Қишлоқ хўжалигида илмий тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларини ташкил этиш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалигида илмий тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларини ташкил этиш

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

759.5 KB

Қишлоқ хўжалигида илмий тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларини ташкил этиш Режа: 1. Қишлоқ хўжалигида илмий тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишлари вазифалари, тамойиллари ва босқичлари 2. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларда фундаментал ва амалий тадқиқотлар, тажриба- конструкторлик ишлари 3. Инновацион ташкилотларнинг патент-лицензион фаолиятини такомиллаштириш

Ўқув мақсади: Қишлоқ хўжалигида илмий тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишлари вазифалари, тамойиллари ва босқичлари, фундаментал ва амалий тадқиқотлар, тажрибаконструкторлик ишлари, патент-лицензион фаолиятини такомиллаштириш, инновацион лойиҳалар экспертизаси ва уни олиб бориш усулларини ўрганишдан иборат. Таянч иборалар: Илмий тадқиқот, тамойил, констукторлик ишлари, инновацион лойиҳалаштириш, техникавий салоҳият, мажбурий тўловлар, божхона, инфляция, давлат бюджети, инфратузилма, экспорт, метадологик тушунчалар, иқтисодиётни модернизациялаш, фан-техника, биржа, дастур, лизинг, лицензия, муаллифлик ҳуқуқи, ноу-хау, саноат намунаси, ҳужумкор мудофаа стратегияси, маҳсулот диверсификацияси. Қишлоқ хўжалигида илмий тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишлари вазифалари, тамойиллари ва босқичлари Ривожланган мамлакатларда иқтисодий амалиётни қишлоқ хўжалигида илмий-тадқиқот ва тажриба конструктурлик ишларини ташкил этиш соҳасида ривожланишнинг асосий омилларидан бири инновацион фаолиятни лойиҳалаштириш ҳисобланади. Инновацион лойиҳалаштириш фаолиятни тўғри ташкиллаштириш, тартибга солиш ва бошқариш учун энг аввало инновацион бошқарув стратегиясини тўғри танлаш зарур. Зеро, миллий иқтисодиётнинг юксалишида тармоқлар ва уларнинг ўзаро ҳамкорликда ривожланишини таъминловчи илмий-техникавий салоҳиятидан самарали фойдаланишни таъминловчи бошқарув тузилмалари ҳамда стратегиялари муҳим аҳамиятга эгадир. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлда қабул қилган “Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чиқаришда рағбатлантириш тўғрисидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори республикада ишлаб чиқаришнинг технологик даражасини янада ошириш орқали қишлоқ хўжалигида тағин ҳам илмий-тадқиқот ишларини тажриба

конструкторлик ишлари асосида амалга ошириш орқали, ички ва ташқи бозорда рақобатбардош сифатли инновацион маҳсулотларни олиб чиқишни таъминлаш, инновацион ишланмалардан фойдаланиш ва илмий - техникавий салоҳиятини ривожлантиришда муҳим дастур бўлмоқда. 2013 йилнинг 1 январигача бўлган даврда ўқув ва илмийтадқиқот муассасалари ҳамда ташкилотлари, лойиҳаконструкторлик ташкилотлари хўжалик юритувчи субъектлар билан тузилган шартномалар бўйича амалга ошириладиган амалий илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларини бажариш қисмида даромад солиғи, ягона солиқ тўлови, қўшилган қиймат солиғи ва давлатнинг мақсадли жамғармаларига мажбурий тўловлар (ягона ижтимоий тўловдан ташқари) тўлашдан озод этилади Илмий-тадқиқот муассасалари ва ташкилотларини қайта жиҳозлаш ва тўлиқ жиҳозлаш учун Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлаган рўйхатлар бўйича модернизация қилиш доирасида олиб келинадиган ускуналар божхона тўловларидан (божхона расмийлаштируви йиғимларидан ташқари) озод этилади. Ишлаб чиқариш, ижтимоий, йўл-транспорт ва коммуникация инфратузилмасини кўламли модернизация қилиш, техник ва технологик жиҳатдан янгилаш бўйича чуқур ўйланган фаол инвестиция сиёсати амалга оширилиши натижасида иқтисодиётга инвестиция қўйиш ҳажми 10,9 фоизга ўсди ва эквивалентда 14,6 миллиард АҚШ долларини ташкил этди. Бунда барча капитал қўйилмаларнинг 21,2 фоизидан ортиғини хорижий инвестициялар ва кредитлар ташкил этди, уларнинг тўртдан уч қисми тўғридантўғри хорижий инвестициялардир. Барча инвестицияларнинг 73 фоизидан ортиғи ишлаб чиқариш қурилишига йўналтирилди. Иқтисодиётнинг етакчи тармоқларида замонавий юқори технологик асбоб- ускуналар билан жиҳозланган умумий қиймати 4,2 миллиард долларлик 154 та йирик объект фойдаланишга топширилди. Мамлакатимизнинг маҳсулотларни экспорт қилувчи ишлаб чиқарувчиларини қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш, уларнинг

маҳсулотлари рақобатбардошлигини ошириш ва янги бозорларни ўзлаштириш чора-тадбирларини амалга ошириш давом эттирилди. Натижада ташқи савдо баланси 180 миллион АҚШ доллари миқдоридаги ижобий сальдо билан белгиланди, олтин-валюта захиралари 1,6 миллиард АҚШ долларига ўсди. Ишбилармонлик муҳитини яхшилаш ҳамда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун янада қулай шартшароитлар яратиш, шу жумладан, бизнесни ташкил этишда "бир дарча" тамойилини жорий этиш, кичик бизнес субъектлари томонидан статистика ва солиқ ҳисоботларини тақдим этилиши механизмини соддалаштириш, хусусий тадбиркорларнинг хом-ашё ресурсларидан фойдаланишини анча кенгайтириш бўйича тизимли чора-тадбирлар амалга оширилди. Кейинги 15 йил давомида республика олимлари ва конструкторлари томонидан 82 турдаги янги техникалар яратилди ва 144 та машиналар янада такомиллаштирилди. Республика корхоналарида қуввати 30-144 от кучига тенг бўлган чопиқ ва транспорт тракторлари, экишдан олдин ерга ишлов берадиган чуқур ер юмшатгичлар, плуглар, механик ва пневматик сеялкалар, вентиляторли ва штангали пуркагич-чанглатгичлар каби самарали техника воситалари ишлаб чиқарилиши таъминланди. Германия, АҚШ, Италия, Франция ва Россия давлатлари билан ташкил этилган ва замонавий технологияларга асосланган қўшма корхоналарда бир неча турдаги янги қишлоқ хўжалиги тракторлари ва машиналари ишлаб чиқарилиб, машина-трактор парклари ва фермер хўжаликларига етказиб берилмоқда. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида Республикада инновацион бошқарув стратегиясини илмий-тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларини ташкил этишда назарий ва амалий жиҳатдан ривожлантириш, инновацион фаолият ва жараёнларни такомиллаштиришнинг

самарадорлигини ошириш бўйича қуйидаги ишларни амалга ошириш лозим деб ҳисоблаймиз: ¾ қишлоқ хўжалигида иқтисодиётни модернизациялаш шароитида инновацион фаолиятни ривожлантирувчи методологик тушунчалар ва уларни тавсифловчи омилларни кенгроқ тадқиқ этиш; ¾ Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигида инновация бозорини ўзига хос хусусиятлари ва унинг ривожлантириш босқичларини аниқ белгилаб олиш; ¾ қишлоқ хўжалигида инновацион жараёнларни замонавий бошқаришда хориж тажрибаларидан кенгроқ фойдаланишни йўлга қўйиш; ¾ қишлоқ хўжалигида инновацион бошқарув фаолиятини шакллантириш ва ривожлантириш йўлларини кўрсатиб бериш; ¾ инновацион фаолиятни қишлоқ хўжалигида ташкил этишни институционал асослари ва уларни давлат томонидан тартибга солишнинг зарурлигини илмий жиҳатдан доимий асослаб бериш; ¾ қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида иқтисодиётнинг барча соҳаларида инновацион бошқарув стратегиясини шакллантириш ва ривожлантириш тенденцияларини ошириб бориш механизмини ишлаб чиқиш; ¾ қишлоқ хўжалигида инновацион бошқарув стратегиясини такомиллаштириш бўйича илмий - тадқиқотлар олиб бориш. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозга қарши мамлакатимизда амалга оширилаётган чора-тадбирлар дастурида белгиланганидек, барча тармоқларда, айниқса қишлоқ хўжалигида илмий-тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларига замонавий технологияларни жорий этиш, фан ва техника ютуқларидан кенг фойдаланиш, бир сўз билан айтганда инновацион фаолиятни жадаллаштириш фермер хўжаликларнинг ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга хизмат қилади. Қишлоқ хўжалигида илмий-тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларини амалга оширишда инновацион фаоллик, у аввало бор ишлаб чиқариш жараёнини ва уни бошқаришдаги ижобий янгиликлар ва

