Ўйин методлари ва уларнинг ижтимоий фаолликни оширишдаги роли - Психология - Рефераты

Ўйин методлари ва уларнинг ижтимоий фаолликни оширишдаги роли

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Ўйин методларининг классификацияси ва уларнинг психологик моҳияти. 2. Ролли ўйинларни ташкил этиш технологияси. 3. Ролли ўйинлар жараёни ва шакллари.

www.arxiv.uz Илмий ва оммабоп адабиётда «ўйин» тушунчаси кенг маънода ишлатилади. М: актёрлар ўйини, болалар ўйини, шахмат ўйини ва х.к. (стратегик ўйинлар, ҳаёл ёки фантазия ўйинлари). Кўпгина психологик тадқиқотлар айнан болалар ўйинларига бағишланган. Рус психологи Д.Б. Эльконин «Нима учун болалар ўйнадилар?» деган саволга тўлақонли жавоб топиш мақсадида ўзининг кўп йиллик илмий изланишларини «Ўйин психологияси» (Психология игрў) китобида умумлаштирган (1960). Унда муаллиф ўйинлар генезиси – келиб чиқиши, унинг моҳияти, бола тараққиёти ва шахс шаклланишидаги ўрни ва аҳамиятини ёритишга ҳаракат қилган. Болалар, деб ёзилган китобда, - ўйинда катталарнинг ижтимоий ҳулқ- атворига тақлид қилиш йўли билан улар фаолиятини қайтарадилар. Юқорида таъкидлаганидек, ўйинлар категорияси нафақат болалар, балки катталар фаолиятига ҳам хос. Болалар ва катталар ўйинларида қатор умумийликлар мавжуд: а. иккаласида ҳам роллар импровизиция қилинади, бошқача қилиб айтганда ҳаётда бор бўлган у ёки бу ҳаракатлар, ҳулқ-атвор шакллари қайтарилади. б. ўйин фаолиятидаги вазиятлар иккала ҳолда ҳам шартлидир. в. ўйинда меҳнат ёки бошқа турдаги ижтимоий фаолиятнинг энг муҳим томонлари қайта тикланади. г. табиийлик, ҳиссийлик-эмоционал жиҳатларининг борлиги катталар ва болалар ўйинларига хос бўлган жиҳатларидир. Ўйиннинг энг муҳим аҳамияти шундаки, унда табиийлик сифати бўлиб, айникса, болалар ўйинида яққол сезилади, зеро, улар унда ўзида кўплаб табиий эҳтиёжларни қондиришга ҳаракат қилади. Шунинг учун бўлса керак, маълум тараққиёт босқичида болалар тинимсиз ўйнайдилар, ундан чарчамайдилар ва бундан ҳеч қачон улар ўз шеригига маънавий зиён етказмайди. Бу нарсалар ўйиннинг шундай қирраси билан боғлиқки, унда ҳаёл, ҳиссиёт жараёнлари яққол тафаккурдан устун келади. Ижтимоий психологик аҳамиятга эга бўлган катталар ўйини эса асосан 2 вазифани бажаради:

