қувур; 3 - қувурларни олиб юрувчи трактор Автоматлаштирилган новлардан сув бериш Уларнинг кўринишлари турлича бўлиб, суғориш новлари асосан шоҳариқ вазифасини бажаради. Эгат, полга сув тўғридан-тўғри жиҳозланган шоҳариқдан (суғорувчи новдан) берилади (5.10-расм). Суғориш нови сувни асосан бир томонлама, маълум узунликда ажралган бўлагидан бир йўла узатади. Бу бўлакнинг узунлиги қуйидаги формуладан аниқланади:, .. э э с на q Q L   (5.5) бу ерда Q – суғориш новига бериладиган сув сарфи, л  с;  э – эгатлар ўртасидаги масофа, м; qэ - ҳар бир эгатга бериладиган сув миқдори, л  с. Суғориш новининг узунлиги унинг бўлаги узунлигига қолдиқсиз бўлиниши шарт. Суғориш новидаги сув эгатларга ўзи ишлайдиган сифонлар, нов ёнидан ҳар бир эгат ёки полга тўғри келадиган махсус ўрнатилган кийдирма ёки нов тубидан ўрнатилган махсус тешикчалардан чиқадиган қувурлар ёрдамида узатилади. Ўз босими билан ишлайдиган ёпиқ системалар Бу суғориш тармоғидаги босим ҳам табиий босим ҳисобига бўлади. қувурлари қаттиқ материал (пластмасса, асбестоцемент, бетон)дан ясалган ва сув чиқариш учун махсус тешиклар билан жиҳозланган.

Суғориш қувури ёпиқ суғориш тармоғи сингари ҳайдалма қатлам остида бўлади (5.11-расм). Бу суғориш тизими академик И.А.Шаров томонидан тавсия этилган бўлиб, унда суғориш қувури эгатларга кўндаланг жойлаштирилади. Сув ер устига суғориш қувуридаги 3-8 мм ўлчамли тешикчалардан ҳар бир эгатнинг бошида булоқ сувидек чиқади ва нишаблик бўйлаб оқиб, суғоришни амалга оширади. Сув суғориш қувури бўйлаб бир текис тақсимланиши учун суғориш қувурининг узунлиги 150-200 м дан ошмаслиги керак. Сув тарқатувчи қувурлардан суғориш қувурларига бериладиган босим 4-6 м ни ташкил этиши лозим. Баъзи ҳолларда суғориш қувурлари махсус тик сув чиқаргичлар билан ҳам жиҳозланади. 5.10-расм. Автоматлаштирилган суғориш новлари: а – кийдирмали (калта учликли); б – калта қувурли; 1 – сув чиқаргич; 2 – сув сарфини бошқарувчи мослама; 3 – пўкак; 4 – калта полиэтилен қувур

Ёмғирлатиб суғориш Бу суғориш усулининг ўзига хос хусусияти шундаки, у иш унумини сезиларли даражада ошириш имконини беради, суғориш механизациялаштирилади ва ер жуда текис бўлиши талаб этилмайди. Тупроқ таркибини бузмай, ҳосилдор устки қатламни сақлаб қолишга имконият яратади (5.12-расм). Ёмғирлатиб суғориш усулини қўллашнинг асосий шарти: Рур<Vш, яъни сунъий ёмғирнинг жадаллиги (Рур) тупроқнинг сув шимувчанлик тезлиги (Vш)дан кичкина бўлиши керак. 5.11-расм. Ёпиқ суғориш тармоғидан тешикли қўзғалмас қувурлар ёрдамида суғориш схемаси: а – кўп йиллик экинлар учун; б – бир йиллик экинлар учун Ёмғир сифати сунъий ёмғир томчиларининг катта-кичиклигига боғлиқ бўлади. Ўсимлик ва тупроқ учун энг қулай ёмғир томчисининг катталиги 0,4- 0,9 мм ҳисобланишини назарда тутиш лозим. ДДА-100 МА – икки қанотли ёмғирлатиб суғориш агрегати.