ўзгаришлардир. Бу ўзгаришлар ишлаб чиқаришга биринчи навбатда илғор технологиялар, фан ютуқларини жорий этиш, хўжаликларни бошқаришни такоммиллаштириш, маҳсулот бирлигига бевосита харажатлар сарфини пасайтиришдир. Ҳозирги кунда республикамизда инвестиция фаолиятини молиялаштиришнинг қуйидаги манбалари мавжуддир: 1.Корхона ва жисмоний шахслар жамғармалари. 2.Банк кредитлари ҳисобидан молиялаштириш. 3.Давлат бюджети ва бюджетдан ташқари фондлар маблағлари ҳисобидан молиялаштириш. 4.Хорижий инвестициялар. Сўнгги йилларда инвестициялар таркиби, хусусан, бюджетдан ажратиладиган инвестициялар ва банк кредитларининг салмоғи кескин ўзгарди. Қишлоқ хўжалигини устувор даражада ривожлантириш учун унинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш керак. Тармоқнинг моддий-техника ресурслари шакллантирилиши, ривожлантирилиши, улардан самарали фойдаланиш масалалари фан-техника тараққиётига ва унинг даражасига бевосита боғлиқ. Фан-техника тараққиёти деганда, қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ бўлган барча фанларнинг ривожланиши, тараққий топиши, билимли, малакали кадрлар тайёрланиши натижасида самарали янги техникалар яратилиши, мавжудлари эса такомиллаштирилишини назарда тутиш лозим. Бу ўринда таъкидлаш керакки, фан ривожланиши натижасида шу давргача бўлмаган мутлақо янги фан – «Моддийтехника ресурслари» ҳам яратилиши мумкин. Бу жараён фантехника инқилобидан далолат беради. Демак, фан- техника тараққиёти инқилоби – интеллектуал онг ривожланишининг маҳсулидир. Бунинг учун интеллектуалларни тайёрлайдиган таълим, ихтирочилик тизимини янги босқичга кўтариш тақозо этилади. Улар қишлоқ хўжалиги учун зарур бўлган қулай ва самарали машина, трактор, механизм, ускуналар яратилишини, мавжудлари такомиллаштирилишини, серҳосил,

тезпишар экин навлари, сермаҳсул чорва зотлари, илғор технологияларни яратадиган фанларнинг, фан-техника, технология ривожланишини таъминлайди. Натижада моддий-техника ресурсларининг миқдори ошади, сифати яхшиланади. Бу жараённи республикамиз мисолида ҳам кўриш мумкин. Чунончи, фан-техникани тараққий эттириш йўлидан борилаётган Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги учун қишлоқ хўжалиги, машинасозлик саноати корхоналарида янги, сифатли ҳайдов, ишлов берувчи тракторлар, пахта терадиган машиналар, кимё саноатида полиэтилен қувурлар, плёнкалар ишлаб чиқарилмоқда. Ёмғирлатиб, тупроқ остидан, томчилатиб суғориш учун янги самарали техникалар барпо этилмоқда. Бу ҳол қишлоқ хўжалигида самарали, илғор технологиялар жорий этилишини таъминлайди. Фан-техника тараққиёти ягона давлат сиёсати асосида кечиши, бу жараёнда қатнашувчиларнинг ташаббускорлиги, тадбиркорлиги ҳам уйғунлашиши лозим. Фан-техника тараққиётининг асосий мақсади янги, самарали қишлоқ хўжалик техникаларини, экологик талабларга жавоб берадиган кимёвий воситаларни, янги навларни, зотларни яратиш, мавжуд воситаларни такомиллаштириш, меҳнатнинг характерини ўзгартириб, унинг унумдорлигини ошириш, ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар миқдорини кўпайтириш, сифатини яхшилаш, уларни қайта ишлаб, истеъмолчиларга етказиб бериш орқали аҳоли, корхоналар ва ниҳоят давлатнинг иқтисодиётини юксалтиришдир. Қишлоқ хўжалигида илмий-тадқиқот, тажриба – конструкторлик ишларини амалга оширишда фан-техника тараққиёти қишлоқ хўжалигида қуйидаги йўналишлар бўйича амалга оширилиши мақсадга мувофиқдир: • янги ерларни комплекс ўзлаштириш, зах ва шўрланган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш, сув билан таъминланиш тадбирларини амалга оширадиган ишлаб чиқариш воситаларини яратиш, такомиллаштириш;

• тезпишар, кам сув талаб этадиган, сифатли ва серҳосил уруғ навларини, сермаҳсул чорва зотларини яратиш; • қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришида амалга ошириладиган барча иш жараёнларини автоматлаштириш, электрлаштириш, кимёлаштириш ҳамда механизациялаштиришни таъминлайдиган воситаларни яратиш, мавжудларини такомиллаштириш; • қишлоқ хўжалигига сервис хизматларини кўрсатиш, тармоқда ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг зарур миқдорини қайта ишлаб, сифатли сақлаб, истеъмолчиларга вақтида, яхши ҳолатда етказиб бериш қобилиятига эга бўлган тадбиркорлик субъектларини шакллантириш; • қишлоқ хўжалиги иқтисодиётининг эркинлаштирилишини таъминловчи иқтисодий механизмларни яратиш ва уларни ҳаётга изчиллик билан жорий этиш; • фан-техника тараққиёти натижаларини қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг барча соҳаларига ўз вақтида жорий этиш қобилиятига эга бўлган мутахассис кадрларни тайёрлаш, фаолият кўрсатаётганлари рағбатлантирилишини такомиллаштириш имкониятига эга бўлган механизмларни яратиш. Ҳозирги даврда уларни бартараф этиш борасида илмий ва амалий ишлар олиб борилмоқда ва бу каби камчиликлар чигит плёнка остига экиладиган далаларни экишга тайёрлаш, экиш ва ундан кейинги амалларни бажариш жараёнида ҳам кузатилмоқда. Ғўзаларни суғоришда «Исроил технологияси» ҳам жорий этилмоқда. Бу технологиянинг асосий мақсади сувни тежашга қаратилган. Шу усулдан фойдаланиш натижасида 1 га пахта майдонига 4–5 марта кам сув бериш таъминланади. Голландияда етиштирилган картошка уруғи уларнинг техникалари билан экилиб, ўсимликларга ҳам голланд техникаларида ишлов берилиб, уларнинг ҳосили ҳам шу технологиялар билан йиғиштириб олинди. Бу жараёнда маҳаллий тажрибалардан ҳам кенг фойдаланилди. Натижада республикада картошкачилик ривожланди. Ҳозирги даврда аҳоли истеъмоли