www.arxiv.uz - маълум ижтимоий билимларни эгаллаш - зарур ижтимоий установкаларни шакллантириш лекин бундай ўйинларнинг табиий болалар ўйинидан фарқли жиҳатлари ҳам бор: а. болалар ўйинларида ижтимоий роль ўзлаштирилса, катталарникида бу роль янада мустаҳкамланади, такомиллашади. М: болаларнинг «меҳмон- меҳмон» ўйинларида меҳмон ва мезбон ҳаракатларига хос бўлган асосий қирралар ўзлаштирилиб, тақлид асосида кўникмалар ҳосил қилинса, катталар шунга ўхшаш «ўйинларда» муомаланинг энг мукаммал ва чиройли жиҳатларини мустаҳкамлаб давр маданиятига хос ҳулқ-атвор шаклларига ўрганадилар. б. болалар ўйинларидаги роллар ҳаётий вазиятларни умумлаштирган ҳолда, умумий тасаввурлар воситасида қайтарилса, катталарда бу нарса аниқ вазиятлар ва яққол роллар воситасида амалга оширилади. в. болалар ўйинлари маълум маънода стихияли жараён бўлса, катталар ўйинида ҳаётий қоидалар, нормалар, меъёрлар атайлаб ташкил қилинади ва унга махсус назоратчилар-мураббийлар раҳбарлик қиладилар. г. болалар табиий равишда ўзлари кираётган ролни ҳиссий бошдан кечириб, ўйинга киришсалар, катталар кўпроқ у ёки бу ролга ўзини идентификация қилиб сунъий равишда киради. д. катталар ўйини сифати ва самарадорлиги ўйновчининг ҳаётий кузатишлари ва шахсий тажрибасига бевосита боғлиқ бўлади, бу ўринда онглилик, ташаббускорлик ва эрудиция, яққол омилларни умумлаштириш каби сифатлар муҳим роль ўйнайди. Ижтимоий психологик билимдонликни оширишга хизмат қилувчи ўйинлар асосан 2 турга бўлинади. Бу – операционал ўйинлар ва ролли ўйинлар.

www.arxiv.uz Операционал ўйинлар ўз моҳияти жиҳатдан, яъни ушбу фаолият мотиви, унда ақлий операцияларнинг иштироки ва хиссий кўриниши жиҳатидан муаммоли вазиятларни таҳлил қилишга ўхшайди. Лекин айни тизимга туширилмаган, спонтан мунозарадан фаркли, унда ўйиннинг умумий сценарийси бўлиб, оқибатда қабул қилинадиган қарорлар ижтимоий нормаларга мос келиши «тўғри» ёки «нотўғрилиги» аморитлик белгилаб қўйилади. Шунинг учун ҳам бундай ўйинларда ҳаёт синовларидан ўтказилган ижтимоий тажрибага асосланган вазиятлар ишлатилади. М: Ҳозирда кенг тарқалган ишбилармонлик ўйинлари (Деловўе игрў ) ёки бошқарув ўйинлари шулар жумласига киради. Агарда бошлиқнинг ходимнинг қабул қилиш вазияти уйналаётган бўлса унда бошкарув тажрибасида илгари юз берган бар нечта альтернатив хулк шакллари олдиндан келишилган холда уйналади ва шулар асосида уйинга бахо берилади. Чунки амалий уйинларда шахслараро бевосита муносабатлар нисбатан чекланган булиб, уларда расмиятчилик элементлари куп булади. Демак, амалий уйинлар куйидаги вазифаларни бажариш керак: 1. Карорлар кабул килиш билан боглик булган типик хаётий вазиятларни моделлаштириш. 2. Профессионал фаолиятда учрайдиган хулк-атвор шакллари ва мулокотнинг турли кирраларини очиб беради. 3. Ижтимоий хулкда мавжуд булган янги кирралар буйича башорат килади ва профессионал фаолиятнинг янги хусусиятларини очади. Купчилик, уйин методларини уйлаб топганларнинг ватани Америка деб уйлайди. Лекин аслида уни 1-марта амалий фаолиятда руслар – Россияда куллашган. 1936 йилда хозирги Санкт-Петербург шахридаги Ишлаб чикариш Академияси талабалари «Ишлаб чикариш дастурининг кескин узгариши муносабати билан саноатни кайта куриш» мавзусидаги уйинни «Красний ткач» номли фабрикада дам олиш кунлари утказган эдилар. Унинг

