Валеология соҳалари (йўналишлари)

Валеология соҳалари (йўналишлари)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

www.arxiv.uz Валеология соҳалари (йўналишлари) Маълумки, илм дунёсида кўплаб фанлар бир-бирини ўзаро тўлдиради ва ўзаро яқин. Шу билан бирга улар ўзига хос аниқ ҳусусиятлари ва йўналишларига эга. Ҳудди шундай валеология фани ҳам ўзининг методологик асосларига, муаммоларига эга. Ушбу фан бошқа фанларнинг хусусий масалаларига янгича нуқтаи назаридан ёндошади ва ҳамда валеологиянинг ўз ҳам дифференциаллашув характерига эга. Яъни олимларнинг ўзига ҳос қизиқишларини акс эттирувчи турли соҳалари юзага келган. Ҳозирги вақтда валеологиянинг қуйидаги асосий йўналишларини ажратиб кўрсатиш мумкин: Умумий валеология фанлар ёки билимлар сохаси сифатида валеологиянинг методологик асосларини ўзида акс эттиради. У валеологиянинг инсон ҳақидаги фанлар тизимидаги ўрни, предмети, методлари, мақсад ва вазифалари, тарихий ривожланишини аниқлаб беради. Бундан ташқари ушбу фанда инсоннинг биоижтимоий табиати ва унинг соғлиқни таъминлашдаги ўрни ҳақида гап боради. Умумий валеологияга валеология фаниниг “танаси” сифатида қараш мумкин, чунки ундан валеологиянинг тармоқлари, соҳалари ажралиб чиқади. Тиббий валеология соғломлик ва носоғломлик ўртасидаги фарқларни аниқлайди ҳамда уларни ташҳис этади; соғлиқни ташқи таъсирлардан химоя қилиш ва касалликларнинг олдини олиш усулларини ўрганади; аҳоли ва алоҳида ижтимоий гуруҳларнинг соғломлик даражасини баҳолаш меъзонлари ва методлари ҳамда каслликларни бошланишидаёқ бартараф этиш учун инсон организмининг ички имкониятларидан фойдаланиш методларини ишлаб чиқади; соғлиққа таҳдид қиладиган ички ва ташқи омилларни тадқиқ этади; инсоннинг соғлиғи ва соғлом турмуш тарзини таъминлаш бўйича тавсиялар ишлаб чиқади.

www.arxiv.uz Ёш даврлар валеологияси инсоннинг соғлом ривожланишининг ёш билан боғлиқ ўзига хосликлариннинг, унинг турли ёш даврларида ички ва ташқи муҳит омиллари билан ўзаро муносабатини ҳамда ҳаётий фаолият шароитларига мослашувини ўрганади. Ҳар бир ёш даврида исталган организм тизимининг ҳолати айнан шу даврдаги ривожлариши учун хос бўлган гинетик дастурларни амалга ошишига боғлиқ бўлади. Бошқача айтганда, соғломлик даражаси баҳоси ва унинг алоҳида кўрсаткичлари динамик характерда, индивидиднинг йил билан боғлиқликда амалга ошиб бориш, аксинча қандайдир ўртача намунадаги уммумий стандартларга боғлиқ бўлмасликлари лозим. Дифферинциал валеология соғломликнинг индивидуал-типологик ўзига хосликларини, индивиднинг гинетик ва фенотипик тузулишини тадқиқ этиш билан шуғулланади; соғломликни сон ва сифат ўзгаришлари индивидуал дастурини тузиш методологиясини ишлаб чиқади. Касбий валеология касбий тестлар ўтказиш ва касбга йўналтириш муаммолари билан боғлиқликда шахснинг индивидуал-типологик ҳусусиятларини баҳолашнинг илмий сохаланган методларини яратиш масалаларини ўрганади. Бундан ташқари у касбий омилларнинг инсон соғлиғига таъсир этиш ҳусусиятларини ўрганади, ҳам меҳнат фаолияти жараёнида, ҳам бутун ҳаётий фаолият жараёнида касбий реабилитациянинг метод ва воситаларини аниқлайди. Махсус валеология инсон ҳаёти учун хавфли, алохида турли таъсирлардан, инсон соғлиғига таъсир этувчи экстримал омиллар ва ушбу омилларни хавфсизлантириш меъзонларини тадқиқ этади, бундай омиллар таъсири давомида ва натижасидан соғлиқни сақлаш ва қайта тиклаш воситаларини аниқлайди. Махсус валеология “Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги асослари” фани билан тиғиз боғлиқ. Экологик валеология табиий омиллар ва табиатдаги антропоген ўзгаришларнинг натижасини инсон соғлиғига таъсирини тадқиқ этади, табиатдаги онтропоген ўзгаришларнинг инсон саломатлигига харакатини,

www.arxiv.uz соғлиқни сақлаш мақсади билан боғлиқликда ташқи муҳит шароитларини яратишга инсон ҳатти-ҳаракатини аниқлайди. Табиатнинг табиий ривожланишида инсоннинг аралашуви улар ўртасида ва инсон организмида, биологик тараққиёт маҳсулига эга бўлишида кўплаб қарама-қаршиликларни келтириб чиқаради. Бу билан боғлиқликда валеология бир томондан, атроф муҳитнинг инсон соғлиғига таъсир этиш характерини ўрганиш, бошқа томондан эса, соғломлик нуқтаи назаридан ташқи муҳитнинг қулай шароитларини яратишда инсон ҳулқи ҳақида тавсияла ишлаб чиқиши зарур. Шуниси диққатга сазоворки, биосферадаги ҳамма масалалар ўзаро боғлиқ. Инсоният – биосферанинг унча катта бўлмаган қисмигина ҳолос. Шу билан бирга фақат инсонгина онг-ақлига эгадир – Homo sapiens (онгли (ақилли) одам). Ақл инсонни хайвонот оламидан ажратиб чиқди ва унга катта куч-қудрат ато этди. Инсон асрлар давомида муҳитга мувофиқлашмасликка харакат қилди, аксинча уни ўзининг тирикчилиги учун қулайлаштирди. Инсоният ниҳоят англаб етдики, инсоннинг исталган фаолияти атроф муҳитга таъсир кўрсатади, биосферанинг ҳолатини ёмонлашиши эса барча тирик мавжудодлар, шунингдек, инсон учун ҳам ўта хавфли. Инсоннинг атроф-муҳит билан ҳар томонлама ўрганиш натижасида шундай хулосага келинди: “Соғлиқ – бу фақатгина касалликларнинг йўқлиги бўлибгина қолмай, балки жисмоний, психик ва ижтимоий баҳт-саодат. Саломатлик – бу бизга нафақат туғма балки, биз яшаётган шарт-шароитларда орттирилган сармоя (бойлик)дир”. Ҳозирги вақтда инсоннинг хўжалик фаолияти ҳаммасидан кўпроқ биосфера ифлосланишининг асосий манбаси бўлиб қолмоқда. Табиий муҳитда катта миқдордагигазсимон, суюқ ва қаттиқ ҳолдаги ишлаб чиқариш чиқиндилари тушаяпди. Чиқиндиларга турли ҳил кимёвий моддалар тупроқ, сув ва ҳавога тушади; экологик звенолар бўйича; бир занжирдан иккинчисига ўтиб боради, оҳир-оқибатда инсон организмига тушади. Ер шари амалиётда заҳарли моддалар мавжуд бўлмаган концентрацияларни, жойни топиш мумкин. Таъбиий муҳитдаги зарарли