учун четдан картошка сотиб олишга барҳам берилган. Чорвачилик тармоқларида ҳам илғор технологиялар жорий этилмоқда. Улар вақтни, меҳнатни, маблағни тежаш имкониятини беради. Натижада маҳсулот ҳажми, меҳнат унумдорлиги ошиши ва ниҳоят, соф фойда суммаси кўпайиши таъминланмоқда. Шунинг учун самарали технологияларни яратишга, уларни ҳаётга татбиқ этишга доимо катта эътибор бериш лозим. Янги техника-технологияларга қилинган инвестицияларнинг самарадорлиги ҳам аниқланади. Бунинг учун уларни жорий этиш туфайли тежалган харажатлар натижасида қўшимча олинган соф даромад суммасини уларга қилинган инвестициялар суммасига тақсимлаш лозим. Юқорида кўрсатилган кўрсаткичлар ҳолатини аниқлаб, моддий-техника ресурслари ҳолати, даражаси, самарадорлиги аниқланиб, чуқур таҳлил қилинади. Натижада уларга таъсир этган омиллар аниқланиб, келажакда уларни яхшилаш чора-тадбирлари белгиланади. Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун унинг моддий-техника базасини талаб даражасида шакллантириш лозим. Бу масалага бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир корхонанинг ўзи катта эътибор бериши керак. Чунки корхоналар мустақил фаолият юритадилар. Демак, барча корхоналар ўзларига керак бўлган моддийтехника ресурсларини сотиб олишлари, таъмирлаб бутлашлари, йиғишлари ҳамда қуришлари мумкин. Масалан, бино-иншоотларни ўзлари қуришлари ёки пудратчиларга беришлари, машина, трактор, комбайнларни ўзларида ёки ихтисослашган корхоналарда йиғиб, таъмирлаб олишлари мумкин. Янги қишлоқ хўжалик техникаларини кимёвий воситаларни, ёқилғиларни, озуқаларни эса уларни ишлаб чиқарувчи корхоналардан бевосита ўзлари ҳамда биржалар, аукционлар ёрдамида заводлардан сотиб олишлари

1-расм. Қишлоқ хўжалигидаги айрим моддий-техника ресурслари бозори Хўжаликлар моддий-техника ресурслари базасини мустаҳкамлашда самарали йўллардан, усуллардан фойдаланишлари, камроқ харажат қилиб, кўпроқ фойда олишга интилишлари керак. Президентимизнинг 2015 йил 4 мартдаги “2015-2019 йилларда ишлаб чиқаришни таркибий ўзгартириш, модернизация ва диверсификация қилишни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар дастури тўғрисида” ги фармони мамалакатимизда амалга оширилаётган ишлаб чиқаришни янгилаш ва инновацион технологияларини жорий этиш бўйича узлуксиз жараённинг мантиқий давоми бўлди. Бу фармонда дастурга киритилган инвестиция лойиҳаларини ҳаётга татбиқ этиш борасида қиймати доирасида қиймати 30 миллион АҚШ долларидан зиёд ва чет эллик инвестор улуши камида 50 фоиз бўлган лойиҳалар бўйича ишлаб чиқариш майдони ташқарисида муҳандислик-коммуникация тармоқларини йўлга қўйиш бюджет маблағлари мумкин (8.1.1- расм ) . Трактор заводи минерал ўғит мабла ғ минерал ўғит мабла ғ трактор мабл ағ трактор маб лағ трактор, ўғит мабл ағ ўғит , трактор минерал ўғит маблағ трактор м аблағ Биржалар қишлоқ хўжалиги корхонаси Кимё заводи Кўргазмалар

ҳамда ички молиялаштириш манбалари ҳисобидан амалга оширилиши белгилаб қўйилган. Умуман олганда бу фармон бўйича ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш бўйича умумий қиймати 40 миллиард 809 миллион долларлик 846 инвестиция лойиҳасини амалга ошириш кўзда тутилган. Бу ўринда таъкидлаш керакки, қишлоқ хўжалик корхоналарининг машина, трактор, механизмларга бўлган талаблари ҳам тўлиқ қондирилгани йўқ. Бу муаммони ҳал этиш учун машина, трактор ва механизмларни қишлоқ хўжалик корхоналарининг талабини қондирадиган даражада сотиб олиш зарур. Бунинг учун уларни қайси манбалар ҳисобидан, қаерлардан, қандай йўллар билан, қандай тартибда олиш мумкинлигини ҳам билиш керак. Қишлоқ хўжалиги корхоналари ўз маблағлари ҳамда четдан жалб этилган сармоялар ҳисобидан моддий-техника ресурсларининг айримларини қуришлари, таъмирлашлари, баъзиларини сотиб олишлари, ижарага олишлари, айримларини эса парвариш қилиб, барпо этишлари мумкин. Ўтиш даврининг ҳозирги босқичида корхона маблағларининг камлиги, уларнинг бир меъёрда шаклланмаётганлиги ҳамда саноатда яратилаётган моддий- техника ресурслари баҳоларининг юқори суръатлар билан ўсиши тармоқдаги моддий-техника ресурсларини шакллантиришга салбий таъсир кўрсатмоқда. Натижада қишлоқ хўжалигида қўл меҳнати харажатлари ошиб бормоқда. Бу масалаларни ижобий ҳал қилиш қишлоқ хўжалигида лизинг кредити ривожлантирилиши, бу эса қишлоқда лизинг билан шуғулланувчи фирма, компаниялар сони кўпайтирилишини, уларнинг фаолиятлари ривожлантирилишини талаб этади. Лизинг билан шуғулланувчи ташкилотлар ўз маблағларига қишлоқ хўжалиги корхоналари учун зарур бўлган техникаларни, бино-иншоотларни ҳамда бошқа асосий воситаларни ижарага берувчилардан олиб беришлари мумкин. Бундай хизматлари учун улар қишлоқ хўжалиги корхоналаридан лизинг фоизларини оладилар.

Лизинг ташкилотлари лизинг кредити фоизларини тўлаш муддатларини кечиктириши ҳамда чўзиши мумкин. Лизинг кредитларини, хизматларини амалга оширишда уч томон – асосий воситаларни ижарага берувчи корхоналар, лизинг ташкилотлари ҳамда ижарага олувчи қишлоқ хўжалик корхоналари қатнашадилар. Қишлоқ хўжалигининг моддий-техника ресурсларини шакллантиришда давлат томонидан амалга оширилаётган иқтисодий механизмлар, масалан, давлат, маҳаллий бюджетдан ажратилаётган маблағлар, имтиёзли кредитлаш тизимини ва бошқаларнинг кўламини келажакда кенгайтириш талаб этилади. Қишлоқ хўжалиги моддий-техника ресурслари таркибида чорва ҳайвонларининг ҳам салмоғи улкан. Уларнинг турлари, бош сони қишлоқ хўжалик корхоналарининг жойлашиши ҳамда ихтисослашидан келиб чиққан ҳолда фарқ қилади. Маълумки, қишлоқ хўжалик корхоналари асосан пахтачилик ва ғаллачиликка ихтисослашганлиги учун айримлари шаҳарларга яқин жойлашган. Шунинг учун хўжаликларда асосан қорамолчилик мавжуд. Бошқа турдаги чорва ҳайвонлари эса хўжаликларда ички талабни қондириш мақсадида сақланади. Лекин бу ислоҳот кўзланган самарани бермади. Чунки чорва молларини хусусийлаштиришда уларни ем-хашак билан таъминлайдиган ер майдонлари ижарага берилмади. Натижада чорвачиликнинг ем-хашак базаси мустаҳкамланмади. Шу билан бирга хусусийлаштирилаётган чорва ҳайвонларининг бош сонини сақлаш масаласи ҳам тўлиқ ҳал этилмаган эди. Озуқа базаси талаб даражасида бўлмаганлиги сабабли чорва ҳайвонларини хусусийлаштириб олганлар зотли ҳайвонларни сота бошлашди. Бундай ҳолни бартараф этиш мақсадида ҳозирги даврда чорвачиликда иқтисодий ислоҳотлар чуқурлаштирилмоқда. Бизнинг фикримизча, инновацион фаоллик тўғрисида энг тўлиқ тасаввурга эга бўлиш, унинг даражасини аниқлаш учун инновацион жараёнлар индикаторлари ва ходимларни инновацион фаолликка чорловчи индикаторлар комплекс таҳлил килиниши зарур. Инновацион фаоллик

