Грамматика ва суз ясалишига оид тушунчаларни шакллантиришнинг методик асослари - Педагогиka - Рефераты

Грамматика ва суз ясалишига оид тушунчаларни шакллантиришнинг методик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138 KB

Гра мм а тик а в а с у з яс а лишиг а оид тушунч а л а р н и ш а клл ан тиришнинг м етодик асослари Режа: 1. Грамматик тушунчаларнинг моҳияти. Уларни ўзлаштиришдаги қийинчиликлар 2. Тушунчани ўзлаштириш устида ишлаш жараёни 3. Тушунчанинг самарали ўзлашишини таъминлайдиган методик шартлар 4. Грамматик ва сўз ясашга доир машқлар

Бошланғич синфларда морфологиядан «от», «сифат», «сон» «феъл», «олмош тушунчаларини; сиктаксисдан «гап», «эга» «кесим», «иккипчи даражали бўлак», «уюшиқ бўлак, ундалма» тушунчаларини; сўз ясалишидан «ўзак», «қўшимча», «ўзакдош сўзлар» каби тушунчаларни шакллантириш устида иш олиб борилади. Ўқитувчи тушунчаларни шакллантириш жараёнини бошқариш, ўқувчилар ақлий фаолиятини тўғри ташкил этиш учун у тушунча нималигини, тушунчани билиб олиш жараёнининг хусусиятларини,тушунчани ўзлаштириш қандай шароитда натижалироқ бўлиши кўз олдга аниқ, келтириши лозим. Грамматик тушунчаларнинг моҳияти. Уларни ўзлаштиришдаги қийинчиликлар Тушунча атроф-мухитдаги предмет ва ходисаларнинг муҳим белгилари ва ўзаро алокадорлиги акс эттирилган тафаккўр формасинн тасвирлаб кўрсатади. Грамматик тушунчаларда ҳам, бошқа тушунчалар каби, ҳодисаларнинг муҳим белгилари умумлаштирилган ҳолда акс эттирилади. Тил ҳодисаларининг ўзига хос хусусияти, яъни тушунчанинг мазмун томони грамматик тушунчанинг ўзига хос хусусиятини келтириб чиқаради. Тил ҳодисалари, тил категориялари бошқа ҳодисаларга нисбатан жуда мавҳумлиги билан фарқланади. Биологик тушунчаларни шакллантиришда белгиларини кузатиш, системага солиш ва умумлаштириш мумкин бўлган аниқ, ҳодисалар ва предметлар материал сифатида асос қилиб олинади. Грамматик тушунчалар эса сўз, сўз бирикмаси, гап, мор фема, лексема, фонема ва бошқаларнинг ўзига хос муҳим белгиларини аниқлаш ва умумлаштириш натижаси хисобланади. Бошқача қилиб айтганда, кишилар томонидан яратилган грамматик тушунчага асос бўлган дастлабки материалнинг ўзи етарли даражада мавҳумдир. Демак, грамматик тушунчалар умумлаштирилганларнинг яна умумлаштирилгани ҳисобланади.

Грамматик тушунчанинг бу хусусиятлари туфайли ўқувчиларда тушунча жуда кўп қийинчилик билан шаклланади. Грамматик тушунчани билиб олиш учун мавҳум тафаккўр маълум даража да ривожланган бўлиши лозим. Мавҳум тафаккўр таълим жараёнида вужудга келади ва махсус машқларни талаб қилади. Бу машқлар муайян ақлий кўникмаларни ва лингвистик тасаввўр ҳамда билимлар комплексини шакллантиришга қаратилган бўли-ши зарўр. Кўпгина психолог олимларнинг текширишлари натижасида аниқланишича, тушунчани шакллантириш жараёни та факкўрга оид анализ, синтез, таққослаш, умумлаштириш, аниқлаштириш амалларини билиб олиш жараёни ҳам ҳисобланади. Ўқувчиларда ту шунчани шакллантиришнинг натижаси уларнинг мавҳумлаштириш фаолиятининг қайдаражада ўсганлигига боғлиқ. Мавҳумлаштиришда қийналадиган ўқувчилар сўзларни таққослай олмайдилар ва уларнинг муҳим грамматик белгиларига кўра бир группага бирлаштира олмайдилар, тушунчани шакллантиришда қийналадилар ва хатога йўл қўядилар. Масалан, феъл ўрганилганда ўқувчилар феъл предметнинг ҳаракатини билдиришини би либ оладилар. Юрмоқ, экмоқ, чопмоқ каби феълларда лексик маъно грамматик маънога мос келади. Кўп феълларда бундай мослик бўлмайди. Грамматикада предмет ҳаракати дейилганда, ҳаракат билан бирга предметнинг ҳолати, унинг бошқа предметларга муносабати, предмет белгисининг ўзгариши кабилар ҳам тушуниладн: ухламоқ, ўйламоқ, севмоқ, ўсмоқ, кўкармоқ ва ҳоказо. Предмет ҳаракатини бундай кенг маънода, умумлаштирилган ҳолда тушуниш эндигина тилни ўргана бошлаган ўқувчиларга қийинлик қилади, улар ҳаракатни кўпроқ юриш, силжиш маъносида аниқ тасаввўр қиладилар. Шунинг учун феълни ўрганишнинг бошланғич босқичида ётмоқ, касалланмоқ, тўрмоқ, қизармоқ каби сўзларни предмет ҳаракатини билдиради деб ҳисобламайдилар. Бундай ходисани отни ўрганишда ҳам учратиш мумкин. Айрим ўқувчилар тинчлик, қаҳрамонлик, қадам каби сўзларни от тўркумига киритмайдилар. Тушунчани шакллантириш учун ўқувчиларда мавҳум кўникмасини ўстириш, улар диққатини сўзнинг аниқ