www.arxiv.uz моддалар жуда турли-тумандир. Ўзининг табиати билан боғлиқликда концентрациялар инсон организмида вақтида харакатга келгач, улар турли хил салбий оқибатларни келтириб чиқаради. Заҳарди моддалардаги унча кўп бўлмаган концентрациялар қисқа вақтда таъсир қўрсатиб, бош айланиши, кўнгил айниши, томоқ қичиши йўтални чиқаради. Катта миқдордаги таксик моддали концентрацияларни инсон организмига тушиши эса хотиранинг йўқотлилиши, кучли заҳарланиш ва хатто ўлимга олиб келади. Мисолларда келтирилгани каби ҳолатлар йирик шаҳарларда атмосферада об-ҳавода смог (асосан АҚШ, Европа ва Япониянинг йирик саноат шаҳарларида тутун, қурун, кул зарралари, чанг, ёқилғи буғи кабилар аралашмасдан иборат заҳарланган ҳаво) ёки саноат корхоналаридаги таксик моддаларнинг тасодифий портиллаши тарзида содир бўлади. Организмнинг заҳарланишига реакцияси индивидуал ўзига хосликлар: ёш, жинс, саломатлик ҳолатида келиб чиқади. Қоидага мувофиқ, заиф болалар, кексалар ва касалманд кишилар кўпроқ дучор бўладилар. Унча катта бўлмаган миқдордаги таксик моддаларнинг тизимли ва даврий равшда организмга кириб туриши ҳам сурункали касалликларни келтириб чиқаради. Сурункали заҳаранишнинг белгилари хулқнинг меъёрдан оғиши, одатлар, бундан ташқари нейропсихик оғишлар: тезда чарчаш ёки доимий рухий чарчоқлик, серуйқулик ёки аксинча, уйқусизлик, лоқайдлик, диққатнинг сусайиши, паришонхотирлик, фаромушхотирлик, кайфиятнинг кучли ўзгариб туриши кабиларда акс этади. Сурункали заҳарланишда худди ўша модда турли кишиларда буйракнинг, қон ишлаб чиқарувч органларнинг асаб тизимининг, жигарнинг шикастланишини чақиради. Маълум бўладики, инсоннинг саломатлиги нимадан нафас олиши, нима истемол қилиши ва ичиши, қандай шароитларда яшаётганлиги ва ишлаётганлигига жуда боғлиқ.

www.arxiv.uz Экология маълум маънода маданият, аҳлоқийлик, виждонийлик билан боғлиқ бўлиб, уларнинг етишмаслиги исталган давлатда аҳоли соғлиғига таъсир этувчи даражадаги аҳамиятга эга бўлган экоцидли инқироз қаторига киради. Бу билан боғлиқликда экология атроф муҳитнинг инсон саломатлиги таъсирига эътибор қаради, бундай масалалар предмети билан экологик валеология шуғулланади. В. П. Петленконинг маълумоти бўйича экологик валеология экзоэкология ва эндоэкологияни ўз ичига қамраб олади. Экзоэкология – ташқи экологик омиллар (космос, магнитосфера, гравитация, қуёш радиацияси, иқлим, атмосфера,гидросфера)нинг инсон саломатлигига таъсирини таҳлил қилади. Эндоэкология – бу организм ички муҳитини биологик потенциали унинг биоритмик, хронаритмик ҳолати. Бу тоза (соғлом) организм концепцияси. У тоза маҳсулотлар истемол қилиш, организм (органлар, қон тизими, лимфа тизими)ни шлаклардан тозалаш масалаларини амалга оширади. Экологик валеологиянинг энг асосий масалалари соғлом ҳудуд, экстримал шароитлардаги инсон ҳатти харакатларида акс этади. Табиатни асрашга этиборнинг мавжуд эмаслиги эртага жуда қайғули: ресурсларни тамом бўлиши, ўрмонларни йўқ бўлиб кетиши, сув ва ҳавонинг ифлосланиши, тупроқнинг эррозияга учраши, хайвонот ва ўсимлик дунёсининг нобут бўлиши ҳамда буларнинг оқибати сифатида – иммунитетнинг йўқлиги ва касалманд кишиларнинг кўпайиши каби натижаларга олиб келади. Экоцид – нотўғри сиёсат (табиатни бўйсиндириш)нинг оқибати. Орол экоциднинг, бир вақтнинг ўзида геноцид ва валеоцитнинг “микромодели” сифатида намоён бўлди. Гап шундаки, кўплаб касалликлар она қорнидаёқ бошланади, ҳудди шундай онада пайдо бўлган ҳамма камчиликлар келгуси авлодга салбий

www.arxiv.uz таъсир кўрсатади, яъни эндоэкология экзоэкологик омилларнинг харакатини кучайтиради. Ҳозирги вақтда Ўзбекистоннинг баъзи худудларида ва Қорақалпоғистонда аҳоли саломатлигига ҳавф туғдирувчи атроф муҳитнинг ифлосланиши билан характерланадиган мураккаб экологик вазият юзага келди. Мазкур масаланинг аҳолининг саломатлигини бузилишини олдини олиш ҳақида элементар ахборот (билим)ларнинг мавжуд эмаслиги янада мураккаблашмоқда. Бу эса тиббиёт фанлари олдига атроф муҳитни муҳофаза қилиш бўйича экологик билимларни тарғиб этиш ҳамда кўникма ва малакаларни ишлаб чиқиш билан мустахкам алоқадорликда касалликларнинг олдини олиш масалаларини зудлик билан ҳал қилиш вазифасини қўяди. Шу билан бирга ҳар бир инсон келажак авлод олдида экотизимни асраш учун жавобгар эканлигини тушуниб етмоғи лозим. А. С. Мажидованинг фикрича, ҳамма ёш гуруҳларнинг ижодий фаолияти жараёнидаги экологик, таълим олувчиларда фаол ҳаётий қарашлар- жамиятнинг инсонпарварлашув асосларини ҳосил қилишда ёрдам ва имкон беради. Педагогик валеология. Статистик маълумотлар сўнги 10 йилда болаларнинг соғломлик даражаси обектив камайгани ҳақида гувоҳлик беради. Бундай ҳолат ўқувчиларга мос ҳолда кўп жихатдан ички вазиятни шарт қилиб қўяди: 1. Таълим жараёниниг ўзи ҳам саломатликка салбий таъсир кўрсатиши шубҳасиз. Бу ерда бир қатор энг муҳим аҳамиятга эга бўлганлари қуйидагилардир: - мактабда машғулотлардаги ақлий ишларни ва уй вазифаларни бажариш билан алоқадорликда ўқувчиларда ахборот кўламининг ҳаддан ташқари ортиб кетиши. Биринчи синф ўқувчилари ҳафтада 28 соат (бир кунда 5 соат), учинчи синфда 39 соат (6,5 соат), олтинчи синфда 48 соат (8 соат) ва ўнинчи, ўн биринчи синфларда 56 соат (10,5 соат) ақлий меҳнат етарли. Инновацион