даражасини тавсифлаш учун айнан ушбу индикаторлар гуруҳини танлаш ва таҳлил этиш катта аҳамиятга эга. Иктисодиёт тармоқларини инновацион фаолият асосида бошқаришга қаратилган давлат дастурларини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этишда замонавий менежмент усулларини қўллаш катта самара беради. Бизнингча бу бошқарув бир неча босқичдан иборат бўлмоғи ва энг мақбул самарали вариантни танлаш билан тугалланиши лозим. Инновацион фаолиятни самарали бошқариш учун инновацияларни бошқариш мақсадни фермер хўжаликларни бошқариш мақсади билан уйғунлаштириш, корхонанинг рақобатдошлиги ҳамда заиф ва устун жиҳатларини аниқлаш, инновацияларни бошқаришнинг аналитик, тажриба-эксперементал, прогнозлаш, иқтисодий, маъмурий, ижтимоий-психологик усулларини бошқаришда кенг қўллаш зарур. Давлат томонидан инновацион фаолиятни қўллаб- қувватлашдан асосий мақсад моддий ишлаб чиқиш тармоқларида прогрессив янгиликларни бўлишини рағбатлантириш, тармоқлар ва корхоналар рақобатдошлигини оширишдан иборат. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларда фундаментал ва амалий тадқиқотлар, тажриба-конструкторлик ишлари Давлат ташкилотларининг инновацион соҳадаги асосий функциялари қаторига илмий-тадқиқот ва инновацияларга йўналтирилган маблағларни жамлаш, инновацион фаолиятларни мувофиқлаштириш, инновациялар ва рақобатни рағбатлантириш, инновацион рискларни суғурталаш, эскирган ва сифатсиз маҳсулотларни чиқаришга санкция белгилаш, инновацион жараёнларнинг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқиш, муаллифлик ҳуқуқини ҳимоялаш, инновацион фаолиятни кадрлар билан таъминлаш, инновациялар инфратузилмасини шакллантириш, тармоқларда инновация жараёнларининг институционал таъминотини яратиш, инновацияларни ижтимоий

йўналтирганлигини таъминлаш, инновацион фаолиятнинг жамиятдаги мавқеини ошириш ва ҳоказо. Ўзбекистонда 2015 йилда 500,4 млрд сўм миқдоридаги 6241 дона қишлоқ хўжалиги техникаларини етказиб бериш бўйича шартнома имзоланган ва туманлар кесимида “Қишлоқ хўжалиги техникаларини молиялаштириш ҳамда етказиб бериш дастури” тасдиқланган. “Ўзқишлоқмашлизинг” компанияси 424,2 млрд сўмлик қийматдаги 5171 дона техника лизинг асосида, 71,6 млрд сўм миқдоридаги 614 дона техника тижорат банклари томонидан ажратилган кредитлар ҳисобидан ва 4,6 млрд сўмлик 456 дона техника фермер ва қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ўз ҳисоб маблағлари эвазига етказиб берилиши ҳақида маълум қилди. Жаҳон ва маҳаллий тажрибалар шундан далолат берадики, давлатнинг устивор қўллаб – қувватлаш йўналишларига илмий - тадқиқотларни кучайтириш, муаллифлик ҳуқуқини ҳимоялаш, рақобат муҳитини яратиш, инновация сармояланишини рағбатлантириш ва ахборот базасини яхшилаш киради. Мамлакатимизда буларга давлат эътибори юқори ва инновацион фаолиятни ривожлантириш учун аграр тармоқда зарур шартшароитлар яратилмоқда. Патент муаллифлик, устуворлик ва патент амал қилиш муддатидаги фойдаланишга бўлган ҳуқуқни тасдиқлайди. Кашфиётларни ҳимоялашнинг патент шакли лицензиялар халқаро бозорида миллий маҳсулотнинг ҳуқуқий ҳимоясини таъминлайди, техник ҳужжатлар ва янги технологияларнинг лицензиявий савдосини ривожлантириш имконини беради. Миллий ва минтақавий патентлар фарқланади (мисол учун, Европа патент ташкилотида рўйхатдан ўтказилган). Патентлар, инновациявий маҳсулот бозоридаги вазиятдан хабардор бўлиши лозим бўлган инновациявий менежер учун, янги илмий-техника ютуқлари тўғрисидаги ахборот манбаи бўлиб хизмат қилади.

Инновациявий маҳсулот индивидуалликга эга бўлиши лозим. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида – товар белгиси – каби маҳсулотни индивидуаллаштириш воситаси белгиланган. Товар белгиси бўлиб оргинал график тасвир, рақамлар ёки ҳарфлар бирлашмаси ва ҳ.к. бўлиши мумкин. Товар белгисидан фойдаланиш ҳуқуқи, уларни рўйхатдан ўтказиш орқали амалга оширилади. Товар белгилари бутун дунёда қўлланилади ва ҳимоя қилинади. Товар белгилари ишлаб чиқарувчилар учун ҳам, янги маҳсулотни сотувчи ва харидори учун ҳам муҳим рол ўйнайди. Товар белгиси, мазкур товар учун ким масъул эканлигини кўрсатади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, бир хил маҳсулот турли хил ишлаб чиқарувчилар томонидан ишлаб чиқарилиши ва турли хил савдо ташкилотлари томонидан сотилиши мумкин. Бунда ҳам ишлаб чиқарувчилар, ҳам савдо субъектлари ўз товар белгиларига эга бўлиши мумкин. Айнан товар белгиси, товарни танлашда асос бўлиб хизмат қилади. Агарда харидор хариддан қониқиш ҳосил қилган бўлса, кейинчалик у товар белгисига қараб иш кўради. Товар белгиси қуйидаги вазифаларни бажаради: • товарни танлашда асос бўлади; • товарнинг тегишли сифатда эканлигини кўрсатади; • товарни бошқа ишлаб чиқарувчиларнинг ўхшаш товарларидан ажратиб туради; • товарни келиб чиқиш манбаини кўрсатади, чунки товар белгиларининг эгалари тўғрисидаги ахборот Патент ташкилотида рўйхатга олинган товар белгилари реестрига киритилади; • товарларни реклама қилади, чунки ишлаб чиқарувчини истеъмолчиларга танитиш воситаси бўлади; • товар белгини тан олиниши орқали ишлаб чиқарувчи ёки савдо ташкилотига бозорда ўз ўрнини эгаллашга ёрдам беради.

Товар белгиси номоддий активлар таркибига киради, лицензиявий битимлар предмети ва саноат мулкини ҳимоялаш объекти (интеллектуал мулкнинг таркибий қисми бўлади) ҳисобланади. Инновациявий фаолиятнинг натижаси бўлиб «ноу-хау» («биламан қандай») ҳисобланади. «Ноу-хау» - техник, иқтисодий, маъмурий, молиявий ёки бошқа характердаги маълумотларни ўз ичига олган, тўлиқ ёки қисман сир бўлган билимлар, тажриба ва кўникмалардир. «Ноу-хау» дан фойдаланиш ҳуқуқи муайян устуворлик ва тижорат фойдасини таъминлайди. «Ноу-хау» бўлиб лойиҳалаштириш, ҳисоб-китоблар, қурилиш ва маҳсулот ишлаб чиқариш, илмий тадқиқот ва ишланмаларни амалга ошириш бўйича патентланмаган технологик билимлар ва жараёнлар, амалий тажриба, услублар, усул ва кўникмалар, материаллар таркиби ва рецептлари, ҳамда дизайн, маркетинг, бошқарув, иқтисодиёт, молия соҳасидаги тажрибалар хизмат қилиши мумкин. «Ноу-хау» нинг тижорат узатилиши лицензиявий битимлар билан расмийлаштирилади. Инновациявий фаолият натижаси бўлиб маҳсулот ташқи кўринишининг янги рассом-конструкторлик (дизайнерлик) ечимлари – саноат намуналари бўлиши мумкин. Саноат намуналари маҳсулотнинг техник, функционал ва эстетик хусусиятлари бирлигини акс эттиради, номоддий активлар таркибига киради, лицензиявий битимлар предмети ва саноат мулкини ҳимоялаш объекти ҳисобланади. Кашфиётлар, товар белгилари ва инновациявий фаолиятнинг бошқа натижаларига бўлган ҳуқуқлар лицензия билан расмийлаштирилади. Лицензиялар ҳуқуқ характери ва ҳажми, ҳуқуқий ҳимоя мавжудлиги, узатиш усуллари ва фойдаланиш шартлари, ҳамда бошқа белгилари бўйича фарқланади (4-расм).