www.arxiv.uz натижалари кейинчалик оммавий ахборот воситаларида мухокама килинган, лекин уша пайтда фан мутахассислари бу усулнинг мохиятини тула тушиниб, уни куллаб-кувватламаган эдилар. Шунинг учун хам илмий адабиётларда Америкада ташкил этилган «Т-гурухлар» тажрибаси кўпрок ёритилган. Хозирги кунга келиб, 200 дан ортик операционал уйинларнинг стандарт дастурлари булиб, улар ўқув, илмий-тадкикот, халк хужалиги максадларида ишлатилади. Хар кандай операционал уйинни ташкил этишда куйидаги тамойилларга амал килиш шарт: 1. Иш уйинлари ижодий, профессионал тафаккурни ривожлантиришга хизмат килади. Шунинг учун ташкилотчи муаммоли вазият ечимининг, унинг ижтимоий мохиятини тренинг максадига мослигини тиклаши ва хулосаларини ишлаб чикаришга жорий этиши керак. 2. Ишлаб чикариш жараёнлари ва профессионал фаолиятни моделлаштириш ва уни реал турмуш вазиятига якинлаштириб, имитация килишга эришиш зарур. 3. Тренинг тарбиявий жихатларини соф уйиннинг узидан юкори куйиш максадга мувофик эканлиги. 4. Уйин конун-коидалар ва нормаларининг барча учун тенглигини доимо ёдда тутиш лозим. 5. Максадга эришишнинг катор диалоглар ва мультилоглар (куп киррали) тизимига богликлиги тамойили. Юкорида кайд этилган тамойилларга буйсунган холда уйинни ташкил этиш мутахассисларнинг укиши ва улар профессионал сифатларининг такомиллашувига хизмат килади. Хар-бир ижтимоий вазият бир неча марта кайтариб уйналгани учун хам иштирокчиларда бир вактнинг узида хам уйинчи, хам кузатувчи булиш имкониятлари мавжуд. Ролли уйинлар кенг таркалган уйин методлари булиб,улар мохият жихатдан маълум образларга кириш ўша образга хос булган хиссиётларни уз бошидан кечиришни таказо этади. Шунинг учун хам немис олими ва мутахассиси Маргарет Форверг

www.arxiv.uz улардаги драматизация элементининг борлигини, бу – «Шахсда узида мавжуд булган ва узгалардаги бегона образларни тузатиш – коррекция килиш самарасидир», - де6 ёзган эди. (Введения в марксисткую социальную психологию. 1972). Муаллиф ролли уйинларни уч асосий жихатларига ажратади:

www.arxiv.uz - ўйиннинг эмоционал жихатдан мукаммаллиги; - унда идентификация ва эмпатия ходисаларининг ривожланганлиги; - бошловчининг алохида, узига хос мавкега эга эканлиги; Ролли уйинларнинг коррекцион ва амалий ахамияти шундаки, уларда хар бир шахс уз реал фаолиятига якин булган вазиятларга туширилади ва шу оркали унинг установкалари узгартирилади. Бунда уйин иштирокчисининг уша вазиятни хиссий уз бошидан кечира олиши катта ахамиятга эга. Ролга киришнинг эса куйдаги талаблари мавжуд; а) китоб тилида гапирмаслик. б) мулокотнинг барча кодлари ва сирларидан фойдаланиш. в) овоз хусусиятларига мунтазам эътибор бериш, яъни интонациялар, товушларнинг паст–баландлиги, овознинг эмоционаллиги бу уринда ролни аникрок идрок килишга имкон беради. г) мимика ва пантомимика элементларини кенг қўллаш; д) хар бир холат ва туришни жонлантира олиш; е) вакт ва фазони доимо тушиниб, хис килиб туриш; ж) бошловчини ролга кирганлар холатларини аник тушуниши ва уларга мос бахо бериб туриши;