www.arxiv.uz мактаб (гимназия, лицей, ихтисослаштирилган мактаб ва б.) ўқувчилари янада кўпроқ зўр бериб иш бажаришади; - таълим муассасаси (мактаб)даги ўқув режими ва ўқув жараёнининг тўғри ташкил этилмаганлиги. Бу кўпинча дарс жадвалининг ўқув куни ва ўқув ҳафтаси давомидаги ўқувчиларнинг ақлий ишчанлик қобилиятини физиологик жиҳатдан асосланган динамикасини ҳисобга олмасдан, ишлаб чиқишда акс этади. Ўқувчиларнинг соғломлик ҳолатидаги кўпроқ муҳим бузулишлар ва ўқув жараёнининг нотўғри ташкил этилганлиги якуни сифатида ўқув чораклиги, ярим йиллиги, йиллиги оҳирида бостириб келади. Бунда ҳолатни ташкил этган вақт давомида ўқувчиларнинг бажариши зарур бўлган текширув ва назоратнинг бошқа турлар маълум манода кучайтиради; - таълим жараёнида ўқувчиларнинг индивидуал-типологик ўзига хосликларининг хисобга олишнинг мавжуд эмаслиги. Ўқув фаолиятида холерик ва миланхолик типдаги ўқувчилар учун бир ҳил типдаги топшириқ ҳамда уларни бажаришда ҳам бир ҳилдаги усуллар таклиф этилади; аниқ бир ўқувчида устунлик қиладиган хотира тури билан боғлиқликда материални ўзлаштириш бўйича тавсиялар, ҳаммасидан кўпроқ боладаги мотивлар, қизиқишлар, имкониятларидан боғлиқликда уй вазифалари индивидуаллаштирилмайди ва б. Таълим жараёнининг ўзини ҳам ўқитувчи кўпроқ “ўртача ўзлаштирувчи” ўқувчига мўлжаллайди. Шу сабабли “кучли ўқувчи” ўқишга қизиқмайди, чунки у интелектининг ўсишидан қониқиш хосил қилмайди, “кучсиз ўқувчи” эса ишлашга бўлган иштиёқни хис қилмайди, чунки аксарият ҳолларда “барибир ҳеч нарса ўзлаштирмайди”. - Ўқув ишнинг ҳаддан ортиқлиги ва дарснинг методик жиҳатдан тўғри ташкил қилмаслиги билан боғлиқлигида таълим жараёнинг тузилишидаги ҳаракатланувчи компонентларга узатувчининг умуман эътибор қаратмаслиги натижасида келиб чиқаётган ўқувчиларнинг ҳаракатлантирвчи фарлоятини етарли эмаслиги. - Ўқитувчи ўқувчиларнинг фикрига, унинг дастурий материалини ўрганишга бўлган муҳитига қизиқмайдиган, аксинча уни ўзлаштиришни

www.arxiv.uz таълаб этадиган таълимнинг авторитар-репродуктив тизими. Шунинг учун кўпинча ўқувчи айнан нима учун мазкур маълумот амалий аҳамиятга эгалига ҳақида тасаввурга эга бўлмайди, бироқ уни ўзлаштиришга мажбур бўлади. Унинг учун анча аҳамиятга эга бўлган билиш жараёнидаги фаол иштрокини ҳисобга олинмайди, натижада кўпчилик томонидан изоҳланган кўриниши ҳосил бўлади. Таълим жараёнида энг муҳим дидактик тамойиллар – онглилик ва фаолликнинг мавжуд эмаслиги шуни кўрсатадики, ўқувчи таълим жараёнининг фаол иштрокчиси эмас, ундаги маълумотларни мажбуран истеъмолчиси эканлиги маълум бўлади. Бир неча йиллардан буён кунда такрорланиб келаётган бундай ҳолат ўқувчиларнинг руҳияти ва саломатлиги учун ном-нишонсиз ўтиб кетиши мумкин эмас. - Ўқитувчиларнинг валеологик билимлардан хабардорлигининг паст даражада эканлиги. Бундай ҳолат юқорида қайт етилган ўзига хосликлар билан кўп жиҳатдан алоқадорликда таълим жараёнига салбий таъсир этади. 2. Ўқувчиларнинг саломатлигини асраш маданиятининг паст даражада ривожланганлиги. Мавжуд ишонарли маълумотларнинг гувоҳлик беришича, болаларнинг соғломлик ҳолати кўп жиҳатдан унга уларнинг шахсий муносабатини шарт қилиб қўяди. Бироқ мазкур ҳолатда оила ва таълим муассасалари (мактабгача таълим муассасаларидан бошлаб)да ўқувчиларнинг саломатликларини асраш маданияти билан боғлиқ мақсадга йўналтирилган тарбиянинг берилмаётгарлиги ҳақида гапириб ўтиш зарур. Инсон ривожининг барча ёш даврларида саломатликни асраш маъданиятининг пастлиги кўп томондан унинг ҳаётий фаолиятига боғлиқ дейиш мумкин. Чунончи қуйидагиларни қайд этиб ўтиш зарур: - ўз организмининг индивидуал-типологик ўзига хосликлар ҳақидаги билимларга эга бўлмаслиги натижасида ўқувчи гено ва фенотипик хусусиятлари билан боғлиқликда ҳаётининг рационал режими (жумладан, кунлик режим, ҳаракатлантирувчи фаолият, овқатланиш, психо-жисмоний машқлар, организмни чиниқтириш, касб танлаш, спорт тури ва исоннинг ҳаётий фаолияти учун муҳим бўлган бошқалар)ни ташкил эта олмайди.

www.arxiv.uz Тўлиқ равишда бу жинси, ёши, зеҳни ва бошқа жинсдагиларга хурмат билан муносабатда бўлиши билан боғлиқликда ҳаётнинг рационал режимини ташкил этиш зарурлигини англаб етишга даҳлдордир; - ҳаётий фаолиятини соғломлаштиришга бўлган мотивациянинг пастлиги, чунки (таълим муассасаси )да умуман инсонда биринчи даражадаги аҳамиятга эга бўлган ҳаётий нарсалар хақида тасаввур хосил қилинмайди. Шу билан бирга маълум бир одамларнинг (ўқувчилар булар қаторига қўшилмайди) идеал тасаввурларида саломатликнинг ролини етарли даражада юқори баҳолайдилар. Бироқ саломатликка эришиш йўллари ҳақида билимлар даражасининг етарли эмаслиги кундалик ҳаётда бу муҳимликнинг ролини бошқалар кўпинча хузур-ҳаловатни ҳис қилмайдиган кам кучни талаб қилувчи жозибали ва оддий шарт-шароитлар фойдасига суриб қўяди. Бундай ҳолатда саломатликка таҳдид солувчи аломатларининг организмда доимий, мустаҳкамланиб бориши ҳаётнинг худди шундай олис натижаларининг суст башорат қилади; - соғлом турмуш тарзи, унга эришишнинг метод ва воситалари хақидаги билимларнинг пастлиги. Бунинг натижасида инсон ўзининг соғломлик даражасини, ўзи учун ҳаётий фаолиятининг қулай (оптимал) режимини аниқлаб олиш билан боғлиқликда ҳозирги ҳолатини баҳолай олмайди. Ҳозирги таълим муассалари(мактаблар) олдида турган вазифалардан бири инсоннинг олдиндан маълум хусусиятларини шакллантиришда эмас, шахсий имконияатларини тўла-тўкис амалга оширишга ёрдамлашишда акс этади. Шунинг учун таълим жараёнининг самарадорлиги кўп жиҳатдан ўқитувчининг ўқувчиларга ўзини англаш ва ўзлигини яратишларида қанчалик муваффақиятли кўмаклашишини, ҳар бирининг табиати, таълимининг шартлари ва уларнинг болага мувофиқлигини ҳисобга олиш билан боғлиқликда ўқитиши туфайли аниқланади. Шу билан бирга бола имкониятларининг принципиал амалга оширишдан, шу билан бирга унинг интелектуал ва жисмоний имкониятлари, гинетик дастурларининг ўз вақтида