Инновациявий фаолиятнинг моддий натижалари яратилган ва ўзлаштирилган янги машиналар, ускуналар, аппаратлар ва автоматлаштириш воситалари кўринишида бўлади. Машиналар, ускуналар, аппаратлар ва автоматлаштириш воситаларининг яратилган ва ўзлаштирилган намуналари янги , замонавийлаштирилган ва модификациялашганларга бўлинади. Инновациявий фаолият самарадорлигини янги маҳсулотнинг рақобатбардошлиги, уни ички ва ташқи бозорларда муваффақиятли тақдим этилиши орқали баҳолаш мумкин 1-расм . Лицензияларнинг туркумлаштирилиши Лицензиялар Лицензияга бериладиган ма ҳ сулотлар ми қ дори б ў йича Предметни ишлаб чи қ ариш ў злаштирилиши б ў йича Лицензиялаш предметлари категорияси бўйича Илмий - техник юту қ ларни ма ҳ сулотларни ҳ имоялаш мавжудлиги буйича махсус сублицензиялар патентли патентси з ишлаб чи қ аришда ў злашт и рилган юту қ ларга лицензиялар тадқиқот илмий - техник билимларга лицензиялар саноат намуналарига лицензиялар товар белгилари , турли хизматларга лицензиялар махсус б

Инновацион ташкилотларнинг патент-лицензион фаолиятини такомиллаштириш Қишлоқ хўжалигидаги илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик ишларни ташкилий инновациявий лойҳалаштиришдан мақсад белгилашдан ташқари, инновациявий стратегияга маркетинг, савдо, рақобат, инвестициявий ва молиявий сиёсат элементлари, кадрлар сиёсати элементлари ҳам киритилади. Бирор бир АСМ корхонада илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик ишларни инновациявий лойиҳасини ривожлантириш стратегиясини барпо этишдан олдин, инновациявий стратегия турлари ва тузилмасини аниқлаш лозим бўлади. Аграр саноат мажмуида илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик ишларни инновациявий лойиҳаларини стратегияларни тузилмалаштиришнинг асосий белгиси бўлиб, бошқарув даражаси хизмат қилади. Унинг доирасида, юқори даража учун умумий иқтисодий стратегия ва тизим ўртача бўғини даражаси элементи сифатидаги инновациявий стратегия, яъни бевосита инновациявий фаолиятни бошқариш мос келади. Дж.Стейнер фикрича, юқори даража аграр саноат мажмуасида инновациявий стратегияси соҳасига қуйидаги гуруҳ саволлари бўйича ечимлар киради: фундаментал тадқиқотларга маблағ ажратиш, натижаларни баҳолаш, кашфиётлар, патентлар, тадқиқот соҳалари, тадқиқот ҳисоботлари, товар белгиси. Ўрта бўғин даражасида қабул қилинадиган қарорлар, инновациявий лойиҳаларни амалга ошириш жараёнида, асосий мақсадлар ва уларга эришиш хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда амалга ошириладиган муайян хатти- ҳаракатларни аниқлашга имкон беради. Илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларни инновациявий стратегияларини туркумлаштириш соҳасидаги кўпчилик тадқиқотлар объекти бўлиб юқори даража стратегиялари хизмат қилади.

Инновациявий менежментнинг ғарб тажрибасини таҳлил этиш доирасида, инновациявий стратегиянинг иккита асосий синфи ажратилади – қўйилган мақсадлар характерига мувофиқ тарзда ҳужумкор ва мудофаа синфлари. Бунда ҳар бир синф бир нечта вариантларни ўз ичига олган ҳолда, микро- ва макромуҳит шароитларидан келиб чиққан ҳолда уларнинг биттаси ишлаб чиқарувчи сифатида танланиши мумкин. Мудофаа стратегияси нинг моҳияти – мавжуд ташкилий тузилмалар доирасида, олдин ўзлаштирилган маҳсулотлар, технологик жараёнлар ва бозорларни такомиллаштириш имконини берувчи, принципиал бўлмаган ўзгартиришлар киритишдан иборат. Ушбу вазиятда, инновациялар ташқи муҳит ўзгаришига бўлган ва бозордаги мавқеини сақлаб қолишга ёрдам берадиган жавоб шаклида кўриб чиқилади. Мудофа стратегияси доирасида қуйидаги турлар мавжуд: • ҳимоя стратегияси; • инновациявий имитация стратегияси; • кутиш стратегияси; • истеъмолчилар эҳтиёжи ва талабларига бевосита жавоб қайтариш стратегияси. Ҳимоя стратегияси мавжуд бозорга ўхшаш ёки янги маҳсулот билан кириб келишни мақсад қилиб қўйган рақобатдошларга жавоб қайтариш имконини берувчи тадбирлар мажмуасидан иборат бўлади. Ташкилотнинг бозордаги ўрни ва потенциал имкониятларидан келиб чиққан ҳолда, ушбу стратегия иккита асосий йўналишга эга бўлиши мумкин: - мазкур маҳсулот бозорида рақобатдошлар рақобат курашини давом эттира олмайдиган шароитларни яратиш; - ўз ишлаб чиқаришини, бозордаги олдинги позицияларни сақлаб қолган ҳолда, рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришга қайта ихтисослаштириш. Ҳимоя стратегияси муваффақиятини белгиловчи асосий омил – вақт. Барча назарда тутилган тадбирлар қисқа вақт ичида амалга оширилади,

шунинг учун ҳам, ишлаб чиқарувчи муайян илмийтехник салоҳият ва мустаҳкам молиявий аҳволга эга бўлгандагина кутилган натижага эришиши мумкин. Инновациявий имитация стратегиясида , ишлаб чиқарувчи рақобатдошлар янги маҳсулотларини муваффақиятли бўлишига ишонадилар ва улардан «нусха кўчириш» билан шуғулланадилар. Талаб қилинадиган ишлаб чиқариш базаси ва ресурсларга эга корхона учун мазкур стратегия етарлича самарали бўлиши мумкин. Чунки ушбу стратегия туфайли асосий ишлаб чиқарувчи томонидан ўзлаштирилмаган бозорларга ўз имитацион маҳсулоти билан кириб бориш ва у ерда муваффақиятга эришиш имконияти пайдо бўлади. Ушбу стратегияни танлаган ишлаб чиқарувчилар ИТТКИга деярли харажат қилмайди ва таваккалчиликга қўл урмайди. Аммо олинадиган даромадлар ҳам нисбатан пастроқ бўлади, чунки асосий ишлаб чиқарувчига нисбатан харажатлар юқори, бозордаги улуши нисбатан кичик, ҳамда истеъмолчилар томонидан ишончсизлик ҳам сезилади. Шунинг учун ҳам бундай маҳсулотлар асосан «ривожланаётган давлатларда» ишлаб чиқарилади ва таниқли ишлаб чиқарувчилар товарларига тўғридан-тўғри рақобатни яратади. Кутиш стратегияси ташқи муҳит ва янги маҳсулотга бўлган истеъмолчилар талаби ноаниқлиги шароитида, таваккалчилик даражасини максимал пасайтиришга йўналтирилган. Ушбу стратегия ўлчами ва молиявий аҳволи турли хил бўлган корхоналар томонидан қўлланилади. Йирик ишлаб чиқарувчилар, кутиш стратегиясини қўллаган ҳолда, кичик корхона томонидан ишлаб чиқарилган янги маҳсулотни бозордаги биринчи қадамларини кўриш ва улар муваффақиятли бўлган тақдирда, асосий ишлаб чиқарувчини сиқиб чиқарадилар. Кичик корхоналар эса, мустаҳкам ресурс базасига эга бўлиб, ИТТКИ билан муаммоларга дуч келган тақдирда, бозорга ўз вақтида кириб бориш учун ушбу стратегиядан фойдаланишлари мумкин.