лексик маъносидан грамматик маъносига қаратиш ва шу гўруҳдаги сўзларга оид умумий, грамматик белгиларни ҳисобга олган ҳолда, уларни бир гўруҳга бирлаштириш талаб этиладп. Масалан, к и м? ёки н и м а? сўроғига жавоб бўладиган барча сўзлар «от» тўркумига бирлашади; предмет билдириш, сон (бирлик ва кўпликда келиш), эгалик қўшимчалари билан ўзгариш, келишиклар билан тўрланиш бу сўзлар учун умумий грам матик бслгилар ҳисобланади. Тушунчани шакллантиришда хато-нинг олдини олиш учун таълим бериш жараёнида қатор методик талабларга риоя қилинади. Тушунчани ўзлаштириш устида ишлаш жараёни Грамматик тушунчани ўзлаштириш узоқ тушунчани ўзлаштириш давом этадиган ва кичик ёшдаги ўқувчи- лар учун анча мўраккаб жараёндир. Ўқитувчи бошланғич синфларда тушунчани ўзлаштиришга оид ишларни ташкил этишда ўрганиладиган тушунчанинг лингвистик моҳиятини, билимларни ўзлаштириш жараёнининг психологик-дидактик хусусиятларини, ўқувчиларнинг нутқий ва ақлий ўсиши бир-бирини тақозо этишини, грамматик билимнинг нутқдаги ролини асос қилиб олади. Грамматик тушунчаларда тил ҳ одисаларининг му ҳ им белгила ри умумлаштирилади. Тушунчани ў злаштириш устида ишлаш ж а ра ён ида ў рганиладиган тушунчанинг му ҳ им бел гилар и ни ажратпш ма қ садида муайян тил материали анализ қ илинадн. Маса лан, с ў з ў згартувчи қў шимча учун икки му ҳи м б е лги характерли: 1) с ў з ў згартувчи қў шимча — с ў знинг ў згарадиган қ исми; 2) с ў з ў згартувч и қў шимча синтактик вазифани бажарад и , яъни гапда с ў зларни бо ғ лаш учун хизмат қ илади. Тушунчани ў злаштиришга оид ишларда ўқ итувчи муайян бир тушунчанинг му ҳ им белгиларини ани қ лаб олади, дастўри талабига к ў ра шу синф ўқ увчиларини тушунчанинг қ андай белгилари билан таништиришни, фойдаланганда яхши натижа б е радиган лексик мат е риалларни методик усул ва воситаларни белгилаб олади. Тил материалини анализ қилиш жараёнида ўрганиладиган ту - шунчанинг муҳим белгилари ажратилади (тушунча устида ишлашнинг

биринчи босиқичи), сўнг белгилар ўртасидаги боғланиш топилади, бир тушунчанинг хусусияти сифатида улар орасидаги ўзаро муносабати аниқланади, атама берилади (ту шунча устида ишлашнинг иккинчи бос қ ич и ). Ўқ увчилар ў рганилган тушунча мо ҳ иятин и англашлари ва б и л и мларни нут қ тажрибас и га татб иқ эт и шлари учун тушунча таърифини аниқ, ифодалаш устида ишланади {тушунча устида ишлашнинг учинчи босқичи); тўртинчи босқичда ўрганилган кате г орияни би-либ оли ш учун машқ; қилинади; амалий вазифани ҳал қ илиш ма қ садид а (фикрни ани қ ифодалаш, сўзни ва гап ни тўғри ёзиш учун) ўқ увчиларда тушунчага асосланиш к ў н и кмас и шакллантирилади. Шундай қилиб, тилга оид тушунчаларни шакллантириш жараёни шартли равишда тўрт босқичга бўлинади: Биринчи босқич — тушунчанинг муҳим белгиларини ажратиш мақсадида тил материалини таҳлил қилиш. Бу босқичда маълум сўз ва гапларнинг лексик маъносидан келиб чиқиб мавҳумлаштириш амалга оширилади ва шу тил ходисаси, тил категорияси учун умумий ҳисоблангани ажратилади. Ўқувчилар таҳлил қилиш ва мавҳумлаштириш ақлий амалини билиб оладилар. Иккинчи босқич — тушунчанинг белгиларини умумлаштириш улар орасидаги боғланишни аниқлаш (тушунчаларнинг ички боғланишини аниқлаш), атамани бериш.Ўқувчилар таққослаш ва таркиб амалини билиб оладилар. Учинчи босқич — тушунча таърифини ифодалашни ту-шуниш, белгилар моҳиятини ва улар орасидаги боғланишни аниқлаш. Т ў ртинчи бос қ ич — янги тил мат е риал и а сос и да ў рганила ё тган тушунчани аниқ лашт и р и ш. Билим тажр и бага татбиқ этиладиган машқлар ишлаш. Ў рганила ё тга н тушунча н инг илгар и ўзлаштирилган тушунчалар билан бо ғ ланишин и а ниқла ш. Кўрсатилган босқичларни «феъл» грамматик тушунчасини шакллантириш жараёни мисолида кўриб -чиқайлик.

Тушунча устида ишлаш тил материалини таҳлил қилиш ва тушунчанинг муҳим белгиларини аниқлашдан бошланади. Кўпгина текширишлар, агар ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлигида муайян вазифани бажариш билан дастлабки тил материалини ўзлари тузсалар ёки танласалар, уларнинг аналитик фаолиятнинг самарадорлиги ортишини кўрсатди. Масалан, ўқувчилар ҳаракатларини кузатиш асосида гап тузадилар. Дарсда ўқувчиларни феълдан фойдаланиш ва эътибор билан ёзишга ундайдиган қулай нутқий вазият яратилади. Экскўрсия, яқинда кўрилган фильм, шу дарсда кўрсатилган диафильмнинг бирор қисми, ўқилган ҳикоя, расм материали юзасидан гаплар тўзиш ҳам мумкин. Гап тўзишда фикрни аниқ ифодалайдиган керакли сўз (феъл)ни жамоа бўлиб топиш имконини берадиган вазият яратиш муҳимдир. Масалан, мавзуни ўрганишдан олдин ўқувчилар бахорда табиатда юз берадиган ўзгаришларни кузатадилар. Ўқитувчи: — Бахорда табиатда қандай ўзгаришлар юз беради? Ўқувчилар: — Кунлар исиди. — Ўтлар кўкарди. — Дара х тлар кўртак чи қ арди. — Б одом гуллади. — Шаф то ли, ў риклар гулл ая п т и. — Ол м а э н ди гулла й ди. ( Ўқувчилар ўқитувчи тавсия қилган бир неча гапни изоҳлаб ёзадилар.) Ўқитувчи: Нарсанинг ҳаракатини ифодалаш учун сиз қайси сўзлардан фойдаландингиз? Уларнинг тагига икки тўғри чизиқ чизинг. (Ўқувчилар вазифани бажарадилар). - Ҳаракатни билдирган сўзларга сўроқ беринг ва таққосланг. (Ўқучилар нима қилди? нима қиляпти? нима қилади? сўроқларини берадилар.) - Энди дарсликда феъл ҳақида нима дейилганини ўқинг. - Шахс ва нарсанинг ҳаракатини билдирган сўзлар нима дейилади, қндай сўроқларга жавоб бўлади?