Бу суғориш техникаси ДТ-75 М-ХС 4 тракторига соябон тарзида ўрнатилган икки қанотли ферма кўринишида бўлиб, сув фермага тракторга маҳкамланган ва суғориш техникасининг таркибига кирувчи марказдан қочма 8Х-14 насоси орқали очиқ муваққат ариқлардан ёки 350-420 мм ли юмшоқ эгилувчан 5.12-расм. ДДА-100 агрегатидан суғорадиган очиқ сув тармоғи қувурлардан узатилади. Трапеция шаклидаги очиқ муваққат тармоқнинг кўндаланг кесим юзаси элементлари в  0,6 м, h  0,6 м, m  1,0 м бўлиши шарт. ДДА-100 МА ни суғориш майдони нишабликлари 0,001-0006 бўлган ҳолда қўллаш тавсия этилади. Суғориладиган майдонларнинг ўлчамлари ДДА-100 МА ўлчамлари билан боғланиши шарт. Тупроқ ичидан суғориш Бу усул сувни тупроқ остига 0,4...0,6 м чуқурликда, махсус ўрнатилган намлагичлар ёрдамида, тупроқнинг каппиляр кучи ҳисобига унинг фаол қатламига беришга асосланган бўлиб, унинг асосий қисми намлатгич ҳисобланади (5.13, 5.14-расмлар). Ҳозирги кунда намлатгичларнинг турли кўринишлари мавжуд. Шулардан амалда қўлланилаётганлари кротини шаклидаги намлатгичлар ва полиэтилен матодан ясалган қувур шаклидаги намлатгичлардир.

5.13-расм. Тупроқ ичидан суғориш схемаси: 1 – намлатгич; 2 – тупроқнинг тўла нам сиғим зонаси; 3 – тупроқ намлиги чегараси (суғорилгандан сўнг); 4 – тупроқ намлиги чегараси (1-2 суткадан сўнг) Тупроқнинг фаол қатламига сувнинг сингишига кўра тупроқ ичидан суғориш босимли, босимсиз ва вакуумли бўлиши мумкин. Биринчи усулда сув босими намлатгичлар жойлашган чуқурликдан юқори H  (0,6...2) м, иккинчи усулда сув босими H  0,1...0,4 м ни ташкил қилади, учинчи усулда эса, тупроқнинг сув сўриш кучи орқали намланади. Бу усулни қўллашда ер рельефи текис бўлиши лозим. 5.14-расм. Намлатгичлардан сув олиш схемаси: 1 – намлатгич; 2 – суғорувчи қувур

Тупроқ ичидан суғориш ёпиқ тармоқлар ёрдамида амалга оширилганда сув намлатгичларга суғориш қувури орқали узатилади, унга эса шоҳ қувурдан махсус сув бўлувчи қудуқдан берилади. Суғориш қувурининг нишаблиги 0,001 дан, узунлиги эса 100-150 м дан ошмаслиги керак, акс ҳолда тупроқ фаол қатламининг намланиш сифатида бузилиши мумкин. Сув тарқатувчи ва сув ўтказувчи қувурлар асбестоцемент ёки полиэтилен қувурлардан лойиҳаланади. Томчилатиб суғориш Бу суғориш усулида сув махсус томчилатгичлар ёрдамида кичик суғориш меъёрлари билан ўсимликнинг илдиз қатламига томчи ёки узлуксиз томчи кўринишида узатилади. Томчилатиб суғориш усулида сув билан бирга эритма шаклидаги озуқалар ўсимликка узлуксиз берилиши мумкин (5.15, 5.16, 5.17-расмлар). 5.15-расм. Томчилатгич конструкциялари: а – бурамали томчилатгич; б – «Диамонд» томчилатгичи; 1 – суғориш найи; 2 – найча; 3 – пўкак; 4 – беркитгич; 5 – томизғи Томчилатиб суғориш усулини сув захиралари кам бўлган ҳудудларда, рельефи ўта ноқулай жойларда (бошқа суғориш усулини қўллаш қийин ёки мумкин бўлмаган ҳолда), шўрланмаган енгил тупроқларда, суғориш сувининг таркибида туз миқдори жуда оз бўлганида қўллаш тавсия этилади.