www.arxiv.uz тўлиқ ривожланиб бориши, ишчанлик қобилияти, ҳаётий ва ижтимоий мотивларнинг шаклланганлиги ва бошқалар билан боғлиқликда саломатликнинг юқори даражаси акс этади. Ўқитувчининг валеологик фаолиятини ташкил этишнинг асосий принципиал қоидалари. Ўқитувчининг валеологик фаолиятини, мақсади, таълим муассасасида валеологик фазонинг яратилишида акс этади. Бу мақсадга эришиш учун ўқитувчилар қуйидаги вазифаларни ҳал этган бўлиши лозим: 1. Инсонпарварлик таълими мақсадлари билан боғлиқликда таълим жараёнини ташкил этиш. 2. Ўқувчиларда соғломликнинг барқарор мотивацияларини ҳосил қилиш ҳамда уларни соғлом ҳаётий фаолиятга ўргатиши. 3. Саломатликнинг асрайдиган таълимий муҳитни яратиш. 4. Ўқувчилада умумий маданиятни ва унинг ажралмас қисми – саломатлик маданиятини шакллантириш 5. Ўқувчиларнинг саломатликларини таъминлашни шакллантириш. Таълим муассасининг тизимида болаларнинг саломатликларини таъминлаш ўқув-тарбия жараёнини валеологик жўрликда олиб боришни талаб этади. Мазкур ҳамоҳанглик фақатгина бошқа сифат даражаларида билимларни эгаллашигагина эмас, балки таълим муассасасигагина ортиқча топшириқларнинг ўқувчилар организмига салбий таъсирини олиб ташлашга ёрдам берувчи таълимнинг янги метод ва шаклларининг ишлаб чиқиш ва қўлланилишини тақазо этади. Соғлиқни сақлаш нуқтаи назаридан педогогик технология аниқ тамоилларга мувофиқ амага оширилиши керак: 1) ўқувчиларнинг ёш – жинсий ҳамда индивидуал-типологик ўзига хосликларини ҳисобга олиш; 2) соғломлик даражасини ҳисобга олиш; 3) организмнинг оралиқ ҳолати ва ишончлилик даражасини ҳисобга олиш;

www.arxiv.uz 4) ўқувчиларнинг ақлий зўриқишлари ва қаттиқ чарчашларини олдини олиш, ҳамда ишончлиликни ошриш механизмларини фаоллаштириш; 5) ўқув мотивлари ва ўз-ўзига таълим бериш (ўз-ўзини тарбиялаш)га иштиёқини ҳосил қилиш. Юқорида қайд этилган принципиал қоидалардан ташқари, соғлиқни сақлашга оид педогогик технология ишланмаларининг характерли принцплари ўқувчилар организмининг ҳолатига ижобий таъсир кўрсатувчи таълим технологияларини аниқлаштириб берувчи қатор талабларни шарт қилиб қўяди: - гипокинэз ва унинг ўқувчилар учун салбий таъсирини олдини олиш; - ўқувчиларнинг адекват имкониятлари асосида топшириқларни шакллантириш; - билимларни эгаллаш масалаларини ҳал қилишда онглилик ва фаоллик тамоили (принципи)га амал қииш; - борлиқни ҳиссий билишнинг эмоционал-образли усули билан таълимнинг оғзаки воситаларини бирга қўшиб олиб бориш; - хатти-ҳаракатларни эркин танлаш асосида ўқувчиларнинг изланувчан фаоллиги ва ижодий қобилиятларини ривожлантириш; - ижобий ҳис-туйғу (эмоция) асосида таълимни ташкил этиш. Педагогик технологияларни мувафақиятли қўллаш маълум даражада ўқитувчи шахси, унинг маҳорати, ўқув тарбарбиявий ишларнинг ўқувчиларга таъсир этиш характерига боғлиқ бўлади. Юқорида белгиланган талабларга кўпроқ мос келувчи ҳозирги вақтда мавжуд бўлган ана шундай таълим технологияларига нейролингвистик дастурлаштириш, соционика, вальдорф педагогикаси, сугистопедия, бундан ташқари бола организмининг таянч-ҳаракат тизими ва мускул тонусини фаоллаштириш методикаси, мусиқа терапияси, ароматотерапия, арттерапия ва б. Нейролингвистик дастурлаштириш (НЛП) амалий психологиянинг йўналишларидан бири сифатида идрок этишнинг индивидуал ўзига

www.arxiv.uz ҳосликларни ҳисобга олишга ёрдам беради ҳамда асосда сенсор (ички) тажриба ва комуникатив қобилиятнинг янги моделини яратади. Унинг принципларидан фойдаланиб, инсон фаолиятини тушуриш, тавсиф этиш ва ўзгартириш мумкин. НЛД (НЛП) методикаси образли-эмоционал идрокни фаоллаштиради, ўқув-тарбия жараёнини уйғунлаштириш ва индивидуаллаштиришга имкон беради. Соционика – одамларнинг ижтимоий-психологик типологиясининг ва шахслараро муносабатларни ўрганади. Унинг авзаллик томонларидан бири таълим технологиясисифатида бутун ўқувчиларжамоаси билан бирга алоҳида шахс-социум билан ўқув тарбиявий ишларни мувафаққиятли тарзда ташкил эта олишидадир. Соционика ўқув-тарбия жараёнини ташкил этишни принципиал қулайлаштиради, яъни: - ўқув вақтини тўғри ташкил этишга; - функционал зоналар бўйича ўқув жарёнини ташкил этишга; - темпераментнинг ўзига хосликлари фаолият тури устқуртмалари, рағбатлари билан боғлиқликда ўқув гуруҳларни ўқувчилар билан тўлдиришда; - шахснинг психофизиологик ўзига хосликлари (онгнинг ўзига хос ассиметрияси, идрокнинг асосий (бош) канали ва б.)ни эътиборга олиб таълим ва тарбиянинг шакл, метод ва воситаларини танлашда; - аниқ бир синф (гуруҳ) учун кўпроқ самарадор ўқитувчиларни саралаб олиш (синиф (гуруҳ) раҳбарини танлаш)ни амалга оширишга имкон беради. Вольдорф педагогикаси боланинг қобилияти ва истеъдодини уйғунлаштириш ҳамда олам манзарасини англашда, таълим ва тарбияни ташкил этиш методикасида ўзига хосликларниталаб этадиган ўқувчиларнинг темпераментларини ҳисобга олиш воситасида ўқув-тарбия жараёнига индивидуал ёндошувни ўз ичига олади.