- Бодом гуллади. Олма энди гуллайди гапларини гап бўлакларига кўра таҳлил қилинг (Ўқувчилар эганинг тагига бир, кесимнинг тагига икки тўғри чизиқ, иккинчи даражали бўлак тагига тўлқинли чизиқ чизадилар.) - Гуллади, гуллайди феъллари гапда қайси бўлак вазифасида келди. (Кесим.) - Энди феъл ҳақида нимларни билиб олдингиз? Режадан фойдаланиб айтинг (умумлаштиринг): 1. Феъл нима? (Сўз.) 2. Нимани билдиради? (Шахс ва нарсанинг ҳаракатини.) 3. Қандай сўроқларга жавоб бўлади? (Нима қилди? нима қиляпти? Нима қилади?) 4. Қайси гап бўлаги вазифасида келади? (Кесим.) - Китобдаги қоидада режанинг қайси пунктларига жавоб берилган? Режа пунктини ўқинг ва унга жавоб беринг. Ўқувчилар китобдаги ва қўшимча машвларни ишлайдилар. - Феълдан бошқа яна қандай сўз тўркумларини биласиз? (От, сифат, сон.) - Сўзларни таққосланг: гул, гулли, гуллади. Сўз тўркумлари (от, сифат, феъл) бир-биридан қандай фарқланади? (Режадан фойдаланиб жавоб берадилар.) Ўқувчилар мустақил бир неча гап тузадилар, айримларини ёзиб, феълларнинг тагига чизадилар. Бу дарс фрагментида тушунча билан таништириш жараёнининг юқоридаги тўрт босқичи қисқа шаклда ўз аксини топган. Бироқ бу дарсда ўқувчилар тушунча билан фақат таништирилди., уни ўзлаштириш учун эса дастўрида мавзуни ўрганишга ажратилган барча дарсларда машқлар тизимини бажариш лозим. Мавзуни ўрганиш жараёнида “Феъл” тушунчаси чуқўрлашади ва кенгаяди, ўқувчилар феълнинг янги белгиларини ўрганадилар (феълларда бўлишли ва бўлишсизлик, уларнинг шахс-сон қўшимчалари билан тусланиши, феъл замонлари). Ўқувчиларда феълларни шахс-сон, замон, бўлишсизлик қўшимчалари билан ўзгартириш ва фикр баён

этиш мақсадига мос феъл шаклларидан нутқда тўғри фойдаланиш кўникмаси шакллантирилади. Т ушунчани шакллантириш жараёнида сўзнинг лексик маъноси, унинг гап таркибида бошқа сўзлар билан бирга келгандаги маъноси аста- секин аниқланиб , ойданлаштириб борилади, оғзаки ва ёзма нутқда сўзни услубий тўғри ишлатиш кўникмаси орта боради. Бунинг учун ўқувчилар сўзнинг кўп маънолилиги, ўз ва кўчма маънода ишлатилиши, синоним ва антоним сўзлар билан элементар таништирилади. Ўрганилган грамматик белгиларни амалга кенг татбиқ этиш ва улардан жонли нутқда алоқа мақсадида бевосита фойдаланиш учун грамматик тушунчани шакллантиришда ўқувчиларда мавҳумлаштиришни ва сўзлар учун характерли бўлган умумий грам матик белгиларни син тезлашни ўстириш зарўр, шунингдек, улар СЎЗНИНГ лексик маъносини чуқўр билишларига эришиш муҳимдир. Булар ўқувчиларнинг нутқини ўстириш моҳиятини акс эттиради, яьни ўқуувчилар нутқда сўзлардан амалий фойдаланишга, сўзнинг лексик маъносини тор тушунишдан чуқўрроқ тушунишга ўтадилар, сўзнинг лексик ва грамматик маънолари бир-бирига таъсир қилишини тушуна бошлайдилар, натижада нутқда сўзлардан онгли фойдаланишга асос яратилади. Тушунчанинг самарали ўзлашишини таъминлайдиган методик шартлар 1. Ўқувчилар ақлий фаолиятини фаоллаштириш . Билимни ўзлаштиришнинг натижаси маълум даражада ўқитиш методларига боғлиқдир. Баён методи асосан ўқувчиларнинг эслаб қолишига мўлжалланади ва уларнинг билиш фаолиятини фаоллаштира олмайди, шунинг учун кутилган натижани бермайди. Мактаб тажрибасини оммалаштириш ва олимлар («П. В. Замков, Ю.Н.Бабанский, Н. П. стрезикозин ва бошқалар) нинг махсус текширишлари таъкидлашича,

изланиш методлари (бошланғич синфларда қисман изланиш методи) кўпроқ самарали ҳисобланади. Грамматик тушунчани шакллантиришда изланиш вазияти ўқитувчи берган вазифа ва уни жамоа бўлиб бажариш вақтида яратилади. Изланиш вазияти ўқувчиларни янгиликни билишга қизиқтиради ва вазифани бажариш усулини мустақил равишда ижодий танлашга ундайди. Масалан, ўқувчиларни сўз ясовч қўшимчалар билан таништиришда (2-синф) ўқитувчи доскага гул — гулчи, ғалла-ғаллакор,ъ трактор — тракторчи, сўзларини икки устун тарзида ёзади. Ўқувчиларга икки устун шаклида ёзилган сўзларни кузатинг, маъноларидаги фарқини ўйлаб кўринг, шу сўзларнинг маъносини фарқлашга хизмат қилаётган қисмини топинг» топшириғини беради ўтказилган муҳокамадан сўнг ўқувчилар қуйидагича хулосага келадилар: гул сўзи ўсимликнинг бир турини, гулчи эса гулларни парвариш қилувчи киши маъносини билдиради; ғалла ўсимлик, ғаллакор – ғалла етиштирувчи киши; трактор сўзи қишлоқ хўжалик машинасини, тракторчи эса тракторда ишловчи киши маъносини билдиради. Сўзнинг –чи, -кор қисми икки сўзнинг маъносини фарқлашга хизмат қилади; -чи, -кор алоҳида келганда маъно англатмайди, булар қўшимча; сўз қўшилганда ишлови, шуғулланувчи киши маъносини англатяпти, янги маъноли сўз ҳосил бўляпти; -чи, -кор сўз ясовчи қўшимча. Муҳкамали вазиятни орфографик мавзу Билан таништириш жараёнида ҳам яратиш мумкин. Масалан, ўқитувчи “Ҳайвонларга қў Й илган номнинг бош ҳарф билан ёзилиши” мавзусини тушунтириш учун ўқувчиларга “ Ким ҳандай уй ҳайвонларини боқади? Уларга ўзингиз ном қўйганмисиз? Қандай ном қўйгансиз?” саволларини беради. Ўқувчилартартиб билан ўзлари боқаётган ҳайвонлари ва унга қўйган номларини айтадилар (мушук – Мош, кучук – Қоплон, сигир – Тарғил, от – Саман каби); ўқитувчи икки устун шаклида доскага ёзиб боради. Ўқитувчи «Иккн устун шаклида ёзилган сўзларни ўқинг, уларни таққосланг. Уларнинг ёзилишида қандай фарқ бор? Нима учун? Исботланг» топшириғини беради. Бу савол-топшириқлар ҳарактери болаларни ўйлашга, изланишга мажбўр қилади. Улар биринчи

