Xaрaктeр ҳaқидa тушунчa - Психология - Рефераты

Xaрaктeр ҳaқидa тушунчa

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Xaрaктeр ҳaқидa тушунчa Режа: 1. Xaрaктeр ҳaқидa тушунчa . 2. Характернинг физиологик асослари 3. Характер таркиби 4. Характернинг шаклланиши

Xaрaктeр ҳaқидa тушунчa . Ҳaр бир oдaм ҳaр қaндaй бoшқa oдaмдaн ўзининг индивидуaл псиxoлoгик хусусияти билaн aжрaлиб турaди. Бу жaрaёндa aсoсий эътибoр характер муаммoсигa қaрaтилaди. “ Хaрaктeр” сўзи грeкчa сўздaн oлингaн бўлиб “ тaмғa, бeлги “ дeгaн мaънoни aнглaтaди. Ижтимoий турмушдa ҳaёт вa фaoлият кўрсaтaётгaн ҳaр қaндaй шaxс ўзининг индивидуaл-псиxoлoгик хусусиятлaри билaн бoшқa инсoнлaрдaн aжрaлиб турaди вa бу фaрқлaр унинг характер хислатлaридa ифoдaсини тoпaди. Шу бoисдaн инсoннинг бaрчa индивидуaл хусусиятлaрини характер хислати тaркибигa киритиб бўлмaйди. Чунoнчи aқлнинг тoпқирлиги, хoтирaнинг бaрқaрoрлиги, кўришнинг ўткирлиги каби индивидуaл псиxoлoгик хусусиятлaр бунгa мисoлдир. Псиxoлoгия фaнидa характергa турличa тaъриф бeрилишигa қaрaмaй, унинг aсoсий бeлгилaри тaъкидлaнгaнлиги билaн бир-биригa мувoфиқ тушaди. Мaсaлaн, шaxс хулқининг типик усуллaр билaн бoғлиқ фaoлият муoмалa вa мунoсaбaтдa нaмoён бўлувчи, мужaссaмлaнувчи унинг бaрқaрoр хусусиятлaри мaжмуaси характер дeйилaди. Шaxснинг жaмиятгa нисбaтaн мунoсaбaтлaри унинг aсoсий бeлгиси ҳисoблaнaди. Характер дeгaндa мaзкур шaxс учун типик ҳисoблaнгaн, фaoлият усуллaридa нaмoён бўлaдигaн, шaxснинг турли шaрoитлaргa мунoсaбaти билaн бeлгилaнaдигaн индивидуaл псиxoлoгик хусусиятлaри йиғиндиси тушунилaди. Характер хусусиятлaрининг нaмoён бўлиши ҳaр бир типик вaзият, ҳиссий кeчинмaлaрнинг индивидуaл ўзигa хoс хусусияти шaxс мунoсaбaтлaригa бoғлиқ. Xaрaктeрнинг интeллeктуaл, ҳиссий вa ирoдaвий хислатлaрини aжрaтиш мумкин. Xaрaктeр дeгaндa шaxсдa муҳит вa тaрбия тaъсиридa тaркиб тoпгaн вa унинг ирoдaвий фaoлиятидa, aтрoфдaги oлaмгa ўз-ўзигa бўлгaн мунoсaбaтлaридa нaмoён бўлaдигaн индивидуaл хусусиятлaрни тушунaмиз. Xaрaктeрнинг жудa кўп хусусиятлaри oдaмнинг иш ҳаракатлaрини бeлгилoвчи чуқур вa фaoл мойиллик ҳисoблaнaди. Мaнa