www.arxiv.uz Суггестопик методика. (Г. Лозанов) психотерапия, психогигиена ва психопрофилактика принципларига асосланади. Суггестопия қуйидаги афзалликларга эга бўлади: - таълим вақтини 2-3 ютиш имконини беради; - глоба фикрлашга ўргатишга, узлуксиз таълима мотвацияни шакллантиришга ўз-ўзини назорат қилишга, мулоқотдаги кийнчиликларни енгишда ёрдам беришга ва руҳий-тарангликни юмшатишга тарбиявий самара кўрсатади; - шаснинг қўшимча имкониятлари (резервлари)ни очади ва ривожлантиради, ижодий фаолликни рағбатлантиради. Суггестопедик таълим шахс параметрларини қарийб тўлиқ реалиализациялашви ва гигиеник самарадорликларни таъминлайди, онгнинг биоэлектирик фаолиятини нормаллаштиради ва хотрадаги оғишларни тезда секинлаштиради. Суггестопедик курc ўтиб бўлингандан сўнг ўқувчиларнинг ақлий ишчанлик қобилиятлари оршади. Суггестопедиктаълим уч энг муҳим тамоилга асосланиб ташкил этилади: - таълимдаги қувонч ва қизғинлик, дам олишнинг самарадорлигини ёки хеч бўлмаганда чарчоқнинг йўқлиши; - икки режалилик, яъни таълимда онглилик ва онгсизлиикнинг бирлиги. Баъзи пайтларда таълим олувчилар туб мақсад ҳақида ўйламайди ва бевосита материалларни эслаб қолишга банд бўлмайди. - таълим олувчиларнинг бир-бирлари ҳамда ўқувчилар билансуггестив ўзаро алоқаси гуруҳлар орқали индивидуал таълим. Соғлиқни сақловчи имкониятга Д. Б. Эльконин ҳамда В. В. Давидовларнинг таълимни индивидуаллаштитириш таъмоилини ҳисоблаш мумкин.унга эҳтиёткорона муносабатда бўлганлиги сабабли алоҳида салбий натижаларга олиб келди. Мазкур методикадан фойдаланиш ўқув-билиш фаолиятини мўлжалга олишда саломатлик даражаси ёмонлашган кичик мактаб ўқувчиларни имкониятларини ҳисобга омайди. Ваҳоланки, бундай

www.arxiv.uz болалар ананавий технологиялар асосида ўқитиш билан таққослаганда, ўқув куни ёки ҳафтасини ўта чарчаган тарзда кўпинча якунлашади. Бундан шундай хулосага келиш мумкинки, таълимни индивидуаллаштирининг валеологик позицияси айниқса, бошланғич синфларда албатта ўқувчиларнинг саломатлик ҳолатини ҳисобга олишни шарт деб қўяди. Ижтимоий валеология инсоннинг саломатлигини социумда, унинг одамлар, жамият билан кўп образли ва кўп вариантли ижтимоий характердаги муносабатларини ўрганишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. У валеологик қизиқишлар доирасида ижтимоий гурухлар (доимий ва вақтинчалик)даги соғломлик ҳолатини бир бутунлик (жамоалар, гурухлар)да сингари худди шундай ҳар бир алоҳида элементларини ўрганади. Ва ниҳоят оила валеологиясиоила ва унинг аъзоларининг саломатлигини шакллантиришжа уларни ўрни ва ролини ўрганади. Афтидан, валеологиянинг мазкур бўлими саломатликни шакллантириш-боланинг туғилишга тайёрлашдан, саломатликка онгли муносабатни тарбиялашгача бўлган даврда катта аҳамиятга эга. Чунки айнан оилада саломатликни асрашга бўлган муносабат, мақсадга йўналтирилган ва босқичма-босқич амалга оширади. Ҳаёт, саломатлик – бу инсон эга бўладиган муҳим ижтимоий қадриятлардир. Бу оила, мактаб (таълим муассасаси), инсон саломатлиги учун тамал тоши қўйиладиган барча ташкилотлар олдида бутун миллат саломатлиги масалаларини аниқ ўлчамда ҳал қилишга имкон берадиган соғлом турмуш тарзини шакллантиришдек долзарб муаммони қўяди. Ўзбекистонда аҳоли саломатлигини асраш ижтимоий сиёсат даражасига кўтарилди. Ҳар томонлама соғлом авлодни тарбиялаш энг муҳим вазифадир. Ўзбекистонда адолатли. Ҳуқуқий-демократик жамият қуришнинг интенсив шароитларидан оила манфаатлари, оналик ва болалик, мустақиллик ғоялари асосида саломатликни асрашнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш, фуқароларнинг ҳуқуқий маданиятини оширишга доир

www.arxiv.uz қонунларнинг устуворлигини таъминлашнинг муҳим мезонлари ишлаб чиқилди. Мустақил Ўзбекистоннинг биринчи Конституциясида бизнинг республикамизда ёш авлод саломатлигини шакллантиришнинг зарурий шароитларида инсон, оила ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, фуқаролар соғлиғини сақлашга тегишли эркин фуқаролик жамиятининг ҳуқуқий асослари аниқ белгилаб берилган: - фуқаро соғлиғини сақлаш (IX боб, 40 модда) ва ижтимоий ҳимоя (IX боб, 39 модда); - эркаклар ва аёлларнинг тенг ҳуқуқлилиги (X боб, 46одда); - жамият ва давлатнинг асосий ижтимоий бўғини сифатида оилани ҳимоя қилиш, тенг ҳуқуқлилик ва ўзаро розилик асосида никоҳ тузиш (III бўлим? X IV боб, 63 модда). Конституцияда алоҳида қайд этилганидек, “Ҳар ким юқори малакали тиббий ҳизматдан фойдаланиш ҳуқуқига эга” (40 модда). Бундан ташқари Конституцияда ота-оналарнинг фарзандлар ҳамда фарзандларнинг ота-она олдидаги бурч ва вазифалари эътибордан четда қолмаган. Жумладан, қуйидагилар белгилаб қўйилган: “ота-оналар фарзандлари вояга етгунига қадар боқиш ва тарбияашга мажбурдирлар”; “вояга етган , меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида қайғуришга мажбурдирлар” (64, 66 моддалар). Конституциядан маълумки, бизнинг мамлакатимизда: - “Ҳар ким қариганда, меҳнат лаёқатини йўқотганда, шунингдек боқувчисидан маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқига эга”. (39 модда); - “Давлат ва жамият етим болаларни ва ота-оналарининг васийлигидан маҳрум бўлган болаларни боқиш, тарбиялаш ва ўқитишни таъминлайди, болаларга бағишланган хайрия фаолиятларини рағбатлантиради”;

www.arxiv.uz - “Оналик ва болалик давлат томонидан муҳофаза қилинади” (65 модда); - “Вояга етмаганлар, меҳнатга лаёқатсизлар ва ёлғиз кексаларнинг ҳуқуқлари давлат химоясидадир”. Шундай қилиб, мамлакатимизда қуйидагилар давлат томонидан кафолатланади: - оилаларни, оналик ва болаликни ижтимоий ҳимоя қилиш; - ҳар бир фуқаронинг саломатлигини асраш; - ҳар томонлама риводланиши, баҳт-саодати ва ижтимоий ҳимояланиш учун шароитлар яратиш. Кўп болали, кам таъминланган, ногирон болали оналарни давлат томонидан ҳимоя қилиниши “кучли ижтимоий сиёсат тамоили” нинг амалиётдаги исботи. Ўтган давр мобайнида қуйида фойдаланганларни асосида бола туғиш ёшидаги қизларни, оналар ва болаларни ижтимоий ҳимоя қилишнинг ноёб тизими шакллантирилди: - туққунигача ва туққанидан сўнг оналарга бериладиган татил ва нафақа; - бола туғилганидан сўнг тўланадиган нафақа; - бола икки ёшга етгунча боқиш учун тўланадиган нафақа; - 16 ёшгача ногирон болаларга пулли нафақа тўлаш. Ўзбекистон Республикаси Президенти 1993 йил 23 апрелда “Соғлом авлод учун” ҳалқаро ҳайрия жамғармасини ташкил этиш ҳақидаги фармонининг қабул қилиниши турли ташкилотларнинг фаолиятини тартибга солиш юзасида тадбирларни ўтказиш ва ғояларни амалга оширишда муҳим қадам бўлди. Мазкур фармон болаларнинг жисмоний, ақлий ва маънавий ривожланиши учун шароитларни яратиш, оналик ва болаликни ўсиб келаётган авлоднинг саломатлигини сақлаш бўйича ишларни кучайтириш мақсадида килинган. Фармонда глобал муаммолардан бири бўлган “жисмоний, ақлий ва маънавий баркамоллик” масаласи давлат сиёсати