www.arxiv.uz Ролли уйинларда энг аввало иштирокчи шахс сифатида узлигини намоён кила бошлайди. Ролли уйинларнинг уз-узини намоён килиш ва шу оркали уз хулкини тузатишга имкон бериши хусусиятига уз вактида америкалик олим Жон Марено хам эътибор берган ва узининг психодраматик техникасида унга катта ахамият берган эди. Техниканинг мохияти шундан иборат эдики, иштирокчи ички зиддиятларга бой вазиятни узига ухшаш шахслар билан биргаликда хис килиш ва уйнаш оркали туларок хамда аникрок англайди. Ролли уйинларнинг ижтимоий психологик ахамияти хам айнан шу нарсага боглик. Шунинг учун хам санъаткорлар, драматик актёрлар уз махоратларини такомиллаштиришда шундай психотахлил усулидан кенг фойдаланадилар, зеро, узини англамагунча, узга булолмайди, ва аксинча, «узга булиш санъати – узликни англамокдир». Ушбу тамойилларни хисобга олган холда Морено кейинчалик «гурухий психотерапия»ни ҳам ривожлантирди, унда хам индивиднинг гурух хаётига кириб бориши, гурух таъсирига берилувчанлик уз ички холатларини ва узгалар рухий кечикмаларини бевосита хис килиш оркали руй берилишига алохида эътибор каратган. Хар бир уйин бир неча дакикадан тартиб, то1-2 соатгача давом этиши мумкин, унда 2 кишидан тортиб то10 кишигача иштирок этади. Уйин жараёни куйидагича кечади; аввал типик ижтимоий психологик вазият моделлаштирилади. М: агар бир мактаб хаёти булса, укитувчилар, укув ишларини бошкарувчи ва хоказолар персонаж сифатида хар бирининг мавкеи аникланади ва иштирокчиларга муаммо мохияти тушунтирилади. Барча тренинг аъзолари вазият билан танишиб чикадилар ва муаммоли вазиятдан чикишнинг мос, максадга мувофик йулларини кидирадилар. Бунда эътибор берилиши лозим булган асосий нарса–иштирокчиларни соғлом шахслараро муносабатларга ургатиш.

www.arxiv.uz Уйин бошида бошловчи хар бир иштирокчига унинг шахсий истаги ва хусусиятини хисобга олган холда аник персонажларни булиб беради. Кейинчалик роллар алмашиниши мумкин, яъни хар бир ролни навбат билан бир неча киши уйнаб чикиши мумкин. Масалан: стипендияни одилона таксимлаш муаммосини хал килаётган декан роли ёки карздор, лекин моддий ёрдамга мухтож талаба роллари бир неча марта уйналиши мумкин ва охирида хамма бир булиб, утган ходисаларни тахлил киладилар. Бунда купрок у ёки бу шахснинг роли актёрона уйнагани эмас, балки ролга муносабат, вазиятдан чикишда эмоциянинг иштироки ва ролни хис кила олганлик санъати тахлил килинади. Ролли уйинлар оркали катта аудиторияларда тингловчилар олдида нутк сузлаш, турли ишлаб чикариш вазиятлари ёки йигилишларда низоли вазиятнинг олдини олиш малакаларини хам шакллантириш мумкин. Маълум ижтимоий малакани хосил килиш учун тренинг катнашчиси бир неча уйинларда иштирок этиши зарур. Моделлаш тирилаётган вазият максимал тарзда реал хаётга якинлаштирилиши, катнашчиларнинг ёши, профессионал куникмалари бунда хисобга олиниши керак. Уйинларни ташкил этишда бошловчининг роли катта булиб, у хар бир иштирокчининг муаммо «ташкарисида» ёки муаммога четдан туриб бахо беришга эмас, балки вазиятга «ичкаридан» бахо бериш, унга хиссий киришишга ёрдам бериши лозим. Бунинг учун унинг узи ушбу вазиятни тула билиши, гурухда яхши маънавий мухитнинг булиши, ишонч, самимийликка эришиши, узидаги барча кобилиятларни ишга солган холда, иштирокчиларга хиссий ёрдам бериб туриши шарт. Унинг асосий вазифаси – хар бир иштирокчини болаларга хос хиссиётлар билан уйинга берилиб кетишига имконият яратишдир. Бу уринда ижтимоий психологияда фарк килинадиган 3 асосий рол хакида тухтаб утишимиз керак.