Кутиш стратегияси моҳиятан инновациявий имитация стратегиясига яқин, чунки ҳар иккала ҳолатда ҳам ишлаб чиқарувчи, янги маҳсулотга мустаҳкам талаб мавжудлигига ишонч ҳосил қилгандан кейингина ўз фаолиятини амалга оширишни бошлайди, асосий харажатлар эса янги маҳсулотни яратган корхона зиммасига тушади. Аммо имитациявий стратегиядан фарқи шундаки, ишлаб чиқарувчи янги маҳсулот кириб келмаган бозорларда эмас, балки асосий ишлаб чиқарувчи билан битта бозорда фаолият юритган ҳолда, ундан илгарилаб кетишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Шунинг учун ҳам кутиш стратегияси ҳам қисқа, ҳам узоқ муддатли бўлиши мумкин. Истеъмолчиларнинг эҳтиёж ва талабларига бевосита жавоб қайтариш стратегияси , одатда, қишлок хўжалиги учун саноат ускуналарини ишлаб чиқариш соҳасида қўлланилади. Ушбу стратегияни йирик компанияларнинг индивидуал буюртмаларини бажарувчи кичик ташкилот ва корхоналар амалга оширади. Ушбу буюртмаларнинг ўзига хослиги шундаки, улар фақатгина саноат ишлаб чиқариши ва савдосини қамраб олади, ИТТКИ эса буюртмачи-компаниянинг махсус инновациявий бўлинмаларида амалга оширилади. Бундай стратегияни амалга оширувчи корхоналар таваккалчиликка деярли дуч келмайди ва харажатларнинг асосий ҳажми инновациявий циклнинг юқорида кўрсатилган босқичларига тўғри келади. Кичик ихтисослашган корхоналардан ташқари, мазкур стратегия йирик компанияларнинг хўжалик мустақиллигига эга бўлган ва ишлаб чиқариш эҳтиёжларига тезда жавоб бера оладиган бўлинмалари томонидан қўлланилиши ҳам мумкин. Олдин ўзлаштирилган ва такомиллаштирилаётган маҳсулотга нисбатан стратегияларнинг барча турларини иккита асосий гуруҳга ажратиш мумкин. Бир томондан, бу ишлаб чиқарувчи харажатларни пасайтиришни, иккинчи томондан – ишлаб чиқарилаётган маҳсулот дифференциацияни назарда тутувчи стратегиялардир.

Биринчи гуруҳ доирасида қишлоқ ҳўжалик ишлаб чиқаришнинг моддий- техник ва технологик базасини такомиллаштиришга, инновациявий циклнинг айрим босқичларида харажатларни камайтириш имкониятларини топишга алоҳида эътибор қаратилади. Одатда харажатлар бўйича етакчилик стратегиясини бозорда мустаҳкам ўринга ва хом-ашё ресурсларнинг ишончли манбаларига эга компаниялар амалга оширади. Ушбу стратегия муваффақиятга учраган тақдирда, ишлаб чиқарувчи бозордаги улушини янада кенгайтириш, хом-ашё, материаллар, эҳтиёт қисмлар ва яримфабрикатларни харид қилиш харажатларини тежаш имкониятига эга бўлади. Натижада у рақобатдошларга нисбатан каттароқ даромад ҳажмига моддийтехник ва технологик базани такомиллаштириш учун қўшимча маблағларга эга бўлган ҳолда, харажатлар бўйича тармоқдаги етакчилигини сақлаб қолади. Маҳсулот дифференциацияси стратегияси аграр соҳа фаолиятининг бирор соҳасида олдин ўзлаштирилган маҳсулотлардан ўз дизайни, сифат кўрсаткичлари, ишлаб чиқаришнинг технологик хусусиятлари ва ҳ. билан фарқ қилувчи оригинал маҳсулотни ишлаб чиқиш ва яратишни назарда тутади. Стратегияларнинг юқорида айтиб ўтилган иккита гуруҳи ўзаро бир- бирига боғлиқдир, кўпгина ҳолларда харажатларни камайтириш маҳсулотнинг муваффақиятли дифференциациясининг шартларидан бири бўлиб ҳисобланади. Аграр соҳа бозорининг товар-пул муносабатлари шароитида, инновациялар, одатда, маҳсулот рақобатдошлигини ошириш, корхонанинг бозордаги мавқеини кенгайтириш ва мустаҳкамлаш, маҳсулотни қўллашнинг технологияни янги соҳаларини ўзлаштириш учун бошланғич база, яъни ҳужумкор стратегия таркибига кирувчи, бизнеснинг фаол воситаси сифатида хизмат қилади.

Аграр соҳада инновациявий стратегиянинг бу синфида қуйидагилар ажратилади: • фаол ИТТКИ стратегияси; • маркетингга йўналтирилганлик стратегияси; • қўшилишлар ва харидлар стратегияси. Фаол ИТТКИ стратегияси ни амалга оширувчи хўжалик юритувчи ишлаб чиқарувчилар, ягона бўлган илмий-техник ишланмалар ёки тамойил услублари кўринишида ифодаланувчи, энг кучли рақобат устунлигига эга бўлади. ИТТКИ интенсивлигига асосланган стратегияда, асосий стратегик имкониятлар горизонтал диверсификация, янги маҳсулот ва бозорларни ўзлаштириш ҳисобига пайдо бўлади. ИТТКИ инновациявий жараённинг аграр соҳани марказий бўғини ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришда инновацияларнинг муваффақияти самараси юқори даражада илмийтехник бўлинмаларда бу ишларни қанчалик муваффақиятли бажаришига боғлиқ бўлади. Аммо, амалиётнинг кўрсатишича, хусусий молиялаштириш, фундаментал ва узоқ муддатли амалий тадқиқотлар учун лозим бўлган харажатларни бир қисминигина ташкил этади, бу ҳолат уларни давлат томонидан қўллабқувватланишига эҳтиёж келтириб чиқаради. Давлат томонидан аграр соҳада инновациявий жараёнлар ривожланишини, махсус ҳукумат инвестициявий жамғармалари орқали имтиёзли шароитларда кредитлаш, истиқболли соҳаларга нисбатан протекционистик сиёсатини ўтказиш, нотижорат тадқиқот институтларини қўллаб-қувватлаш ва компанияларни илмий тадқиқотлар мақсадида солиқлардан озод этиш йўллари билан рағбатлантириши мумкин (8.3.1-расм). Аграр соҳада инновациявий лойиҳани ишлаб чиқишнинг учинчи босқичи – ишлаб чиқаришни тайёрлаш ва тўла қувватга чиқиш, яъни янги яратилган чорва зотини ёки навни ишлаб чиқаришга қўйиш жорий қилиш билан боғлиқ бўлган тадбирларни амалга оширишдир.