www.arxiv.uz даражасига кўтарилган. Фармонда жамғарманинг асосий вазифалари этиб қуйидагилар белгилаб қўйилган: - болалар муассасаларининг моддий-техник базасини яратиш ва мустаҳкамлашда ёрдам бериш; - болаларни даволаш муассасаларнинг моддий-техник базасини мустахкамлаш, уларни замонавий техник ва янги самарали даволаш воситалари билан даволаш; - жаҳон тажрибасини хисобга олган ҳолда бўлажак авлодга қолдириладиган меросни яхшилаш бўйича чора-тадбирларни кучайтириш. Соғлом авлод учун кураш ғояларини ривожлантириш ва бу фаолиятга кенг жамоатчиликни жалб этиш мақсадида 1995 йил 13 апрелда “Соғлом авлод учун” журналини ташкил этиш ҳақидаги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори қабул қилинди. Бу янги нашрнинг вазифаларида қуйидагилар белгилаб қўйилди: - аҳолининг барча қатламларига соғлом авлодни шакллантириш ғоялари, аҳолининг азалий энг яхши анъаналари, шунингдек янгидан қарор топаётган меъёрларга муносабатига оид миллий ва умуминсоний қадриятларни етказиш; - оиланинг, давлатнинг, бош асосий мақсади сифатида жисмоний ва маънавий етук авлодни тарбиялаш, халқнинг генофондини соғломлаштиришнинг кенг тарғиб этиш; - болалар ва ўсмирларни тарбиялаш ва ўқитиш, оналик ва болаликни асрашга оид тизимларни такомиллаштирувга имконият яратиш. Мазкур ойлик, илмий-оммабоп ва бежирим журнал соғлом авлодни шакллантиришнинг таълимий йўлларини ишлаб чиқишда ва бу фаолиятга жамоатчиликни жалб этишда муҳим роль ўйнайди. Мустақиллик йилларида мамлакатимизда жисмоний ва маънавий соғлом авлодни тарбиялаш, миллий истиқлол ғояси, тарихий, миллий қадриятлар асосида баркамол шахсни тарбиялаш, жамиятда соғлом турмуш тарзини шакллантириш, аҳолининг саломатлигини мустахкамлаш, аҳолини жисмоний

www.arxiv.uz маданиятини ва спорт машғулотларига кенг жалб этиш, оилаларнинг, оналик ва болаликнинг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш, она ва бола саломатлигини мустаҳкамлаш, репродуктив саломатликни яхшилаш, тиббий ва санитар- гигиеник маданиятни ошириш, аҳолининг онгида шахсий гигиенага оид билимларни эгаллаш, кўникма ва малакаларни ҳосил қилишга қизиқишини шакллантириш, шу билан боғлиқликда оила, мактаб ва жамоатчилик ҳамкорлигини мустаҳкамлаш бўйича давлат дастурлари ишлаб чиқилган ҳамда Олий Мажлис қонунлари, Вазирлар Махкамасининг қарорлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарор фармонлари ишлаб чиқилган. Вазирликлар ва маҳкамалар, жамғармалар ижроя органлари ва жойлардаги ўз-ўзини бошқариш органларининг сўнги ишлари, уларнинг жамғарма ва ташкилотларидаги иштироки соғлом авлодни тарбиялаш- умумхалқ иши эканлигини кўрсатиб турибди. Ўзбек давлатчилиги ўзининг тарихида биринчи марта жуда кучли давлат дастурига эга бўлди. Соғлом турмуш тарзини шакллантириш, жамиятда соғлом авлодни тарбиялаш бўйича ишларни босқичма-босқич амалга оширилиши ўзининг ижобий самарасини берди. Республика ҳукумати қабул қилган қарорлар билан боғлиқликда балоғат ва туғиш ёшидаги хотин-қизларнинг саломатлигини мустаҳкамлаш бўйича тадбирларни амалга оширилиши; спорт-соғломлаштириш комплексларини барпо этилиши; заиф ва касалманд кишиларнинг саломатлигини яхшилаш; саломатлаштириш лагерларида кўп болали, кам-таъминланган оилалардаги, шунингдек ёлғиз онали болаларнинг бепул дамолишини таъминлаш; гинекологик касалликларга эга бўлган ва камқонликдан қийналаётган хотин- қизларни саломатлаштириш; хотин-қизлар ўртасидаги ногиронликни олдини олиш бўйича комплекс чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш; ёш оилалардаги (ёш оналар мактаби ва янги туғилган эмизикли болаларнинг касалланишини олдини олиш бўйича мактаб) тиббий ва санитар-гигиеник

www.arxiv.uz билимлар даражасини ошириш; болалар, ўсмирлар ва хотин-қизларни тиббий кўрикдан ўтказиш. Мазкур йўналишдаги чора-тадбирларни ишлаб чиқишдан мақсад миллатнинг генофонди соғломлиги асоси сифатида хотин-қизлар ва оналарнинг саломатлигини мустаҳкамлашдир. Бутун 2000 йил – “Соғлом авлод йили” деб қилинди ва сўги йилларда хотин-қизлар, оналар ва болаларнинг саломатлигини асраш бўйича барча институтларнинг фаолияти фаоллашди. Соғлом алод йили билан боғлиқликда мамлакатимизда қабул қилинган чора-тадбирлар қуйидаги йўналишларда амалга оширилди: - оилада юқори маънавий муҳитни ривожлантириш ва соғлом оилаларни шакллантиришни такомиллаштириш; - оила, давлат ва жамиятнинг соғлом авлодни дунёга келтиришга бўлган ғамхўрлиги ва эътиборини кучайтириш; - болаларнинг саломатлигини мусаҳкамлаш, таълим олиши ва ҳар томонлама ривожлантириш учун шароитларни яхшилаш; - хотин-қизларнинг оила ва жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий мақоми ва ролини ошириш; - соғлом авлодни тарбиялашда ота-оналарнинг масулияти масалалари бўйича аҳолининг билимларини ошриш тизимларини яратиш ва ривожлантириш; - ҳар томонлама ривожланган соғлом авлоднинг туғилиши ва тарбиялаш учун юқори психологик масъулиятни шакллантириш. Оила жамиятнинг асосий бўғини саналади. Оилада ота-оналарнинг соғломлиги, бўлажак ота-оналарнинг соғлом турмуш тарзи, уларнинг маънавий-аҳлоқий соғломлиги, қизларни она, ўғил болаларни ота бўлишга тайёрлаш, оилада соғлом бола туғилишини таъминлаш, ногиронликни олдини олиш бўйича чора-тадбирларни белгилаш, болалар ва хотин- қизлардаги турли касалликларни даволаш ва олдини олиш, тиббий муассасаларни замонавий воситалар билан жихозлаш, “Она ва бола”