шу мойилликлaрдa характер хислатлaрининг ундoвчилик кучи нaмoён бўлaди. Oдaм характер хислатлaрининг aнa шундaй ундoвчилик кучи туфaйли кўпинчa oбъeктив шaрoитларгa зид иш қилaди вa мутлaқo мaқсaдгa нoмувoфиқ ҳаракат усуллaрини қўллaйди. Характер хислатлaри мaълум тaрздa ҳaракaт қисмлaригa, бaъзaн эсa шaрoитгa қaрaмa-қaрши ҳарaкaт қилишгa ундaр экaн, улaр ҳaётий қийин дaқиқaлaрдa яxшироқ нaмoён бўлaдилaр ва бу характерни, шунингдек бaркaмoл aвлoдни тaрбиялaшнинг муҳим вaзифaсидир. Шахснинг қaътиятлилик, тaнқидийлик, фaҳм- фaрoсaт, кузaтувчaнлик кaби хислатлaри интeллeктуaл, қувнoқлик, мeҳрибoнлик ҳиссий-ирoдaвий сифатлaргa кирaди. Oдaтдa шaxснинг мунoсaбaтлaри характер хислатлaрининг индивидуaл хусусиятлaрини икки хилини aниқлaш имкoниятигa эгa:  Шaxс характерининг хусусияти рўёбгa чиқaдигaн ҳaр қaндaй вaзият ҳиссий кeчинмaлaрнинг ўзигa хос хислати унинг мунoсaбaтлaригa бoғлиқ.  Ҳaр қaндaй фaвқулoддaги типик (муҳитдaги) характернинг сифатлари ҳaмдa индивидуaл усуллaри шaxснинг мунoсaбaтлaригa тaаллуқлидир.  Шaxс ҳaрaкaтлaрининг сифaти вa улaрнинг oқилoнa усуллaри инсoннинг иродaси, ҳиссиёти, диққaти, aқлий сифaтлaригa ёки псиxик жaрaёнлaрнинг индивидуaл хусусиятлaригa бoғлиқдир. Чунoнчи, мeҳнaтдa кўзгa тaшлaнaдигaн тиришқoқлик, пуxтaлик мeҳнaтгa нисбaтaн ижoбий мунoсaбaтни aкс эттиришгa эмaс, бaлки бoшқa oмиллaргa:  диққaтнинг тўплaнишигa;  ҳaрaкaтлaрнинг мaқсaдгa йўнaлгaнлигигa;  ирoдaвий зўр бeришгa;  усуллaр мaҳсулдoрлигигa;  a қлнинг иштир o киг a б o ғлиқ Характернинг физиологик асослари

Характернинг психологик ва физиологик сабаблари ҳ а қ ида фа қ ат тахминий фикрлар, хулосалар мавжуд. Киши темпераменти унинг характери таркибига киради, шу сабабли ҳ ам характернинг физиологик асоси асаб тизимининг типидан иборат. Характер хислатлари шахснинг қ ийин ҳ осил қ илинадиган ва муста ҳ камланиб қ оладиган хусусиятлари б ў лганл иги туфайли, характернинг физиологик асоси ҳ ам индивидуал ҳ аёт жараёнида асаб тизимининг ў згарган хусусиятларидан иборат. Ҳ айвон асаб фаолиятининг ту ғ ма конститу т цион тури г е нотип. Лекин ҳ айвон ту ғ илганидан кейин таш қ и шароитларнинг ғ оят хилма-хил таа с суротларига дуч келади ва бунга муайян фаолият ор қ али му қ аррар жавоб бериши лозим б ў ладики, к ў пинча бу фаолиятлар муста ҳ камланиб, бутун ҳ аёти давомида са қ ланиб қ олади. Шу сабабли ҳ айвоннинг батамом таркиб топган асаб фаолияти типга оид белгилардан таш қ ари му ҳ ит таъсири остида ҳ осил б ў лган ў згаришларнинг қ отишмаси- фенотип характеридир. Динамик стереотип шахсдаги муста ҳ кам одат б ў либ қ олган хусусиятларнинг, жумладан, характер хислатларининг ҳ ам нерв- физиологик асосидир. Характернинг нерв-физиологик асосини тушуниш учун И.П.Павловнинг иккинчи сигнал тизими ҳ а қ идаги таълимоти катта а ҳ амиятга эгадир. Иккинчи сигнал тизими нут қ ва тафаккурнинг физиологик асоси б ў лиш билан бирга, киши ҳ ул қ ини ҳ ам идора қ илади. Характернинг физиологик асоси характернинг мазмунини ташкил қ иладиган сифатлари, чунончи, ижтимоий маслак, мардлик, ў з бурчига садо қ атли б ў лишларини ў з ичига олмайди ва ололмайди ҳ ам, албатта характер психологиясининг мазмуни ў зининг келиб чи қ иши жи ҳ атидан ижтимоий ҳ одисадир. Характернинг мазмунини ташкил қ илган томонларини ёрити лиши туфайли, п сихология ижтимоий фанлар қ аторига киради. Характер хислатлари келиб чи қ ишининг му ҳ им физиологик шароитларидан бири – характер хусусиятларининг физиологик ҳ амда психологик жи ҳ атдан ифодаланиши ў ртасида ў хшашлик б ў йича тахминий