Ишлаб чиқаришни тайёрлаш – технологик ускуналарни текшириш ва ишга тушириш, маҳсулотнинг биринчи сериясини ишлаб чиқариш, малакавий синовларни амалга ошириш, технологик ва бошқа ҳужжатларни тўлдириш ва тўғрилашни ўз ичига олади. Маҳсулотнинг биринчи партияси мазкур ишлаб чиқариш қобилиятини текшириш мақсадида амалга оширилади. Давлат томонидан илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик ишларни инновациявий фаолиятни қўллаб-қувватлаш схемаси 8.4расмда келтирилган бўлиб, унда қонунчиликнинг услублари, тадбир ва меъёрлари кўргазмавий намойиш этилган. расм. Давлат томонидан инновацион фаолиятни тартибга солиш Қишлоқ хўжалигидаги маҳсулотларни кабул қилиш - топшириш ва малакавий синовлардан муваффақиятли ўтган биринчи партия намуналари Инновациявий фаолиятга давлат томонидан таъсир кўрсатилиши Тўғридан – тўғри ИТТКИларни давлат томонидан молиялаштириш М аъмурий Дастур - мақсадли Инновацияларни ишлаб чиқ ариш ва жорий этишга бўлган давлат буюртмаси Фундаментал фан билан ишлаб чиқариш кооперациясига йўналтирилган тадбирлар Даромадни имтиёзли солиқларга тортиш Тезлаштирилган амортизация услуби Инновациявий фаолият учун солиқ чегирмалари тизими Муаллифлик ҳуқуқларини ҳимоялаш Антитрест қонунчилиги Эгри Солиқ имтиёзлари Қонунчилик меъёрлари Ягона ахборот маконини яратиш

янгиликлар бозорида тақдим этилиши мумкин (реклама компаниясида иштирок этиш, кўргазмалар ва савдо марказларида кўрсатиш ва ҳ.к). Ишлаб чиқариш жараёнини тайёрлаш ишлари тугагандан сўнг, ишлаб чиқаришни лойиҳавий қувватга олиб чиқиш амалга оширилади. Қишлоқ хўжалигидаги инновациявий лойиҳанинг барча юқорида айтиб ўтилган босқичлари ишлаб чиқаришдан олдинги босқичлар деб айтилади, унда маҳсулот, унинг сифати, техник даражаси, тараққиёти шаклланади. Маркетингга йўналтирилган стратегия , аграр саноат мажмуасидаги ишлаб чиқариш тизими, ҳамда ёрдамчи ва хизмат кўрсатувчи инфратузилма фаолияти турларининг барча элементларини, янги маҳсулотни бозорга чиқариш билан боғлиқ бўлган муаммоларни ечишга йўналтирилганлигини назарда тутади. Ушбу муаммоларнинг асосини янги маҳсулот сотувчиси ва истеъмолчилари ўртасидаги ўзаро муносабатлар ташкил этади. Стратегиянинг муваффақияти ташкилот илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик ишларни инновациявий стратегияси интенсивлигига тўғридан-тўғри боғлиқ бўлади. Қўшилишлар ва харидлар стратегияси ишлаб чиқарувчи инновациявий ривожланишининг энг кўп тарқалган вариантларидан бири ҳисобланади. Бунинг асосий сабаблари бошқа стратегияларга нисбатан пастроқ таваккалчилик даражасини назарда тутиши, ўзлаштирилган ишлаб чиқариш жараёнларига таяниши ва ўзлаштирилган бозорларга йўналтирилганлигидадир. Мазкур стратегия натижаси бўлиб ажралган тузилмалар базасида янги ишлаб чиқаришлар, йирик бўлинмалар, қўшма корхоналар яратишга хизмат қилади. Уларнинг энг самарали шакллари сифатида ташқи ва ички венчур лойиҳаларини келтириш мумкин. Венчурларни яратиш стратегияси, қуйидаги соҳаларда батафсил таҳлилни амалга оширган ҳолда қўлланилиши мумкин: • янги маҳсулот ва технология тавсифи, ҳамда корхона асосий технологиялари ва бозорлари билан алоқаси;

• корхона ташкилий тузилмасидаги венчурнинг ўрни (масалан, венчурни ишлаб чиқариш бўлинмаси ёки марказий тадқиқот ва конструкторлик бўлинмасида ташкил этилиши); • молиялаштириш усуллари ва муддатлари; • ички манбалар ёки четдан жалб қилиш ҳисобига бошқарув, тадқиқотлар, маркетинг бўйича малакали мутахассислар билан таъминлаш имконияти. Ҳужумкор инновациявий стратегияларда ички фарқларни ажратиш нисбатан қийин кечади, чунки улар кўпгина умумий жиҳатларга эга бўлган ҳолда, корхона ҳужумкор стратегияларнинг бир нечта йўналишлари мажмуини амалга оширганда айниқса самаралидир. Янги маҳсулотга нисбатан ҳар қандай инновациявий стратегия бир қатор омилларга боғлиқ бўлиб, уларнинг асосийлари – технологик имкониятлар ва ишлаб чиқарувчининг рақобат курашидаги ўрнидир. Технологик имкониятлар аграр соҳада илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик ишларни инновациявий фаолиятнинг ички ва ташқи тавсифлари билан аниқланади. Ички тавсифга олдиндан ташкил топган илмий ва техник-технологик салоҳият киритилиб, унинг асосий элементлари сифатида кадрлар, моддийтехник база, молиявий ресурслар, «ноу-хау», патентлар портфели ва ҳ.к ни таъкидлаб ўтиш мумкин. Технологик имкониятларнинг ташқи кўриниши – лицензиялар тарқатиш мавжудлиги ва унинг миқёси, етказиб берувчилар ва ҳамкорлар билан ўзаро муносабатлар шакли ва характеридир. Рақобат имкониятлари қуйидаги кўрсаткичлар билан тавсифланади: ишлаб чиқарувчи томонидан назорат қилинадиган, бозорнинг нисбий улуши; бозор тузилмалари динамикаси, тезкор жавоб қайтариш қобилияти; нисбатан арзон, лекин сифатли ресурслар манбаларига эга бўлиш; турли ходимларнинг тайёргарлик даражаси ва касбий маҳорати; таваккалчиликга тайёрлиги. Бундан ташқари аграр соҳада илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларни инновациявий фаолиятнинг маънавий ва психологик жиҳатларига

(ташкилот имиджи, рақобатдошлар ва истеъмолчилар ўртасидаги обрўси ва ҳ.к) ҳам катта эътибор қаратилади. Шундай қилиб, инновациявий стратегиянинг муайян тури, биринчи навбатда, ишлаб чиқарувчини ташқи муҳит билан ўзаро алоқаси жараёнларига боғлиқ бўлади. Инновациявий жараёнда иштирок этувчи барча субъектлар новаторлар (янгилик киритувчилар) категориясида бирлаштирилиши мумкин. Уларга инновациявий жараёнга алоқадор бўлган барча шахслар киради: муаммонинг назарий ишланиши ва асосланишини таъминловчи, тадқиқотчи-олимлар; уни амалий-моддий кўринишгача олиб келувчи, амалиётчимутахассислар; янги маҳсулотни ишлаб чиқариш ёки ўзлаштиришда иштирок этувчи, асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш ишчилари; инновациявий стратегияни амалга ошириш натижалари учун жавобгар бўлган барча поғона менежерлари шулар жумласидандир. Инновациявий фаолият мазмуни ва хусусиятлари, ходимларга нисбатан бир қатор талабларни қўяди: ¾ юқори малака ва оригинал ижодий фикрлаш қобилиятининг мавжудлиги; ¾ фаолияти давомида ўз устидан ишлашга интилиш ва ўзгалар тажрибасидан фойдаланиш; ¾ инновациявий жараёндаги фаол ва маҳсулдор иштирок; ¾ оқланган таваккалчиликка тайёрлиги; ¾ турли хил масалаларнинг (техник, бошқарув, ташкилий ва ҳ.к) ўзига хос оригинал ечимларини топиш ва амалга ошириш қобилияти; ¾ юқори ички маданият ва муомалага эга бўлиши. Ишчиларнинг кўрсатилган гуруҳларини рағбатлантиришнинг муайян шакл ва воситалари, улар меҳнатининг характери ва хусусиятларига, ҳамда улар иштирок этаётган инновациявий жараён босқичининг натижаларига қараб фарқланади. Инновациявий фаолликни рағбатлантиришнинг асосий вазифаси бўлиб, рағбатлантиришнинг янги самарали услуб ва воситаларини яратиш ва