устундаги сўзлар кичик ҳарф билан, иккинчи устундагилар эса катта (бош) ҳарф билан ёзилганини айтадилар, аммо нима учун шундай ёзилганини исботлашга уларнинг билимлари етишмайди. Шундай қилиб муаммоли вазият яратилади. Ўқувчилар янги материални ўрганиш зарўрлигини сезадилар. Бу методда энг муҳими муаммоли вазият яратиш, тил, ҳодисаларини таҳлил қилиш, ўзаро таққослаш омилларини бажариш билан болаларнинг билиш фаолиятини фаоллаштириш ҳисобланади. Суҳбат — муҳокама жараёнида муаммони ўқитувчи раҳбарлигида ўқувчиларнинг ўзлари ҳал қи лиш-лари ёки ўқитувчи томонидан ҳал қилиниши мумкин. Муҳокаманинг бориши билимлар асосида топшириқларни фаол бажаришни, фаол ақлий фаолиятни талаб қилади. II. Ўқувчиларда сўз ва гапга лингвистик мунусабатни ўстириш устида мақсадга йўналтирилган ишлар. Ўқувчиларда сўз ва гапга лингвистик муносабат назарий билимларни ўзлаштириш, мавҳум тафаккўрни ўстириш жараёнида шакллантирилади ва тилнинг семантик ва грамматик томонининг бир-бирига таъсирини англашни билдиради. Ўқувчилар тилни уларда тил бирликларига, хусусан, уларнинг асосийлари бўлган сўз, морфема, сўз бирикмаси, гапга лингвистик муносабатни параллел шакллантириш билан бирга онгли ўзлаштирадилар. Сўзга лингвистик муносабат сўзни товуш-ҳарф томонидан таҳлил қилиб, унинг товуш ва график томони ўртасидаги боғланишини аниқлаш, сўзни морфемик таҳлил қилиш ва сўзга лексик маъно беришда морфеманинг ролини тушуниш; сўзни грам матик таҳлил қилиш ва шу сўзнинг муайян сўз тўркумига оид экани билан унинг грамматик белгилари ўзаро боғлиқлигини тушуниш кўникмасининг шаклланишига қараб ўсиб боради. Лингвистик муносабат ўқувчиларда аста-секин шакллантириб борилади, уларда билиш, тушуниб олиш савияси ҳам ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, II синф ўқувчилари гапдаги сўз бирикмаларини топадилар, аммо у сўз бирикмасидаги сўзлар ўзаро қандай, яъни нималар ёрдамида боғланганини тушунтира олмайдилар. III синф ўқувчилари гапдаги

сўз бирикмасини топадилар ва сўз бирикмаси таркибидаги сўзлар ўзаро сўз ўзгартувчи қўшимчалар (келишик, шахс-сон қўшимчалари) ёки оҳанг ёрдамида боғланганини тушунтирадилар, яъни боғланиш грамматик воситалар билан ифодаланишини кўрсатадилар. Бу сўз бирикмаси таркибидаги сўзларнинг боғланиш моҳиятини элементар даражада тушуниш бўлиб, уни юқори синфларда чуқурроқ (сўз бирик маси таркибидаги сўзларнинг боғланиш турлари, бош ва эргаш сўзнинг хусусиятларини) тушунадилар. Ўқитувчи ўқувчиларда сўзга, сўз бирикмаси ва гапга лингвистик муносабатни таълим жараёнида мақсадга мувофиқ ўстириб боради, хусусан, ўрганиладиган категорияни ўқувчи тушуниб олишига ғамхўрлик қилади. III. Янги тушунчани илгари ўрганилган тушунчалар тизимига киритиш тушунчани ўзлаштириш, билимни нутқ тажрибасига татбиқ этишнинг муҳим шарти ҳисобланади. Тушунчалар орасида боғланишни вужудга келтириш, амалга ошириш ўқувчилар ўзбек тилидан эгаллайдиган билимлар тизимига ҳамда тилдан онгли фойдаланишга пойдевор бўлади. Тушунчалар орасидаги боғланишни билиб олиш амалий (грамматик, орфографик, нутқий) вазифаларни ҳал қилишда назарий билимларни кўпроғ, татбиқ, этишга имкон беради. Тушунчалар орасидаги боғланишни аниқламай, уларни билимлар тизимига киритмай тўриб ўқувчилар тилни онгли ўзлаштира олмайдилар. Бошланғич синф ўқувчилари ўзлаштирадиган асосий боғланиш йўллари: Сўзга бериладиган морфологик сўроқлар ва уларнинг грамматик белгилари (ким?, нима? сўроғига жавоб бўлган сўз шахс ва нарсани билдиради —> бирлик ва кўпликда қўлланади —> эгалик билан ўзгаради — > келишиклар билан тўрланади; қандай?, қанақа? сўроғига жавоб бўлган сўз шахс ва нарсанинг белгисини билдиради —> ўзгармайди; неча?, нечанчи? сўроғига жавоб бўлган сўз шахс ва нарсанинг сони ва тартибини билдиради —> асосан, ўзгармайди; нима қилди? нима қиляпти?, нима қилади? сўроғига