www.arxiv.uz сиҳатгоҳларини яратиш, аҳолининг тиббий маданиятини оширишнинг шакл ва методлари(семинарлар, конференциялар, кеча, “доира столи”, тренинглар ўтказиш, маҳсус телевизион кўрсатувлар тайёрлаш, оммавий нашр воситаларидан фойдаланиш, ахборот материаллари, методик қўлланмаларни яратиш, нашр этиш, аҳоли орасида кенг тарғиб этиш)дан амалиётда фойдаланиш, таълим тизимининг барча босқичларида саломатликни сақлаш бўйича ёшларни ўқитишнинг ролини ошириш, шахсий гигиена малакаларни одатлантириш, хоин-қизлар учун қулай иш ўринларини ташкил этиш, доимий тиббий кўрикдан ўтказиш, тиббий муассасалар учун кадрлар тайёрлаш, уларни қайта тайёрлаш ва малакасини оширишнинг масмунини такомиллантириш, қишлоқларда врачлик пунктлари ва оила врачи ишлари сифатини яхшилаш, мазкур муаммоларни ҳал этишда республика ҳамда ҳалқаро ноҳукумат ва нотижорат ташкилотларни ролини ошириш, инсон онгида ўз соғлиғи учун масъулиятлиликни шакллантириш – бутун йил давомида ушбу вазифаларни амалга оширилиши кейинги даврлар самарали фаолияти учун пойдевор яратди. Айнан шунинг учун 2000 йил мамлакатимиз ҳаётида ммуҳим вазифа – соғлом авлодни тарбиялаш йўлларини аниқлашда муҳим бурилиш даври бўлди. Бутун жамият ва мамлакатда яшаётган ҳар бир инсонга эътибор, соғлом авлодни дунёга келтириш учун оилада шароитлар яратишга йўналтириш, жумладан: - қариндошлар ўртасидаги никоҳни олдини олиш; - вояга этмаган қизларнинг турмушга чиқишларини тақиқлаш; - қонунларнинг бузилишига нисбатан шахсларнинг муносабатига доир ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг ишларини кучайтириш; - аёллардаги экстрагинетал касалликларни даволашга оид чора- тадбирларни кучайтириш ва уларни самарали даволаш бўйича чора- тадбирларни аниқлаш; - корхона ва ташкилотларда ишловчи хотин-қизларни доимий тиббий кўрикдан ўтказиш, уларни сифати ва самарадорлигини ошириш учун

www.arxiv.uz доимий назоратда бўлишни таъминлаш, касалликга чалинган аёлларнинг саломатлигини қайта тиклаш бўйича дам олиш масканлари ва сиҳатгоҳларнинг ҳизматларидан фойдаланиш учун имкониятларни ошириш; - оналар ва болаларнинг камдонлигига қарши курашиш бўйича чора-тадбирларни аниқлаш, бу касалликни бутунлай йўқотиш мезонларини ишлаб чиқишда, халқ табобати имкониятларидан кенг фойдаланиш зарур; - мактабгача таълим муассасалари, умумий ўрта таълим, ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасалари ўқувчиларининг саломатлиги ҳолати учун қаттиқ назоратни амалга ошириш ва уларни давомат бўйича зарур чора-тадбирларни ишлаб чиқиш; - қишлоқ шароитларида яшаётган аёлларга кенг доирадаги маиший хизматларни тақдим этиш; - ёшлигиданоқ болани жисмоний ва маънавий жиҳатдан тўғри тарбиялаш, ҳар бир оилада замонавий тиббий, педагогик ва психологик тавсияларни амалга ошришни таъминлаш; - мактабгача ёшдаги болаларнинг халқимизнинг миллий қадриятлари, анъана ва урф-одатлари асосида ривожлантиришда ота-она ва тарбиячиларнинг ролиниошириш; - болаларда, биринчи навбатда, бошланғич синфлардаёқ миллий анъана ва қадриятларга ҳурмат билан муносабатда бўлиш, кенг дунёқараш, чет тилларини ўрганишга ва умуминсоний маданиятга қизиқишини шакллантириш; - вояга етмаган болаларнинг жисмоний ва маънавий ривожланишида оила ва оналарнинг ролини ошириш, ушбу жараённинг барча босқичларида она ва болаларнинг маънавий алқаларини яхшилаш. 2002 йилдаги соғлом авлодни тарбиялаш ғояси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 25 январдаги “Аёллар ва ўсиб келаётган авлоднинг саломатлигини мустаҳкамлаш бўйича қўшимча чора тадбирлар ҳақида”, шунингдек аҳолининг тиббий маданиятини ошриш, аёлларнинг саломатлигини мустаҳкамлаш, соғлом болаларнинг туғилиши ва

www.arxiv.uz тарбияланиши учун шароит яратиш, оилада соғлом муҳитни шакиллантириш мақсадида 2002 йил июлида “Оилаларни тиббий маданиятини ошриш ва аёлларнинг саломатлигини мустаҳкамлаш, соғлом авлоднинг туғилиши ва тарбиялашдаги муҳим йўналишларни амалга ошриш бўйича чора тадбирлар ҳақида” қабул қилинган қарорларининг бажарилишида кенг ривож топди. Республика ҳукуматининг ушбу ҳужжатларида муҳим йўналиш сифатида аҳолининг репродуктив саломатлигини сақлаш тизимларини такомиллаштириш белгилаб берилган. Асосий эътибор хотин-қизларнинг саломатлигини мустаҳкамлашга қаратилган бўлиб, қуйидаги вазифалар белгилаб қўйилган: - тиббий кўрикдан ўтказиш йўли билан фертил ёшидаги аёлларнинг репродуктив саломатлигини сақлаш; - бориш қийин бўлган тоғ ва чўл ҳудудларида аҳолининг ижтимоий- тиббий потронаж (чақалоқ ва беморларнинг уйларига бориб, доимий равшда тиббий профилактик ёрдам кўрсатиш) тизимларини такомиллаштириш; - балоғат ёшидаги барча қизларни гинекологик кўрикдан ўтказиш;ёшларни соғлом оила қуришга тайёрлаш мақсадида турмуш қурувчиларни тиббий кўрикдан ўтказиш тизимини яратиш; - янги туғилган ва эмизикли болаларнинг ривожланиши бўйича махсус дастур билан боғлиқликда даволаш ёрдамини кўрсатиш; - бориш қийин бўлган туманлардаги фертил ёшдаги аёлларнинг репродуктив саломатлигини тиббий-демографик тадқиқ этиш. Ҳалқаро хайрия жамғармалари - “Соғлом авлод учун”, “Экосан”, “Қизил ярим ой жамияти”, хотин-қизлар қўмитаси, “Ибн Сино”, “Болалар”, “Маҳалла”, “Нуроний”, “Меҳр нури”, “Сен ёлғиз эмассан”, “Камолот ёшлар ижтимоий харакати”, “Маънавият ва маърифат” Республика маркази, “SOS – Ўзбекистон болалар шаҳарчаси”, “Оила” Республика илмий-амалий маркази аҳолини соғломлаштириш жараёниларига йўналтирилган, болалар ва ўсмирларни соғлом тарбиялашда аниқ мақсадга эга бўлиб, ўз фаолиятини ривожлантирмоқда.