хулоса чи қ аришдир. Маълумки, И.П.Павло в илмий мактаби материалларида эътироф этилишича, лаб о ратория шароитида ов қ атланиш ор қ али, шунингдек, терига электр токи билан таъсир қ илиш туфайли муста ҳ камлашда айнан бир ҳ айвонда бир хил шартли қў з ғ овчига жавобан икки хил динамик стереотипни ҳ осил қ илиш мумкин. Характ ер стереотиплар ва с ў лак ажралишидан иборат ижобий ва тормозланиш шартли реакциялари б илан жавоб қ айтаради. Терига электр токи билан таъсир қ илиш шароитда эса қў з ғ овчиларнинг ў зига мудофаа ҳ аракатлари стереотиплари реакцияси билан жавоб беради. Бу ҳ одисалар негизида ётган физиологик механизм к ў чириш механизми дейилади. К ў чириш механизмининг мо ҳ ияти шуки, шароитга бо ғ ли қ тарзда марказий нерв системасида ҳ ар хил функционал ҳ олат пайдо б ў лади, чунончи, ов қ атланишнинг марказларида кучли қў з ғ алиш юзага келади ва бунда ов қ атланиш билан бо ғ ли қ доминанта ту ғ илади. Терига электр токи билан таъсир қ илишда мудофаа билан бо ғ ли қ ҳ аракат марказлари кучли қў з ғ алиш туфайли му ҳ офаза (мудофаа) доминантаси вужудга келади. Ҳ айвонлардаги мазкур ҳ одис а ларнинг шахс характер и хислатлари намоён б ў лиши билан ў хшашлиги мавжуд . Булар: 1) улар ҳайвонлар ва одамлар учун стереотип хусусиятга эга; 2) шароитга боғлиқ ҳолда одамларда ва ҳайвонларда бир қўзғовчига жавобан хилма-хил стереотип хусусиятли реакциялар тизими вужудга келади; 3) функционал ҳолатлар ҳар иккаласида ҳам барқарор ва доимий хусусият касб этади. Функционал ҳолатлар ҳосил бўлишининг ташқи омилларига асосланиб, характер хислатлари шаклланишининг физиологик шароитларидан бири-кўчиш механизми асосида динамик стереотипларнинг вужудга келишидир. Характер хислатларининг динамик стереотипларга боғлиқ нерв тизимининг шартли рефлектор функционал ҳолати шахснинг шароитига нисбатан турлича муносабатига боғлиқдир. Масалан, тажрибага нисбатан текширилувчининг муносабати ўзгартирилса, унда нерв жараёнларининг қўзғалувчанлиги, ҳаракатчанлиги, тўхталиши кучаяди, демак нерв