жавоб бўлган сўз предмет ҳаракатини билдиради —> бўлишли (ва бўлишсиз шаклда қўлланади —> шахс-сон қўшичалари билан тусланади —> ўтган, ҳозирги ва келаси замонни кўрсатади); сўз тўркуми — гап бўлади (от гапда эга ёки иккинчи даражали бўлак, сифат — иккинчи даражали бўлак, сои —- асосан, иккинчи даражали бўлак, феъл — кесим вазифасида келади); бош келишикдаги от — эга, бошқа келишиклардаги отлар — иккинчи даражали бўлак; кишилик олмошлари—феълларда шахс (агар феъл мен ёки биз олмошлари билан қўлланса, I шахс, сен ёки сиз олмошлари билан қўлланса, II шахс ифодаланади); умумий ўзак ва ўзакдош сўзларнинг маъносидаги умумийлик (ўзакнинг умумийлиги ўзакдош сўзларнинг маъносидаги ўхшашликка сабаб бўлади); сўзнинг лексик маъноси ва унинг морфемик таркиби (сўзнинг морфемик таркиби ўзгарса, кўпроқ; унинг лексик маъноси ўзгаради: гул — гулчи, гулдон, гулла каби IV. Айрим тил категориялари боғланишининг моҳияти янги тил категориясини ўрганиш жа раёнида очилди, шунингдек, бир ёки бир неча тил категорияси ўрганилгандан кейин ойдинлашади. Масалан, сўзнинг лексик маъноси ва унинг морфемик таркиби сўзнинг маъноли қисмларини ўрганиш жараёнида бир йўла муҳокама қилинади, чунки у ёки бу морфеманинг ролини бошқача йўл билан тушунтириб бўлмайди; ўқитувчи сўз таркибини ўзгартиради па шу билан боғлиқ; ҳолда сўз маъносинииг ўзгаришини кўрсатади, бу ўзгариш сўзнинг қайси қисми (сўз ясовчи қўшимча) ҳисобига ҳосил бўлганини тушунтирад: ишчи - ишла — ишчан; пахтакор — пахтазор.

Феълларнинг шахс-сон билан тусланиши кишилик олмошлари ўрганилгандан сўнг, феълда шахс кишилик олмошларининг уч шахсни кўрсатиши билан боғлаб ўрганилади. Мактабда грамматик материални ўрганиш амалий йўналишга эга бўлгани ва, биринчи навбатда, ўқувчиларнинг нутқий ва ақлий ривожланишига хизмат қилгани учун, бир тил категориясининг бошқасига тобелигини ва бир-бирини тақозо қилишини тушуниш билан бирга, ўқувчиларнинг бу ҳақдаги билимларидан амалий вазифаларни ҳал қилишда, яъни сўзларни ёзиш, гап тўзиш, сўзни таҳлил қилишда фойдаланишга ўргатиш ҳам муҳимдир. Ўқитувчи, тилни ўргатиш вазифаларини ҳисобга олиб, доимо ўқувчиларнинг нутқий тажрбасига суянади ва тил категорияларининг боғлиқлиги ҳақидаги билимларни тажрибага татбиқ этиш жараёнига йўналтиради. Билим компонентлари ўртасидаги боғланишни аниқлаш билимни тажрибага, ўқувчиларнинг ёзма ва оғзаки нутқига татбиқ; этиш имконини беради. Она тилини ўрганиш жараёнида билимларнинг изчиллиги қандай таъминланади? Аввало, мактаб дастўри лингвистик материални ўрганишда янги ўрганиладигаи материалнинг илгари ўрганилганлар билан илмий асосланган боғланишини аниқлашга имкон берадиган изчилликни кўзда тутади. Ўқитувчи бу боғланишнинг моҳиятини методик жиҳатдан аниқ кўз олдига келтириши зарур. Ўзаро боғлиқ бўлган тил ҳодисаларини кетма-кет ва параллел ўрганиш мумкин. Буларнинг қайси биридан фойдаланиш маъқулроқ деган масала кўпроқ, материалнинг лингвистик моҳиятидан келиб чиқиб ҳал қилинади. Масалан, кишилик олмошлари феълдан олдин ўрганилади, бу феълнинг шахс-сон билан тусланишини кишилик олмошларига боғлаб ўрганиш имконини беради. Ўқитувчи янги ўрганиладиган материални илгари ўрганилганлар билан боғлайди. Бунинг учун тил тушунчаларини таққослайди ва бир-бирига қарама-қарши қўяди. Масалан, сўз ўзгартувчи қўшимчаларни ўрганишда улар сўз ясовчи қўшимчалар билан таққосланади ( сўз ясовчи қўшимча янги сўз ҳосил қилиш учун хизмат қилса, сўз ўзгартувчи қўшимча

сўзнинг шаклини ўзгартириш учун, гапда сўзларни боғлаш учун хпзмат қилиши аниқланади). V. Тушунчани кўргазмали ўрганиш. Тушунчани шакллантиришнинг турли босқичида кўргазмалиликдан фойдаланиш катта аҳамиятга эга. Тушунча белгилари билан таништиришнинг бошланғич босқичида кўргазмалиликдан ўрганиладиган ҳ одисанннг белгиларини нутқда аниқ, кўрсатиш мақсадида фойдаланилади. Тил тушунчаларини шакллантиришда фойдаланиладиган кўргазмали воситаларнинг ўзига хос хусусияти ўрганила-диган объект ҳисобланган сўз, сўз бирикмаси, гап, гап бўлаги ва бошқаларга мос бўлади. Шундай экан, кўргазмали воситаларга жадвал, шема, бирор предмет, унинг расми билан бир қаторда тил материалнинг ўзи ҳам киради. Танланган матнлар, алоҳида сўз ва гапларда ўрганилаётган ҳодиса аниқ ва лўнда берилган, нутқий вазифаси ва грамматик хусусияти равшан кўрсатилган бўлиши керак. Бу ички кўргазмалилик ўқувчиларга тушунча белгиларини мавҳумлаштириш, ўрганилаётган ҳодисани бирор томон-дан ўхшашни бўлган бошқа ҳодисалар орасидаи топиш имконини беради. Масалан, ўзакдош сўзларни ўрганишда таркибида бир неча ўзакдош сўз бўлган матндан фойдаланиш мақсадга мувофиқ: 1. Мактабимиз ҳовлисида катта гулзор бор. Унга ҳар хил гул экилган. Гулларни гулчи ўқувчилар парвариш қиладилар. 2. Раҳимнинг отаси заводда ишлайди. У илғор ишчи. Раҳимнинг ў зи — ишчан бола. Бу икки матнда учтадаи ўзакдош сўз бўлиб, уларнинг икки муҳим белгиси (бир хил умумий қисмга эгалиги ва маъноларидаги ўхшашлик)ни ҳисобга олган ҳолда, ўзакдош сўзлар юзасидан умумлаштириш имконини беради. Бундан ташқари, ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлигида ўзакдош сўзни шу сўзларнпнг бир формаси бўлган сўз (гулларни) билан таққослаб, ўзакдош сўзлар билан сўз формаси ўртасидаги фарқ ҳақида элементар тушунчага эга бўладилар. Тушунчанинг мо ҳ ияти н и очишга қаратилган ваз и фалар н инг ўзи ўқувчиларни уларни бажар и шга у н даши, мажб у р этиш и лоз и м . Бу билан тушунча кўргазмал и лиги таъминланади. Масалан, гапнннг уюши қ бўлаклари