www.arxiv.uz Ижтимоий хаётдаги ижтимоий психологик роллар асосан куйидагилардир: «Катта» роли – у доимо йул кўрсатувчи, ақл сохиби, у адашмайди, чунки унинг хаётдаги максадлари аник ва равшан, унинг таклиф ва фикрлари одатда бошкалар томонидан эътирозсиз кабул килинади. Бу рол хусусида яна шуни айтиш мумкинки, хаётдаги «катта» ёшга эмас, купрок шахсий тажрибага, хаётга индивидуал муносабатга боглик. Шунинг учун баъзан кичик ёшли бола хам узини «катта»дай хис килиши мумкин, бундайларни хаётдаги лакаби – «ёш қари» ёки «кекса қари» булиб, уларда уз-узига бахо бериш хамиша юкори ва турмуш икир-чикирларига бефарк булмайди. «Ота-она» роли – хам мавке ва ижтимоий мохият нуктаи назаридан каттага ухшайди, лекин унда купрок насихатгуйлик сифатлари, мехрибонлик, доимо гамхўрлик килиш фазилатлари билан уйгунлашади. Бу ролни ижро этиш учун никохга кириш ёки никох ёшида булиш шарт эмас, у одамнинг дунёкараши, шахс сифати ва фазилатларига купрок боглик. «Кичик» роли – Бу роль хаётда купрок учрайди ва унинг мохияти шундаки, одам доимо узгалар панд-насихати ва курсатмаларига мухтож булади, уни доимо бошкариш ва етаклаш керак. Билим савияси ёки ёшидан катъий назар «кичик» - доимо ўзгалар харакатига таклид килиш, тез, асоссиз хулосалар чикариш, мантиксизликка хам йул куйиш иллатига эга. Купчиликка кичик ролда булиш кулай, чунки у уз харакатлари ва гапирган гапи учун масъулият хис килмайди, бошкалардан андоза олишга урганган. Юкоридаги роллар мохиятини назарий жихатдан бир-биридан фарк килиб, англаб олган тренинг катнашчилари уларни турли вариантларда қўллашлари мумкин. М: шундай ўйин вазиятини олайлик: оилада бир оз ишлаб топган жамгармаларни қай йусинда окилона сарфлаш устида бош котирилмоқда. Юкоридаги уч рол нуктаи назаридан келиб чикадиган булсак, бу ролларни олти ва ундан ортик вариантларда тренинг килиш мумкин. М: Эр навбат билан ё «катта» ё «ота-она» ёки «кичик» бўлиб пулни ишлатиш хусусида турлича фикр мулохаза юритади, хотин хам турли ижтимоий ролдан келиб

www.arxiv.uz чикиб муносабат билдириши мумкин. Бир вазият: хотин оила лидери, унинг роли «катта»: «Аслида, адаси Сизнинг айтганингиз маъқул-ку, лекин мен бир нарсани айтай. Шу пулларни оилага умуман наф келтирадиган яхши нарсага сарфласак-да, биздан кейин болаларга ҳам қолса. Мен яхшилаб ўйладим-бу пулларга...олган маъқул...». Иккинчи вазият-хотин «кичик» ролида-«вой, мен қаердан билай, бу пулларни нимага сарфлашни, ўзингиз нима қилсангиз қилаверинг, доим ўзингиз билиб иш қилардингиз-ку...!?». Учинчи вазият: хотин «ота-она» ролида-«Мен сизга ишонаманки, тўпланган пулларни ўзингиз, фарзандлар учун ишлатарсиз, фақат беҳуда сарф-ҳаражат бўлмаса бўлгани. Менга қолса, албатта, уй-рўзғордаги камчиликларга ишлатган бўлар эдим, сизга ҳам шуни маслаҳат бераман...». Шунга ўхшаш эркак кишининг мавқеи ҳам юқоридаги роллар нуқтаи назаридан ҳар хил бўлиши мумкин. Бошловчи ҳар бир иштирокчининг ролни ҳис қилишига қараб, уни ана шундай тоифаларга бўлиши ва чиқмаган ролни яхшироқ ўйнашга чорлаши ҳам эҳтимол.. Ролли ўйинларни ташкил этишда бир қатор қийинчиликлар мавжуд бўлиб, улардан энг муҳими-ўйин вазиятининг катталар томонидан нотўғри идрок қилиниши, унга расмий тус берилиши ва катталарнинг «болалар» образларига кира олмасликларидир. Ушбу барьерни ( тўсиқларни) олиб ташлашда етакчининг ўрни муҳим бўлиб, бир томондан, ролли ўйиннинг предмети бўлмиш ижтимоий психологик вазиятни танлай олгани, иккинчи томондан, иштирокчилар олдига муаммонинг қўйилиши ва ҳар бирининг уни ҳис қилишга кўмак бериши катта аҳамиятга эга. Ижтимоий психологик вазият ўз ичига қуйидагиларни олади: ўйиннинг сюжети, қўйилган ижтимоий психологик муаммо, берилган шахслараро муносабатларнинг характери. Демак, танланган вазият икки асосий талабга жавоб бериши керак: а) унинг мазмуни ва муаммонинг характери реал борлиққа, ҳаётдаги вазиятларга тўғри келиши; б) унинг иштирокчилар учун аҳамиятли бўлиши. Агар шу жиҳатларга бошидан эътибор берилмаса, иштирокчиларда тренинг ҳақида нотўғри тасаввур шаклланади, унинг