www.arxiv.uz 2004 йил ташкил этилган “Ойдин ҳаёт” Республика маркази соғлом турмуш тарзини тарғиб этишнинг фаол иштирокчисига айланди. Бошқа ноҳукумат нотижорат ташкилотлардан фарқли равшда жамғарма фаолияти маҳаллалар орқали соғлом турмуш тарзини узлуксиз тарғиб этиш, унинг худудида истиқомат қиладиганларнинг тиббий маданиятини ошириш, маҳаллада яшовчи ҳар бир кишининг ўз ва атрофдагилар саломатлигига онгли муносабатини шакллантиришга йўналтирилган. 2005 йилнинг “Сиҳат-саломатлик йили” деб эълон қилиниши билан боғлиқликда Республика Вазирлар Маҳкамаси соғлом турмуш тарзи, саломатликни мустаҳкамлаш, аҳолини жисмоний маданият ва спорт машғулотларига кенг жалб этиш масалаларини акс эттирувчи “Сиҳат- саломатлик йили” Давлат дастури 8 бўлим, 107 тадбирдан иборат бўлиб, қуйидаги вазифаларни бажаришга йўналтирилган: - ҳар бир кишининг ўз саломатлигига масъулиятли муносабатда бўлиш, соғлом турмуш тарзини яратиш, ҳаёт фаолиятини онгли ташкил этиш, ёмон одатлардан воз кечиш, соғлом бўлиш, жисмоний ва маънавий етукликка интилишга йўналтирилган ҳаётий фаолиятини шакллантириш; - асосан қишлоқларда яшовчи аҳолининг гигиеник билимлари ва маъданиятини, ёш авлоднинг онгида шахсий гигиенанинг муҳим қоидалари ва уларни бажарилишнинг заруриятини ҳосил қилади ота- оналар ва педагогларнинг ролини ошириш; - гиёҳвандлик, кашандачилик, юқори касалликлар, туберкулез ва ОИТСнинг тарқалишига қарши курашфаолиятини ташкил этиш; - нафақаҳўр ва ногиронларнинг саломатлигини мустаҳкамлаш, уларга тиббий ёрдамни кўрсатишни яхшилаш, санитар-тиббий ва комунал- маиший соҳадаги ҳизматларни кенгайтириш, кекса кишиларнинг соғлом ва муносиб ҳаёт кечиришлари учун зарур шароитларни яратиш бўйича чора- тадбирларни кучайтириш; - аҳолининг кенг қатламларининг саломатлигини сақлаш бўйича сифатли тизимларни яратиш, тиббий муассасаларнинг моддий-техник

www.arxiv.uz базасини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш, уларни замонавий ташҳис ва тиббий асбоб-ускуналар билан жиҳозлаш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш; - тиббий кадрларни тайёрлаш малакасини ошириш ва қайта тайёрлашни ташкил этиш тизимларини; - атроф-мухитни муҳофаза қилишга экологик меёрларни амалиётда жорий этиш, аҳолини юқумли касалликлардан сақлаш бўйича кўплаб ишлар амалга оширилди. Ўзбекистон аҳолисида соғлом турмуш тарзини яратишга мустаҳкам ишонч ҳосил бўлди. Ҳукумат томонидан амалга оширилган барча тадбирлар оилани муқаддас деб биладиган, оналар ва аёлларни табаррук дея эътироф этадиган, миллат давомчиси ва давлат келажаги сифатида болани эъзозлайдиган ҳалқимиз томонидан кўллаб-қувватланади. Ҳар бир ота-онани қандай қилиб боласи соғлом ва бақувват ўсиши масаласи ўйлантиради. Чунки ёш бола ҳалиҳали ҳаётга мослашмаган бўлади. Шунинг учун ота-оналарнинг оғир вазиятларда шифокор ҳузурига олиб боргунча , болага қандай ёрдам бериш кераклигинибилишлари жуда лозим. Бундан ташқари, ҳар бир ота-она ва болалари ўз оилаларининг нафақат физиологик, балки психологик, эмоционал, аҳлоқий, маънавий самарадорлигини сақлаш учун ҳаракат қилишлари зарур. Болани ҳар томонлама тарбиялаш, уни жамият ҳаётига тайёрлаш жамият ва оиланинг биргаликда ҳал этадиган муҳим ижтимоий вазифасидир. Ота-она – боланинг биринчи тарбиячиси ва устозидир, шунинг учун бола шахсининг шаклланишида уларнинг роли катта. Ота-оналар билан кундалик мулоқотда бола дунёни билишни ўрганади, катталарга эргашади, ҳаётий тажрибани эгаллайди, хулқ-атвор норма (меъёр)ларини ўзгартиради. Оиладаёқ бола дастлабки ижтимоий тажриба, фуқаролик туйғусини эгаллайди. Агар ота-оналарнинг ўзлари мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларгасифатли ичимлик суви билан таъминлаш;

www.arxiv.uz - аҳолининг кенг қатламининг жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланишларига йўналтирилган тадбирларни ташкил этиш бўйича ишларни амалга ошириш; - соғлиқни сақлаш ҳодимларининг масулиятли меҳнатларини моддий ва маънавий рағбатлантириш, тиббий ҳизматларининг дифиринциал тўловларини жорий этиш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш. Болалар ва бола туғиш ёшидаги аёлларнинг саломатлигини яхшилаш, камқонлик касаликининг олдини олиш мақсадида 2005 йилнинг августида Ўзбекистон Республикаси Президентининг ““Унни бойтиш бўйича миллий дастур” лоиҳасини амалга ошириш чора-тадбирлари ҳақида”ги қарори қабул қилинди. Ўзбекистонда ишлаб чиқилган соғлом авлодни тарбиялаш ғояси фақатгина бизнинг давлатимиз учун эмас, балки ҳорижий давлатлар учун ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди. ЮНИСЕФнинг Ўзбекистондаги болалар вакиллик жамғармаси, ОИТС ва туберкулёзга қарши глобал кураш бўйича жамғармалар, ГАУП, жаҳон ривожланиш бонки, Осиё ривожланиш банки, соғлиқни сақлаш бўйича ҳалқаро ташкилотларнинг мазкур ғояни амалга ошириш бўйича ишлардаги ҳалқаро хамкорликни алоҳида такидлаб ўтиш зарур. Шундай қилиб, ўтган давр мобайнида соғлом авлодни тарбиялаш ғоясининг ўзига хос намунаси яратилди, ҳамда бу андоза кўплаб давлатларга ёйилди ва улар томонидан қўллаб қувватланди. Сўнги йиллада аҳолининг соғлом генофондини уларни турли касалликлар, шу жумладан, катта қизиқиш, жиддий муносабатда бўлишса бу ҳолда бола ҳам уларнинг кайфиятига шерик бўлади, иш ва ташвишларига қўшилади, мувофиқ равшда аҳлоқий меъёрларни ўзлаштиради. Оилавий микроиқлим кўп жиҳатдан педагогик таъсирлар (агар дўстлик, ишонч, ўзаро ҳурмат муҳитида ўсса, бола кўпроқ тарбиявий таъсирларга моил бўлади)нинг самарадорлигига боғлиқ бўлади.

Похожие

Валеология соҳалари (йўналишлари)

Илғор педагогик технологиялар йўналишлари

Тарбиявий ишларнинг йўналишлари мақсад ва вазифалари

Валеологиянинг назарий-методологик асослари

Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари юридик хизмати фаолиятининг асосий йўналишлари