тушунчасининг мо ҳ иятин и очишда икки-уч гапдан б и тта гап т у зиш вазифасини б е риш ма қ садга мувофи қ. (Ба ҳ орда биз қ алдир ғ очларни қ увониб к утиб оламиз. Ба ҳ орда б и з ма йналарни қ увониб кутиб оламиз. Ба ҳ орда биз чу ғу рч уқ ларни қувониб кутиб оламиз.— Ба ҳ орда биз қ алдир ғ очларн и , майналарни, чу ғу рчу қ ларни қ увониб кутиб оламиз.) Га п лар гап бўлаклари жиҳати дан та ҳ лил қилинади; ўқ увчилар учала гапд а такрорланган сўзларн и а йтадилар; бунда й ҳ олларда кишилар уч гап ўрнига битта гапдан фойдаланишларини тушунадилар. Шунда й қилиб, улар уч гапдан битта гап тузадилар, ун и гап бўлакларига кўра та ҳ лил қ иладилар, шемасин и тузадилар. Бу вазифаларн и бажар и ш билан ўқ увчилар кўргазмали хулоса ч иқ арад и лар: бир кесимга бир неча иккинчи даражали бўлак бо ғ ланиши ва улар бир хил сўро ққ а (н и м а л а р и н и?) жавоб б ў лиши мумкин; бир бўлакка қ арашли ва бир хил сўро ққ а жавоб бўлган бунда й сўзлар гапнинг уюши қ бўлаклари дейилад и . Ю қ орида келтирилган мисолларда фойдала ни лган кўргазмалил и к ўрганила ё тган тил ҳ одисаларининг б е лгиларини ажратишга қ аратилга н , яъ ни кўргазмалиликдан тушунчни таър и флашдан олди н фойдаланилган. Дарсда фойдаланиш учун кўргазма мат е ри а л та н- лашда ўқитувчи қўйилган мақсадга кўра ўқувчилар нимани билиб олишларини аниқ кўз олдига келтириши керак. Бир кўргазма материалдан турли мақсадларда фойдаланиш мумкин. Масалан, предмет ёки унинг расмидан сўзнинг лексик маъносини тушунтиришда ҳам, грамматик тушунчани шакллантиришда ҳам фойдаланиш мумкин. Масалан, ўқувчиларни сифатнинг нутқдаги аҳамияти билан таништириш учун ўқитувчи берилган предметни тасвирлаш, унинг белгиларини айтиш вазифасини топширади. Ўқувчилар ҳар қандай предметни тасвирлаш учун ўз нутқларида сифатлардан фойдаланадилар. Бу — табиий. Ўқитувчи «Предметни тасвирлашда сиз қайси сўзлардан фойдаландингиз? Нима мақсадда?» каби савол-лар бериб, болалар диққатини ўрганиладиган грамматик тушунчанинг (бу ўринда сифатнинг) белгиларига қаратади. (Ўқувчилар предметни тасвирлаш учуи қайси сифатлардан бир предметни бошқасидан ажратиш мақсадида фойдаланганликларини

айтадилар.) Бу мисолда кўргазмали материал нутқда грамматик тушунча (сифат) нинг ролини кузатиш мақсадида фойдаланганликларини ва ўқувчилар конфет материалдан умумлаштиришга ўтдилар. Тушу н чани шаклла н т и р и шн и учу н жад в ал в а ш е малард а н к е нг фо й дала ни лади. Бу к ўр газмаларда н к ў про қ , тушунча б е лгилар и а жр а т и л га нд ан с ўн г, м авҳ умлашга н б е лгилар и умумлашт и р и ш, улар ўртасидаги бо ғ ла н ишн и ани қ ла ш ма қ садида фойдаланилади. Шундай қилиб, грамматик тушунчани ўзлаштиришга ёрдам берадиган лсоеии методик шартлар ўқувчиларнинг ақлий фаолиятини фаоллаштириш уларни янги билим олиш учун қизиқтириш, ўқувчиларнинг нутқий тажрибасига таяниш, билимларнинг тизимлилиги, ўқувчиларда тил бирликларига лингвистик муносабатни шакллантириш устида мақсадга мувофиқ ишлаш ҳисобланади. Грамматик ва сўз ясашга доир машқлар М актабда тилдан н азарнй б и л и мни ўрга нишдан мақсад фикрни оғзаки ва ёзма тарзда грамматик тўғри ва услубий аниқ ифодалаш учун ундан онгли фойдаланиш ҳисобланади. Бироқ назарий билимни амалда қўллашни эса мақсадга мувофиқ ва мунтазам ўргатиб бориш талаб этилади. Машқлар тизими тушунчани ўзлаштириш босқи-чига ва унинг хусусиятига мос равишда машқ турини танлаш, унинг мураккаблаша боришини ва ўқувчилар мустақиллиги ўсиб боришини ҳисобга олган ҳолда, машқларни бажариш изчиллигини аниқлашни кўзда тутади. Бу система машқларнинг ўзаро боғланишига асосланган. Машқ турлари . Грамматик машқлар турли асосга кўра тасниф қилинади, шунинг учун машқнинг ҳар хил тури ҳосил бўлади. Агар билимни шакллантириш характери асосга олинса, грамматик машқлар икки катта гуруҳга бўлинади. 1) морфологик машқлар (бунга лексик-морфологик машқлар ҳам киради); 2) синтактик машқлар. Агар ўкувчилар фаолиятининг