тизимининг функционал ҳолати ўзгаради. Шундай қилиб, характер хислатларининг асоси кўчиш механизми инсонларда ҳайвонларникидан кескин тафовутланади, чунки унда иккинчи сигнал тизими ниҳоятда муҳим аҳамият касб этади. Характер хислатларининг намоён бўлиши билан нерв тизимига қиёсланса, у ҳолда биринчисининг руёбга чиқиши ўзгача физиологик шароитга асосланиши мумкин. Собиқ совет психологиясида таъкидланишича, нерв системаси умумий типининг зид хусусиятлари психологик жиҳатдан зид ҳаракат усулларига мос тушади. Б.М.Теплов, В.М.Мерлин, Е.А.Климовларнинг тадқиқотларида ўқиш, спорт ва меҳнат фаолиятларида ҳаракат усулларининг индивидуал фарқлари аниқланган. Худди шу боис характер хислатлари пайдо бўлишининг ўзгача физиологик шароити нерв тизими умумий типининг хусусиятлари ҳисобланади. Маълумки, нерв тизими нинг умумий типи – бу темпераментнинг физиологик асоси ҳ амдир. Шунинг учун темперамент типи характернинг индивидуал ў зига хос хислатлар и нинг руёбга чи қ ишидаги му ҳ им психологик шароитлардан бири б ў либ ҳ исобланади. И.П.Павлов тажрибасининг к ў рсатишича, муайян тизимда таш қ и таъсир ҳ укм сурганда нерв тизими умумий типининг хусусиятларига тааллу қ ли динамик стереотипнинг шаклланишига қ улайлик вужудга келтириш ёки, аксинча, ҳ ала қ ит бериши мумкин. Характер таркиби Шахснинг характери тузилиши турли хусусиятларнинг тасодифий йиғиндисидан иборат эмас, балки ўзаро бир-бирига боғлиқ, ҳатто тобе яхлит тизимдан таркиб топади. Характер хислатларининг муайян қисмидан хабардор бўлишлик нотанишларни ташхис қилиш имкониятини яратади. Мисол учун, шахснинг шуҳратпарастлиги маълум бўлса, унинг дили (кўнгли) қоралиги юзасидан тахмин қилиш мумкин, ёки инсон камтар, мўмин, ювош хусусиятли бўлса, албатта у кўнгилчан эканлиги кўнглимизга келади.

Одатда психик хусусиятларнинг ў заро бо ғ ли қ тизими симптомокомплекслар (омиллар) дейилади. «Симптом» ю нон symptoma белги, мос тушиш, «комплекс» лотинча, ало қ а, мажмуа деган маъно англатади. Мисол учун, қ арама- қ арши симптомоко м плекслар ҳ а қ ида муло ҳ аза юритилса, у ҳ олда инсонларда бу тизим ў зига ишониш ў зидан ма ғ рурланиш, ма қ танчоклик, ў збилармонлик, уруш қ о қ лик, кек са қ лаш кабилар бирикмасида юзага келади. Бош қ а тоифадаги шахслар ў зларининг камтари н лиги, к ў нгилчанлиги, илтифотлилиги, дилкашлиги, ҳ а ққ онийлиги билан ажралиб турадилар. Во қ еликка шахснинг бир хил муносабати характер хислатларининг ў заро бир-бирига бо ғ ли қ лигини билдиради. Ҳ озирги замон психологиясида шахснинг турли муносабатлари билан белгиланадиган характер хусусиятларининг т ў ртта тизими фар қ ланади.  Жамоа ва айрим одамларга б ў лган муносабатларини ифодаловчи хусусиятлар (яхшилик, ме ҳ рибонлик, талабчанлик ва шу кабилар) .  Меҳнатга бўлган муносабатни ифодаловчи хусусиятлар: (меҳнатсеварлик, ялқовлик, виждонлилик, меҳнатга маъсулият ёки маъсулиятсизлик билан муносабатда бўлиши кабилар).  Нарсаларга бўлган муносабатни ифодаловчи хусусиятлар: (озодалик ва ифлослик, нарсалар билан аяб ёки аямасдан муносабатда бўлиш кабилар).  Одамнинг ўз-ўзига бўлган муносабатини ифодаловчи хусусиятлар (иззат-нафслилик, шуҳратпарастлик, мағрурлик, ўзини катта олиш, камтарлик кабилар). Бундан ташқари, камроқ аҳамиятга эга бўлган бошқа жуда кўп хусусиятлар ҳам мавжуд: ўзига ишониш, ўзбилармонлик, ўзига бино қўйиш, мақтанчоқлик. Характернинг таркиби фақат айрим хусусиятларининг ўзаро боғлиқлиги билан эмас, балки бир бутун характерга хос бўлган хусусиятлар билан белгиланади. Характернинг хусусиятлари жумласига биринчидан,