www.arxiv.uz мақсади тескари талқин этилади ва самара кутилгандек бўлмайди. Шунинг учун иштирокчиларни ўйин вазиятига тўғри йўналтириш, уларнинг ҳар бирида тўғри мотивация ва қизиқишни ҳосил қилиш бошловчидан ҳам тажриба, ҳам психологик малака талаб қилади. Ана шу жиҳатлар ўйин мазмунининг қатнашувчиларнинг хотирасида узоқ муддатда сақланишига ва фаол установкаларга айланишига сабаб бўлади. Ролли ўйинлар жараёни. Бу жараён баъзан психологик амалиётда психодраматик сеанс деб ҳам аталиб, унинг асосчиларидан бири, юқорида таъкидланганидек, Ж. Моренодир. Ўйин жараёнидаги асосий шахслардан бири-бошловчидан кейин ижтимоий психологик вазиятнинг марказида турган шахс, уни илмий адабиётларда протогонист деб аташади. Унинг ижтимоий психологик вазиятдаги муаммо ҳамда зиддиятларни ҳал қилишдаги роли каттадир, чунки у айнан воқеаларнинг марказида туради. Унга ўз ролининг барча жиҳатларини ҳар томонлама намоён қилиш ҳуқуқи берилади, бошқа роллар эса унинг табиатидан ва хусусиятларидан келиб чиқади. Яъни протогонист асосий муаммони элтувчи ва бошқаларни ўзига эргаштирувчидир. Роллар ўйнаб бўлинганидан сўнг унинг муҳокамаси бошланади, унда барча гуруҳ аъзолари иштирок этадилар ва уларнинг ҳар бири ўзини протогонист ўрнига қўйиб кўришга ҳаракат қилиши керак. Психодрамада одам ўзини турли ролларга кира олишини синаб кўради, яъни бунда интерперсонал тажрибанинг ошишига ҳамда ҳар бир шахснинг ўзидаги ва бошқалардаги установка ва муносабатларнинг ҳис қилинишига имконият туғилади. М: эркак киши аёлни идентификация қилиши, ёш одам кексани, бола каттани, катта болани, роллар эгилувчанлиги ҳис этилади. Классик психодрамада, айниқса, «режиссёр» ролидаги бошқарувчи шахсининг роли катта. У ҳам ўйинни саҳнага қўювчи, ҳам терапевт, ҳам психоаналитик ролини ўйнайди. Бутун ўйин давомида у ўйиннинг катализатори, ҳар бир ҳаракатнинг мувофиқлаштирувчиси, ролларни аниқ персонажлар шаклида иштирокчиларга бўлиб берувчидир. У ўзининг бошқарувчилик ролини адо эта бориб, одамларни ижтимоий вазиятни ҳис