Томчилатиб суғориш тармоқларини қуриш қимматга тушади, шу боис улардан кўп йиллик ва серҳосил экинлар (токзор ва боғлар)ни суғориш усун фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. 5.16-расм. Томчилатиб суғориш схемаси: 1 – суғориш найи; 2 – томизгичлар; 3 – намланган зона Томчилатиб суғориш тармоғининг умумий тузилиши [11]да кўрсатилган бўлиб, ҳозирги лойиҳаларда 5.17-расмда келтирилган модуль майдони кўринишидаги суғориш системалари қўлланилмоқда. Махсус тозалагичлардан ўтган сув шоҳ қувур орқали тарқатувчи қувурларга, улардан дала қувурларига, дала қувурларидан махсус томчилатгичлар билан жиҳозланган суғориш найчаларига, томчилатгичлардан эса ўсимликнинг илдиз қатлами тарқаладиган юзага узатилади. Суғориш найчаларидан ташқари барча қувурларнинг ерга кўмилиши мақсадга мувофиқ саналади. Томчилатиб суғориш тармоқларида асосий бўғин томчилатгич ҳисобланади. Мембранали томчилатгичлар тиниқ, пўкаклилари эса лойқа сув билан суғориш учун мўлжалланган. Томчилатиб суғориш тармоқлари 0,05...0,3 нишабликларда қўлланилиб, босим табиий бўлганда иқтисодий жиҳатдан самарали ҳисобланади.

5.17-расм. Далаларни томчилатиб суғориш схемаси: 1 – сув олиш манбаи; 2 – насос; 3 – автоматлаштирилган суғориш блоки; 4 – сизгич; 5 – сув ўлчагич; 6 – ўғит билан сувни аралаштирувчи мослама; 7, 8 – ёпиқ қувур системаси; 9 – томизгичлар Кўчкиларга қарши кураш ва қирғоқларни муҳофаза қилиш Тупроқ массалари ўз оғирлиги таъсирида аниқ ифодаланган сирпаниш юзаси бўйлаб кўчиши кўчкилар деб аталади (5.18-расм). Кўчкиларга қарши курашиш зарурияти жойнинг ўта намланган йирик қияликлари мавжуд бўлган ҳолда юзага келади. Кўчкига қарши тадбирлар гидротехника иншоотлари, турар жой ва саноат бинолари, транспорт иншоотларининг турғунлигини таъминлаш учун зарур. Кўчкилар табиий қияликларда ёки чуқурлар ва кўтармаларнинг сунъий нишабликларида юзага келиши мумкин. Тупроқ массалари мувозанатининг бузилиши кўчкилардан фарқ қиладиган бошқа шаклларда, хусусан ўпирилиш ва тўкилишларда ҳам кузатилади. Ўпирилишларда жинсларнинг кўчиши анча тез юз беради ва одатда ағдарилиши ва майдаланиши билан бирга кечади. Тўкилиш деб боғланишсиз сочилувчан грунтнинг қиялик бўйлаб ҳаракатланишига айтилади.