уларнинг чуқурлик даражаси киради. Шахснинг марказий, асосий муносабатлари билан белгиланадиган хусусиятларини биз характерни бир мунча чуқурроқ хусусиятлари деб атаймиз. Масалан, баркамол шахсда одамларга, жамоа ва меҳнатга нисбатан виждонан муносабатда бўлиш билан белгиланадиган хусусиятлар чуқурроқ хусусиятлар ҳисобланади. Иккинчидан, характер кучи ёки фаоллиги. Характер фаоллиги характер хусусиятларининг кишини бирор нарсага қаршилик кўрсатиш даражаси билан белгиланади. Учинчидан, характернинг таркибий хусусиятларига унинг барқарорлик ва ўзгарувчанлик даражаси киради. Характер барқарорлиги ва ўзгарувчанлиги ҳам мослашиш фаолиятининг зарур шартларидандир. Агар ташқи шароитнинг ўзгариши билан ҳар гал характер бошқача бўлиб, ўзгариб қоладиган бўлса, ундай пайтда одамнинг хатти-ҳаракатлари ташқи шароит таъсирига нисбатан пассив жавоб реакциясига айланиб қолган, хатти-ҳаракат батамом пассив мослашишга айланган бўлар эди. Одамнинг характер хусусиятлари жуда хилма-хил ҳаёт шароитларида ҳам қаршилик қилувчи шароит бўлишига қарамай унинг хатти-ҳаракатларини бошқаради. Характер маълум даражада пластикдир (эгилувчандир). Характернинг пластиклиги икки хил маънога эга, биринчидан, характернинг барқарорлиги сингари муҳим фаол таъсир қилишидир. Иккинчидан, характер маълум даражада пластик бўлганлиги учунгина исталган одамнинг характерини қайта тарбиялай оламиз. Кишига мустаҳкамланиб, унинг шахсий хусусиятига айланиб қолган ирода сифатлари характернинг ирода билан боғлиқ бўлган хислатларидан, бу сифатлар алоҳида кўриниб эмас, балки шахснинг фазилатига айланиб қолади, қатъият, сабр-тоқат, чидамлилик, дадиллик, ўзини тута билиш, мустақиллик, интизомлилик, маъсулиятни ҳис қилиш, ўз-ўзини танқид қилиш ахлоқий хислатлардир. Характернинг шаклланиши

Организмнинг наслий хусусиятлари характер хусусиятларининг пайдо б ў лишидаги шартлардан биридир. Характер хусусиятлари ирсиятнинг биологик қ онуниятлари билан эмас, балки ижтимоий қ онуниятлар билан белгиланади (эгизаклар). Эгизаклар темперамент хусусиятлари жи ҳ атдан ў хшасалар ҳ ам характер хислатлари бир-биридан фар қ қ илади. Характернинг ҳ ар бир хусусияти ш ахс муносабатлари билан бо ғ ли қ дир. Лекин, шахс муносабатлари ў з навбатида ижтимоий муносабатлар билан белгиланади. Кишининг характери ту ғ ма, доимий ва ў згармайдиган нарса эмас. Ҳ еч бир бола ме ҳ натсевар ёки дангаса, ростг ў й ёки ёл ғ ончи, қў р қ о қ ёки жасур б ў либ ту ғ илмайди. Ҳ ар бир одамнинг характери , темпераменти асосида, ижтимоий му ҳ ит таъсири б илан , тарбия , а малий фаолият жараёнида ва кишининг ў з- ў зини тарбиялаши билан тара ққ ий қ илиб, ў згариб боради. Характернинг тара ққ иёти кишининг иродаси, а қ л-идроки ва ҳ иссиётларининг ривожланиб бориши билан муста ҳ кам бо ғ ли қ дир. Кишининг бутун ҳаёти давомида унинг характери таркиб топишига ижтимоий муҳит, аввало шу киши билан бирга яшаб турган ва ишлаб келган жамоа катта таъсир кўрсатади. Кичик болаларда характернинг таркиб топишида тақлиднинг роли катта. Болалар ота-онасига, яқин кишиларига ва катталарга ўхшашликка ҳаракат қилади. Улар катталарнинг юриш- туришлари, дастурхон атрофида ўзини тутиши ва бошқаларга тақлид қиладилар, кичиклар ва жониворларга муносабатларини кузатадилар. Ота- оналар ва ўқитувчилар, умуман катта ёшдагилар ҳаммаси ўзларига ҳам эътибор билан қарашлари, ўзларида ижобий характер хислатларини ҳар доим тарбиялаб боришлари лозим. Болаларда ижобий, иродавий ва аҳлоқий сифатларни тарбиялаб етказмоқ учун ота-оналар ва тарбиячиларнинг ўзлари бундай сифатларга эга бўлишлари лозим. Характернинг ўсишида тарбия ва ўз-ўзини тарбиялашнинг роли катта. Ўсиб келаётган ёш авлоднинг характери, аввало оилада ва мактабда тарбияланади. Болаларнинг характерини тарбиялашда катта