www.arxiv.uz қилиш ва ундан чиқиш чоралари юзасидан терапевтик кўрсатмалар бериб боради. Ҳар бир сеансда ролларни алмаштирувчи ва протогонистни тайинловчи ҳам у ҳисобланади. Ролли ўйинлардан кутилган самаранинг ижобий бўлишини таъминловчи бир қанча усуллар мавжуд. М: улардан бири «роллар алмашинуви» деб аталиб, сеанс мобайнида протогонистлар ва бошқа роль иштирокчиларининг ўринлари алмаштириб турилади. М: биринчи кўринишда фаол протогонист бўлиб ўйнаган шахс бошқа кўринишда қўшимча персонаж ролини ўйнаши, бир ҳолатда ўқитувчи ролидаги одам кейин ота-она ёки ўқувчи бўлиши мумкин. Демак, ўша вазиятдаги ҳар бир персонаж ички дунёсига кириш-тўла маънода ўша вазиятни ҳис қилишига ва унга мослашишига ёрдам беради. Яна бир усул «ўхшаш чеҳралар» деб аталиб, унинг моҳияти шундаки, ўйиннинг янада таъсирчан ва самарали бўлиши учун 2 кишига олдиндан айнан бир хил роль берилади, биринчи босқичларда уларнинг ҳар бири айнан бир хил ҳаракатлар билан ролга навбатма-навбат кирадилар, фақат маълум босқичдагина уларга «ўз» ҳаракатлари йўналишини ишлаб чиқиш ва керак бўлса, уларга ўзгартиришлар киритиш мумкин. Яна бир усул шуки, «монолог» деб аталиб, бир шахсга маъқул даражада ўз хиссий кечинмаларини тўлиқ баён этишга имконият берилади. Яъни вазият, муамммо ва сценарий бошловчи томонидан берилади, фақат рол ўйновчи уни ўзича хиссий кечинмаларга бойитиш ва шу орқали ҳар бир индивид руҳий дунёсининг бойлигини ва ўзига хослигини намоён қилиши мумкин. Бундан ташқари ҳар бир ролли ўйин вазиятига мос ҳолда уни ташкил этишнинг ўзига хос шакллари ҳам бўлиши мумкин, бу ҳам ўйин методларининг имкониятларини янада кенгайтиради. М: «Сеҳрли магазин» ўйини, унга кўра, ўйин иштирокчилари турли характер хусусиятларини ифодаловчи ролларни имитация қиладилар. М: бири «ақл», иккинчиси «ирода» учинчиси «иффат» ва ҳ.к. Протогонист «сеҳрли дўконга» кириб ўзида етишмайдиган қадрият, яъни сифатни ўзида бор бўлган, унга

www.arxiv.uz «қадрсизроқ» сифатга алмаштириб кетиши мумкин, ўзини-ўзи таҳлил қилиб тарбиялаш дастурини ишлаб чиқишда бу ўйиннинг аҳамияти катта. Шунга ўхшаш «нотаниш одам билан танишиш», «келажакни тасаввур қилиш», «ойнадаги акс» каби ўйинлар ҳам шахснинг ўзини-ўзи руҳий таҳлил қилиш ва ўз ҳулқ-атворини тузатишида катта аҳамиятга эгадир. Бу ўйинлар ўз олдига қўйган мақсад ва мазмунига кўра турлича бўлиши ва аниқ мақсадларга хизмат қилиши лозим. Вазиятли тренингнинг ҳаётдаги таъсирчан мисоли сифатида АҚШ мактабларидан бирида ўтказилган экспериментни келтириш мумкин. Ўша мактабда болалар ўртасида кенг тарқалган этник зиддиятларнинг олдини олиш учун қуйидаги иш амалга оширилган. Ўқитувчи синф ўқувчиларини «кўк кўзлилар» ва «қора кўзлилар» тоифасига ажратган, «кўк кўзли» болаларни маълум вақт мобайнида тинимсиз қўллаб-қувватлаб, бошқаларни камситаверган. Вақт ўтгач, уни аксини қилган, яъни энди «қора кўзлилар» ҳар қандай қилмишлари учун фақат мақтов олишган. Шу эксперимент давомида ҳар бир гуруҳ вакили «эъзозланганлар», «камситилганларнинг» аҳволи қандай бўлишини ўз бошидан кечиргани учун ҳам бир-бирларига нисбатан муносабатларда кўз ранги ёки қайси ижтимоий тоифага таалуқлилик омили руҳий муносабатларга таъсир қилмаслиги ҳақида хулоса чиқаришга ўрганганлар. Бу эксперимент «классик социодрама» ҳам деб аталади. Шунга яқин «педагогик психодрама» ҳам борки, унинг ёрдамида тарбияси оғир ҳисобланган болаларни тарбиялашда фойдаланилади. Бу услубларнинг барчаси ўз моҳияти жиҳатидан ўйиндир, лекин улар кўпинча ҳаётий вазиятлар доирасида махсус шароитларда ўтказилса, ҳулқ-атворни тузатилишига эришилади. Америкалик олим Э.Бреннинг трансакт таҳлиллари методи ҳам шунга яқин, фақат унда одамларни ҳам бир ижтимоий вазиятлардаги самарасиз (ножўя, беҳуда) ҳаракатлари таҳлил қилинади ва ўйин воситасида иштирокчилар тўғри ҳаракатларга ўргатилади.