5.18-расм. Кўчки схемаси: а – кесими; б – тархи; 1 – ажралиш қирраси; 2 – ажралиш девори; 3 – кўчки поғоналари; 4 – сирпаниш юзаси; 5 – кўпчиш тирқишлари; 6 – замин деформациялари Кўчкиларга қарши курашиш муҳандислик тадбирлари ҳам уларни юзага келтирувчи сабаблар каби ранг-барангдир. Кўчиш хавфи бўлган қияликларни мустаҳкамлаш ва грунт массаларини мувозанат ҳолатида механик йўл билан сақлашга қияликни текислаш, унинг устки қисмини олиш ва кўчки остига бостириш (бу грунт массаларининг сирпанишига қарши тиргак бўлиб хизмат қилади) билан эришилади. Бунда кўчки танасига ўтган сизот сувлар ушланиб қолмаслиги учун тўкилган тиргак массивда ишончли дренаж қуриш мажбурий шарт ҳисобланади. Грунт массаларини мувозанат ҳолатида сақлаш учун тирговуч деворлардан ва қияликларни анкерлашдан ҳам фойдаланилади. Юзаки сувларни четлатиш кўчиш хавфи бўлган қияликларни бу сувлар уларнинг грунтига ўтишидан сақлаш учун қўлланилади. Юзаки сувлар бу ерда ёмғир ёғиши ва баҳорги қор эриши натижасида пайдо бўлади. Юзаки сувларни четлатиш учун сув чиқариш тармоғи системасидан фойдаланилади: шаҳарларда у ёпиқ, бўш ҳудуд кўп бўлган қишлоқларда эса у очиқ бўлади. Кўчкиларга қарши курашиш учун сизот сувларни четлатиш дренажлар ёрдамида амалга оширилади. Юзаки сувларни четлатиш учун кичик дренажлардан, ер юзасидан катта чуқурликда жойлашган сизот сувларни четлатиш учун эса чуқур дренажлардан фойдаланилади.

Кўчиш хавфи бўлган қиялик захини чуқурлиги 2,5-3 м бўлган дренаж новлари ўрнатиш йўли билан қочириш мумкин. +ияликка сув чиқса, қиялик дренажлари қурилади. Улар қияликда кўндалангига жойлашган ва фильтрловчи материал билан тўлдирилган унча чуқур бўлмаган ҳандақлардан ташкил топади. Қиялик дренажлари кўчиш хавфи бўлган юзадан пастроқда ва улар қишда ҳам ишлаши учун музлаш чуқурлигидан пастроқда қурилади. Дарёларнинг қирғоқларини ювилишдан ва емирилишдан сақлаш учун улар ҳар хил қопламалар ва ростлаш иншоотлари (оқимни йўналтирувчи бўйлама дамбалар ва қирғоқ чизиғига нисбатан нормал ёки катта бурчак остида жойлашган кўндаланг иншоотлар) билан мустаҳкамланади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Можевитинов А.Л. и др. Введение в гидротехнику, М., 1984 г. 2 .Рассказов Л.Н. и др. Гидротехнические сооружения, в 2частях М. Стройиздат, 1996. 3.Субботин А.С. Основы гидротехники и гидрометрических сооружений.Л. Гидрометеоиздат, 1991. 4. Бакиев М., Носиров Б., Хўжақулов Р. Гидротехника иншоотлари. Т., “Талқин”, 2007. 5.Баиев М, Мажидов Ҳ., Носиров Б., Хўжақулов Р., Раҳматов М. Гидротехника иншоотлари. Т., “Ванги аср авлоди”, 2008. 6 .Файзиев Х. Гидротехника иншоотлари. Ўқув қўлланма, 3-қисм. ТАҚИ 2003й 7.Файзиев Х., Хусанхўжаев Ў.И. Гидротехника иншоотлари.Ўқув қўлланма, 1-қисм. ТАҚИ 2007й.

Похожие

Инженерлик мелиорацияси

Гидротехника иншоотлари ва уларнинг ишлаш шароитлари

Ўзбекистондаги сув ресурслари муаммоси ва уни келажакда бартараф этиш чора тадбирлари

Гидротехника иншоотлари

Дарё гидроузелларидан фойдаланиш тўғрисида умумий маълумотлар