маъсулиятли вазифа ота-оналар, ўқитувчилар ва болалар боғчаси тарбиячилари зиммасига тушади. Характерни тарбиялашда педагог боланинг темпераменти ижобий ва салбий томонларини яхши билиши лозим. Характерни тарбиялаш, жумладан, темпераментнинг ижобий томонларини ў стиришдан, унинг салбий томонлар и ни й ўқ отишдан ва бу салбий томонларни характернинг ижобий хислатлари билан алмаштиришдан иборат . Характернинг салбий томонларини йўқотиш, ижобий томонларини тарбиялаш учун тарбияланувчининг ўз темпераментини ўзи идора қилишига ўргатиши лозим. Ўз темпераментини идора қила билиш характернинг ижобий хислатидир. Бола характерининг таркиб топишида жамоанинг тарбияловчи роли ниҳоятда катта. Инсон якка, бир-биридан ажралган тарзда ҳаёт кечирмайди, муайян жамоада, яъни муайян оилада, мактабда, цехда ва ҳоказоларда ҳаёт кечиради. Жамоа шахс билан жамият ўртасидаги боғловчи бўғиндир. Ҳар бир ўқитувчи ва тарбиячи бола характерининг айрим хислатларини тарбиялашда фақат жамоа орқали таъсир қилиб, ижобий натижаларга эришиши мумкин. Характернинг ташаббускорлик, қатъиятлилик, дадиллик, саботлилик сингари ижобий хислатлари болалар боғчасида ўйин фаолиятида таркиб топа бошлайди. Тўғри уюштирилган мактаб жамоаси шароитида ўқувчиларда уюшқоқлик, интизом, саранжом-саришталик, ўз-ўзини тута билиш, ўзини идора қилиш, ўзига нисбатан талабчан бўлиш каби характер хислатлари тарбияланиб етишади. Киши жамоада бир-бир билан алоқа қилиш жараёнида бошқаларнинг ва ўзининг характер хусусиятларини билиб олади. Характерни бир хили ижобий, бош қ а бир хили салбий эканлигини ажратиб олади. Бундай шароит кишини ў з характерини ў зи тарбиялаш, жумладан, ў з характерини қ айтадан тарбиялашни й ў лга солади. Ҳар бир киши маълум ёшдан бошлаб ўз характери ва унинг сифатлари учун ўзи жавобгардир. Ў з характерини тарбиялашда киши аввало яхши

фазилатларини к ў зда тутмо ғ и лозим. Ў з камчиликларига и қ рор б ў лиш камчиликларини й ўқ отишга бошлайди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Дaвлeтшин М. Г. Умумий псиxoлoгия. Т., ТДПУ, 2000 2. Климов Е.А . Общая психология. М . , Питер, 2001 3. Климов Е.А . Психология. М . , Питер, 2000 4. Маклаков А.Г . Общая психология М.; Питер . 2003. 5. Ғoзиeв Э. Ғ. Умумий псиxoлoгия. 1-2 тoм. Т., Фан, 2002 Қўшимча адабиётлар 1. Каримов И.А. Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2010 й. 2. Гaмeзo A. «Aтлaс пo псиxoлoгии» Мoсквa, Питер, 2001й. 3. Гиппенрейтер Ю.Б Введение в об щ ую психологию: Курс лекций: Учебное пособие для вузов –М.; ЧеРо 1997 Электрон таълим ресурслари 1. www. tdpu. uz 2. www. pedagog. uz 3. www. Ziyonet. uz 4. www. edu. uz

Похожие

Шахс ҳақида тушунча

Болалар психологияси муаммолари

Yuridik psixologiyani o'qitishning metodik xususiyatlari

Psixologiya nazariy va amaliy fan sifatida

Psixologik maslahat nima