ривожлантириш ҳисобланади. Шунинг учун ҳам, ишчиларнинг инновациявий фаолиятдаги иштирокини фаоллаштирган ҳолда, уларни инновациявий жараённинг пировард маҳсулотига йўналтира олган воситалар, доимо эътибор марказида бўлади. Ишчилар инновациявий фаоллигини рағбатлантиришнинг қўлланилаётган шакл ва услубларини қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: ¾ моддий мукофот чоралари;  маънавий рағбатлантириш чоралари;  ташкилий чоралар. Ривожланган мамлакатлар етакчи корхоналарининг тажрибаси кўрсатишича, инновациявий фаолият самарадорлигини таъминлашнинг асоси бўлиб инновациявий ғояларни бериш, инновацияларни ва уларнинг техник- ташкилий таъминотини муваффақиятли амалга ошириш учун махсус молиявий мукофотларни тақдим этиш хизмат қилади. Замонавий инновациявий менежментнинг асосий тенденцияларидан бири – инновациявий жараёндаги фаолиятга ходимларнинг максимал мумкин бўлган сонини жалб этиш билан, ушбу жараёндаги асосий рол барибир менежерга тегишли бўлади. Менежерларни моддий рағбатлантиришнинг шакл ва услублари, бевосита улар томонидан ечиладиган вазифалар характери ва натижаларига боғлиқ. Менежерлар инновациявий фаоллигини рағбатлантиришнинг яна бир варианти сифатида, махсус мукофот жамғармаларини ташкил этиш ҳисобланади. Улар, инновацияни амалга ошириш натижасида мустақил бўлим томонидан олинадиган фойда миқдорига боғлиқ бўлган ҳолда шаклланади. Менежерларнинг инновациявий фаолиятдаги фаол иштирокини таъминлашнинг яна бир муҳим омили бўлиб, корхона ташкилий тузилмасида тегишли бўлинма мавқеининг ўзгариши ва демак, уни корхона инновациявий ривожланишидаги ролининг кучайиши хизмат қилади. Бу эса натижада, тариф ставкалари, иш ҳақи, мукофот пулларининг ўлчами ўзгаришига олиб келади.

Амалиётда, инновациявий ривожланишда муваффақиятга эришган энг йирик корхоналар, бир томондан ходимлар лавозимининг ўсиши ва иш ҳақи ўлчами, иккинчи томондан эса янги маҳсулотларни яратиш ва тижоратлаштириш натижалари ўртасидаги тўғридан-тўғри алоқа тамойилини қўллашади. Замонавий шароитларда, ходимлар фаоллигини оширишнинг муҳим муаммоси сифатида, бевосита инновациявий жараёнга жалб қилинган ходимларни рағбатлантиришнинг самарали воситаларини излашни эътироф этиш мумкин. Ушбу муаммонинг ечими сифатида, инновациявий лойиҳаларнинг умумий натижаси, янги маҳсулотнинг техник-иқтисодий ва бошқа сифат кўрсаткичларини такомиллаштириш таклифларини киритиш учун узоқ муддатли ва бир марталик моддий рағбатлантириш шакллари қўлланилади. Турли хил рағбатлантириш тизимларининг самарадорлигини белгиловчи асосий нарса бу – ташкилотда таклифларни киритиш ва баҳолашнинг, ҳамда уларнинг муаллифларини тақдирлашнинг аниқ тизими мавжудлигидир. Япониялик иқтисодчи Хиросима Ясухисанинг фикрича, бу ерда қуйидагиларни амалга ошириш айниқса муҳим: • бутун ташкилот миқёсида таклифларни киритишнинг ягона тартибини ўрнатиш; • киритилаётган таклифлар сонини ошириш – шундай чораларни қўллаш керакки, ҳар бир ходим таклиф киритиш имконига эга бўлсин; • таклифларни қабул қилиш, уларни кўриб чиқиш ва баҳолаш натижаларини қисқа муддатларда эълон қилиш – таклифларни кўриб чиқиш узоққа чўзиладиган бўлса ходимларнинг қизиқиши сусаяди; • тақдирлаш тартибини аниқлаш ва ходимларга етказиш – моддий мукофотлар билан бир қаторда маънавий рағбатлантириш ҳам (ёрлиқлар, патентлар, сертификатлар ва ҳ.к) муҳим аҳамият касб этади; • гуруҳ томонидан таклиф киритилишини рағбатлантириш;

• таклиф киритиш фойдаси тўғрисида доимий тарзда суҳбат олиб бориш. Моддий рағбатлантириш воситалари билан бир қаторда, ходимларга психологик ва маънавий таъсир кўрсатиш воситалари ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бундай таъсирнинг самарали воситалари бўлиб, айрим шахслар ёки тадқиқотчилар гуруҳлари иши натижаларини очиқ шаклда нисбий баҳолаш; турли хил белгилардан фойдаланиш (медаллар, кўкрак нишонлари ва ҳ.к); ҳамда ахборот ва иш тажрибаси алмашишнинг турли шакллари (симпозиумлар, семинарлар, анжуманлар ва ҳ.к) хизмат қилади. Кўпгина корхоналар, инновациявий жараённинг энг фаол иштирокчиларини моддий рағбатлантиришнинг ўзлаштирилган схема ва механизмларига эга. Уларнинг энг кенг тарқалган шакллари сифатида қуйидагиларни эътироф этиш мумкин: • «ойнинг энг яхши олими» томонидан амалга оширилган ишларни нашр қилиш имкониятини бериш; • корхонани турли хил семинар, анжуман ва ҳоказоларда тақдим этиш ҳуқуқини бериш; • чет элда тажриба алмашиш ва малака оширишга жалб этиш. Ходимлар инновациявий фаоллигини рағбатлантиришнинг ташкилий асоси бўлиб, уларнинг иш шароити, режими ва меҳнатни ташкил этишни яхшилаш бўйича чора-тадбирлар хизмат қилади. Зарурият пайдо бўлганда, инновация ташаббускорларига қўшимча ҳуқуқлар ва пайдо бўлаётган муаммоларни ечиш учун қўшимча молиявий маблағлар тақдим этилиши мумкин. Инновациявий жараён иштирокчилари меҳнати самарадорлигини ошириш учун уларнинг ўзаро фаолиятини такомиллаштириш шакллари, расмий ва норасмий коммуникацияларни бошқариш услублари қўлланилади. Умуман олганда, ташкилий характердаги шакл ва воситаларнинг асосий мақсади, инновациявий жараён иштирокчилари фаолиятидаги турли хил чеклашларни мумкин бўлган чегараларда олиб ташлашдан иборат бўлади.

Адабиётлар : 1. K аримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . – Т .: Ўзбекистон , 1995, 273 бет . 2. Каримов И . А . Қишлоқ хўжалиги тараққиёти - тўкин ҳаёт манбаи .– Т .: Ўзбекистон , 1998, 22 бет . 3. Каримов И . А . Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш энг муҳим вазифа . – Т .: Ўзбекистон , 2000 йил . 4. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . – Т .: Ўзбекистон , 2011, 125 бет . 5. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009, 56 бет . 6. Каримов И . А . Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан , олиб бораётган ислоҳотларни , иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш , хусусий мулкчилик , кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир . Ҳалқ сўзи , 2016 йил 16 январь . 7. Мирзиёев Ш . М . Т a нқидий т a ҳлил , қ a тъий т a ртиб - интизом в a ш a хсий ж a вобг a рлик – ҳ a р бир р a ҳб a р ф a олиятининг кунд a лик қоид a си бўлиши кер a к , Х a лқ сўзи , 2017 йил , 16 янв a р . 8. Мирзиёев Ш . М . Ризқ - рўзимиз бунёдкори бўлг a н қишлоқ хўж a лиги ходимл a ри меҳн a тини улуғл a ш , соҳ a ривожини янги босқичг a кўт a риш – a сосий в a зиф a миздир , Х a лқ сўзи , 10.12.2017 йил 9. Мирзиёев Ш . М . Ўзбекистон Республик a си Президенти Ш a вк a т Мирзиёевнинг Олий М a жлисг a Мурож aa тном a си , Х a лқ сўзи , 22.12.2017 йил

Похожие

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятнинг илмий асослари

Қишлоқ хўжалик корхоналарида шартномавий муносабатларни ташкил этиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларни жорий этишнинг тайёргарлигининг асосий вазифалари

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги

Қишлоқ хўжалигида ихтисослаштириш, тармоқлар ва корхоналар ҳажми