www.arxiv.uz Шундай қилиб ўйин методларини қўллаш соҳалари ниҳоятда кўп, улар доимо инсонни ҳаётда тўғри мавқега эга бўлишига, ўзи истаган, орзу қилган ҳаётий вазиятларни ўзи яратишга ўргатади ва ундайди. Ўйиннинг ҳар қандай шаклини ташкил қилишда ва уни самарали ўтказишда, табиийки, тренерга ижтимоий психологик билимдонлик, ҳаётий, тажриба мулоқот санъати ва сабр тоқат керак. Шунинг учун ҳам ўйинни ўрганиш ва ўзи билган нарсаларни бировларга ўргатиш малакасига психокоррекцион мақсадларга эришиш мумкин. Тавсия этиладиган адабиётлар. 1. Каримов И.А. «Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари» Тошкент. 1997 й. 2. Каримов И.А. «Баркамол авлод-Узбекистон тараккиётининг пойдевори» Тошкенгт. 1997 й. 3. Каримова В.М. «Ижтимоий психология асослари» Тошкент. Ук. 1994 й. 4. Каримова В.М . «Ижтимоий психология ва ижтимоий амалиёт» Тошкент. Университет. 1999 й. 5. Агоронян А.С. «Культура повседневной жизни. Социально-практические аспектў» Тошкент. Узбекистоон. 1982 й. 6. Аникеева «Жамоадаги рухий мухит» Тошкент. Ук. 1992 й. 7. Гозман «Психология эмоциональнўх отношений» М: Изд МГУ –1987. 8. Добрович А.Б. «Воспитателю о психологии и психогигиене обҳения» Кн. для учителей и руководителей М.Просв-1978. 9. Жутикова Н.Б «Психологические уроки обўденной жизни» Беседў психолога. М. Просв-1990.

www.arxiv.uz 10. Ковалёв С.В «Психология современной семьи» Кн. для учителя М. Просв- 1988. 11. Кон И.С. «Психология ранней юности» Кн. для учителя М. Просв-1989. 12. Кронин А.А. Кронина Е.А. «В главнўх ролях: вў, мў, он, тў, я» Психология значимўх отношений. М. Мўсль 1989. 13. Ночевник. «Культура и этика обҳения» Т.1983. 14. Петровская А.А. «Компетентность в обҳении. Социально- психологический тренинг» М. Изд. МГУ 1989. 15. Тураева О. «Оилавий муноссабатлар психологияси» Тошкент. 1990 й. 16. Эльконин Д.Б. «Психология игрў» М. 1978. 17. www.ziyonet.uz

Похожие

Ижтимоий психологиянинг методлари

Ижтимоий психология предмети ва тадқиқот методлари

Мулоқотда шахс тоифалари ва уларнинг ижтимоий психологик характеристикаси

Коррекцион психологияда психодинамик йўналиш

Психокоррекциянинг асосий йуналишлари ва тадкикот методлари