характерли, яъни машк жараёнида ўкувчилар бажарадиган аклий омиллар характери асос қилиб олинса, машқлар аналитик, спите тик, такқослашга, группалашга, умумлаштиришга оид машқларга бўлинади. Машқнинг ўзига хос хусусиятларини аниқрок белги-лаш учун юкоридаги икки асос ҳисобга олинади. Масалан, машқнинг вазифаси аралаш берилган сўзлардан гап тузиш-ни ва гап бўлакларини ажратишни талаб этса, бу машқ би-лимни шакллантириш турига кўра — синтактик машқ, фао-лият характерига кўра синтетик-аналитик машқ, ҳисобланади. Бошланғич синфларда соф морфологик ёки соф син-тактик машқ жуда кам кўлланади, шунинг учун ҳам вазифа-нинг етакчи томони ҳисобга олинади. Масалан, машқни мазмунга мос отни кўйиш, кайси келишик эканини кўрсатиш талаб этилса, бу лексик-морфологик машқдир. Ўқувчи отнинг қайси келишикда эканини аниқлаш учун у боғланган сўз (феъл ёки от) ни аниқлаши ( сўз бирикмасини ажратиши) талаб этилади, шунга кўра бу машқ син тактик машқ ҳисобланади. Грамматик та ҳ лил аналитик маш ққ а кирад и . Грамматик та ҳ лил с ў з т у ркум и га кўра (морфолог и к) та ҳлилни, гап бў лакларига кўра ( с и нтактик) та ҳ лилни ў з и чига олад и . Гап бўлакларига кўра таҳлил ўқувчилар ўзлаштирган синтак тик билимларнинг меъёрига қараб чуқурлашиб боради. Амалдаги дастурга кўра, I синф ўқувчилари «эга» ва «кесим» терминларидан фойдаланмайдилар, аммо улар гапнииг бош бўлакларини амалий равишда топиш кўникмасига эга бўладилар, яъни гап ким ёки нима ҳақида айтилганини билдирган сўз (эга)ни, у ҳақда нима дейилганини англатган сўз(кесим)ни топадилар. Масалан, Болалар олмаларни тердилар гапини таҳлил қилишда ўқувчилар шундай фикр юритадилар: «Гап болалар ҳақида айтилган. Кимлар?— болалар ( сўзнинг тагига битта тўғри чизик; чизадилар). Болалар — нима қилдилар?— тердилар (сўзнииг тагига икки тўғри чизиқ чизадилар). Болалар- терди лар — гапнииг асосий қисми; нималарни? (тердилар) — олмаларни».

II синфда I синфдагидек муҳокама қилинади, фақат мазмуни чуқурлаштирилади. Мисол учун II синф ўқувчиси Оппоқ пахталарқ қийғос очилди гапини қуйидагича таҳлил қилади: Гап пахталар ҳақида айтилган. Н и м а л а р?— пахталар — эга (тагига бир чиз иқ , ч и зад и ). Пахталар ҳ а қ ида нима д е йилган? Очилди — н и м а қ и л д и?—кес и м (тагига икки тўғри чизи қ чизади). Қ а н д а й ? (очилди)— қ ий ғ ос — икк и нчи даражали бўлак, к е симн и изо ҳ лаяпти (тагига т ў л қ инл и чизи қ чизади). Қ андай? (пахталар) — оппо қ (пахталар) икк и нчи даражали бўлак, эгани изо ҳ лаяпти. Пахталар очилди —гапнинг асоси. Оппо қ пахталар ва қ ий ғ ос очилди — сўз бир и кмас и . III - IV синфда с и нтакт и к таҳлил сифат жиҳатидан ўзгармайди, аммо сўз бирикмасини ажратишга аҳамият берилади. Морфологик таҳлилнинг моҳияти сўзнинг қайси сўз туркуми экани, гапда қандай грамматик формада келганида ифодаланади. Тўлиқ морфологик таҳлилда ўқувчи сўз туркумининг ўзи ўрганган белгиларини айтади. Масалан, 1 синф ўқувчиси шу сўз қандай саволга жавоб бўлишини ва нимани билдиришини айтади шахс, нарса белгиси, ҳаракати). III синфда сўз туркумлари ўтилгач, морфологик таҳлил қуйидаги тартибда ўтказилади: От: 1. Сўз туркуми. 2. Сўроғи. 3. Бирлик ёки кўпликда. Сифат: 1. Сўз туркуми. 2. Сўроғи. 3. Қайси от билан боғланган. Феъл. 1. Сўз туркуми. 2. Сўроғи. 3. Бўлишли? ёки бўлишсиз. О ғзаки таҳлил намунаси: Мевали дарахтлар гулла д и. М е вали — с и ф ат , қандай — м ев али; дарахтлар от и б и ла н бо ғ ланган: мсвали дарахтлар; д арахтлар - о т , нимала р? — дарахтлар, к ў пл и кда; гуллади — ф е ъл, н и м а қ и л д и?- гулла ди, бў л и шл и . IV синф да ўрганилган мавзуларни ҳисобга олиб, морфологик таҳлил бир оз тўлдирилади ва қуйидаги тартибда ўтказилади: От: 1. Сўз туркуми. 2. Бош келишик шакли. 3. Бирлик ё кўпликда. 4. Эгалик (қўшимчаси, шахс-сони. 5. Келишик.

Сифат. 1. Сўз туркуми. 2. Сўроғи. 3. Қайси от билан богғланган. Сон: 1. Сўз туркуми. 2. Сўроғи. 3. Қайси от билан боғланган. Олмош: Кшиилик олмоши: 1. Сўз туркуми. 2. Сўроғи. 3. Шахс- сони. 4. Келишик. Феъл. 1. Сўз туркуми. 2. Сўроғи. 3. Бўлишли ёки бўлишсиз. 4. Шахс-сони. 5. Замони. Ўқувчилар таҳлил тартибини билиб олишлари учун ҳқитувчи бу тартибга риоя қилиб сўзга характеристика беришнинг қулайлигини тушунтирадп. Сўз туркумига кўра таҳлил оғзаки ва ёзма тарзда ўтказилади: уни мустақил машқ сифатида топшириш ҳам мумкин. Тўлиқ бўлмаган морфологик таҳлилдан хилма-хил грамматик вазифаларни бажариш мақсадида янги мавзу билан таништириш босқичида ҳам, уни мустаҳкамлаш босқичида ҳам фойдаланилади. Морфологик таҳлилнинг вазифаси ҳозирги ўзбек тилида сўз қандай маъноли қисмлардан тузилганини аниқлашдир. Морфологик таҳлил III синфдан бошланади. Бу синфда ўқувчиларга ўзакдош сўзлар, ўзак ўзакдош сўзларнинг умумий қисми экани, сўз ясовчи қўшимчалар ва сўз ўзгартувчи (форма ясовчи) қўшимчалар ҳақида элементар маълумот берилади. Сўз таркибига кўра таҳлил қуйидагича ўтказилиши мумкин: 1. Сўзга сўроқ бериш ва у нимани англатишини билиш. 2. Ўзакни аниқлаш. Бунинг учун сўзга ўзакдош сўзлар танлаш. Ўзакдош сўзларни таққослаш ва умумий қисми (ўзак)ни аниқлаш. 3. Сўз ясовчи қўшимчани аниқлаш. Бу янги сўз ясаш учун хизмат қилишини айтиш. 4. Сўз ўзгартувчи (форма ясовчи) қўшимчани аниқлаш. Бу сўзни бошқа сўз билан боғлаш учун хизмат қилишини айтиш. III синфда “Сўзнинг таркиби» мавзуси тўлиқ, ўрганилгач, гулзор сўзини сўз таркибига кўра оғзаки таҳлил қилиш тартиби:

I . Қайси сўз туркуми эканини биламан Гулзор сўзи нима? сўроғига жавоб бўлади, нарсани билдиради, бу – от. 2. Ўзакни аниқлайман. Бунннг учун ўзакдош сўзлар танлайман: гулзор, гулли, гулсиз, гулла. Уларни солиштириб, умумий қисмини топаман — гул.ъ Бу — ўзак. (Устига белгнсинн қўяман: гулзор.) 3. Сўз ясовчи қўшимчани аниқлайман, гулзор сўзи гул сўзига -кор сўз ясовчи қўшимчасини қўшиш билан ясалган. ( белгисини қўяман: гулзор.) 4. Б у сўзда сўз ўзгартувчи қўшимча йўқ. Сўз таркибига кўра таҳлилдан сўнг шундай кўриниш ҳосил бўлади: гулзор. III синфда пахтакорга сўзини сўз таркибига кўра оғзаки таҳлил қилиш тартиби: 1. Пахтакорга — от. 2. Ўзакни аниқлайман. Бунинг учун ўзакдош сўзлар танлайман: пахтакор, пахтазор. Солиштираман. Умумий қисм — пахта. Бу — ўзак. (Белгилайман: пахтакорга). 3. Сўз ясовчи қўшимчани аниқлайман: пахтакор сўзи пахта сўзига - кор сўз ясовчи қўшимчасини қўшиш билан ясалган. (Белгилайман: пахтакорга.) 4. Сўз ўзгартувчи (форма ясовчи) қўшимчаларни аниқлайман: -га — сўз ўзгартувчи қўшимча, келишик қўшимчаси (белгилайман: пахтакорга.) III синфда ишладим сўзини сўз таркибига кўра оғзаки таҳлил тартиби: 1. Ишладим — феъл. 2. Ўзакн аниқлайман. Ўзакдош сўзлар танлайман: ишла, ишли, ишсиз, ишчан. Солиштираман. Умумий қисм—иш. Иш — ўзак.

3. Сўз ясовчи қўшимчани аниқлайман: ишла феъли иш сўзига -ла қўшимчасини қўшиш билан ясалган. -ла — феъл ясовчи қўшимча. 4. Сўз ўзгартувчи (форма ясовчи) қўшимчани аниқлайман: -ди — ўтган замон қўшимчаси, -м — шахс-сон қўшимчаси, I шахс, бирлик: ишладим. Сўз таркибига кўра таҳлилдан мустақил машқ сифатида фойдаланиш ҳам мумкин. сўзни морфологик таҳлил қилиш унинг лексик маъносини тушунишда, морфемаларни тўғри ёзишда ўқувчиларга ёрдам берадиган муҳим воситадир. Бошланғич синфларда грамматик ва морфемик таҳлил билан бирга, сўзни товуш-ҳарф томонидан таҳлил қилишдан ҳам фойдаланилади. Бу таҳлилнннг вазифаси сўзда товушларнинг тартибини, уларнинг характерли хусусиятларини, товушлар ва ҳарфлар ўртасидаги муносабатни аниқлаш ҳисобланади. Бошланғич синфларда товуш-ҳарф томонидан таҳлил тартиби: 1. Сўзда нечта бўғин бор, нечанчи бўғин урғули? 2. Сўзда нечта товуш ва нечта ҳарф бор? (Товуш сони ҳарф сонидан кам ёки кўп бўлса, сабабини айтиш.) 3. Унли товуш нечта? Ундош товуш-чи? 4. Ҳар бир товушни характерлаш. Товуш сўзда қайси ҳарф билан ифодаланган? Елкан сўзини таҳлил қилишга мисол: 1. Сўзда икки бўғин бор. Иккинчи бўғин — урғули: е л-кан. 2. Сўзда олтита товуш, олтита ҳарф бор. 3. Сўзда нкки у или товуш, тўрт ундош товуш бор. 4. й — ундош, жарангли е — унли товуш, е ҳарфи билан ифодаланган л — ундош товуш, жарангли, ёзувда эл ҳ арфи билан ифодаланган. к — ундош товуш, жарангсиз, ка ҳ арфи билан ифодаланган. а — унли товуш, а ҳарфи билан ифодаланган.

н — ундош товуш, жарангли, эн ҳ арфи билан ифодаланган. Товуш-ҳарф томонидан тўлиқ бўлмаган таҳлилдан сўзнинг ёзилишини тушунтиришда ҳам, орфоэпик тўғри талаффуз-ни ўргатиш мақсадида ҳам фойдаланилади. Масалан, мактаб сўзи охирида б ундоши п тарзида талаффуз қилинади, жуфти бор ундош, текширамиз: матабим — мактаб, бэ ҳарфи ёзилади.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR 1. I. A. Karimov. «Barkamol avlod orzusi». T. 1999 y. 2. I. A. Karimov. «Barkamol avlod Uzbekiston tarakkiyotining poydevori». T. 1997 y. 3. O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim tizimini isloh qilish buyicha me`yoriy hujjatlar I-kism, Toshkent, 1998 yil 4. O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim tizimini isloh qilish buyicha me`yoriy hujjatlar II-kism, Toshkent, 1998 yil 5. V. A. Skakun. «Ishlab chiqarish ta`limi ustozi uchun kullanma». Toshkent «O`qituvchi» 1992 y. 6. N.N.Azizxo`jaeva «Pedagogik texnologiya va pedagogik mahoart». Toshkent, Nizomiy nomidagi TDPU, 2003 y 7. R. X. Djuraev. «Teoriya i praktika intensifikasii professionalnoy podgogtovki uchahixsya proftexuchilih». Toshkent. «FAN» 1992 y. 8. S. A. Akmalova. «Ta`lim nazariyasi didaktika masalalari bo`yicha o`quv kullanma». Namangan 1993 y. 9. K. J. Mirsaidov. «Maxsus fanlarni o`qitish va ishlab chiqarish ta`limi». Toshkent «O`qituvchi» 1996 y. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Шахс маънавиятини шакллантиришнинг илмий назарий асослари

Она тили ўқитиш методикаси - педагогик фан

Махсус муассасаларда грамматика ва имлога укитиш усуллари

Фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг қонуниятлари ва тамойиллари

Она тили - махсус муассасаларда укув предмети сифатида