Каттик жисмнинг илгариланма ва айланма ҳаракати

Каттик жисмнинг илгариланма ва айланма ҳаракати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94.6328125 KB

Каттик жисмнинг илгариланма ва айланма ҳаракати Режа: 1. Илгариланма ҳаракат. 2. Каттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракати. 3. Текис ва текис ўзгарувчан айланма ҳаракат.

Илгариланма ҳаракат. Кинематика қисмида ҳам, статика қисмидаги каби ҳамма қаттиқ жисмларни абсолют қаттиқ жисм деб қабул қилинади. Каттиқ жисм кинематикаси икки қисмга бўлинади: 1) ҳаракатнинг берилиши ва улар орқали қаттиқ жисмнинг барча кинематик характеристикаларни аниқлаш; 2) қаттиқ жисмнинг айрим нуқталарининг кинематик характеристикаларини аниқлаш. Каттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракатини ўрганишдан бошлаймиз. Каттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракати деб шундай ҳаракатга айтиладики, шу қаттиқ жисмда олинган ихтиёрий тўғри чизиқ, ҳаракат давомида ҳар доим ўзининг бошланғич ҳолатига параллеллигини сақлаб қолади. Илгариланма ҳаракатни тўғри чизиқли ҳаракат билан алмаштириб юбормаслик лозим. Илгариланма ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг нуқталарининг траекториялари турли хил эгри чизиқлардан иборат бўлишлари мумкин. Мисоллар келтирайлик: 1. Автомобилнинг кузови, йўлнинг горизонтал тўғри қисмида илгариланма ҳаракат қилади. Кузовнинг ҳамма нуқталарининг траекториялари тўғри чизиқлардан иборат бўлади. 2. О 1А ва О 2В кривошиплар айланма ҳаракат қилганда АВ жуфтлик (131 шакл) илгариланма ҳаракат қилади (шу жуфтликда ихтиёрий олинган тўғри чизиқлар, ҳаракат давомида ҳар доим ўзининг бошланғич ҳолатига параллел ҳолда қолади). Ваҳоланки, жуфтликнинг барча нуқталари айлана бўйлаб ҳаракат қиладилар. 131 шакл 132 шакл

Илгариланма ҳаракатнинг хоссаси қуйидаги теорема орқали аниқланади: Каттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракатида, унинг барча нуқталари бир хил траекториялар (уларни силжитилса устма-уст тушади) бўйича ҳаракатланадилар, ва ҳар бир ихтиёрий олинган вақтда уларнинг барча нуқталарининг тезлик ва тезланиш векторларининг модули ва йўналишлари бир хил бўлади. Бу теоремани исбот қилиш учун, О xyz ҳисоб системасида илгариланма ҳаракат қилаётган қаттиқ жисмни олиб кўрайлик. Ушбу жисмда ихтиёрий А ва В нуқталарни танлаб олайлик. Координата бошидан бу нуқталарга тегишлича r A ва rB радиус векторлар, ва шу нуқталарни бирлаштирувчи AB вектор ўтказайлик (132 шакл). У ҳолда rB = r A + AB (35) А ва В нуқталар орасидаги масофа ўзгармас, ундан ташқари AB векторнинг координата ўқлари билан ташкил қилган бурчаклари ҳам ўзгармайди, чунки қаттиқ жисм илгариланма ҳаракат қилмоқда. Шунга асосан, айтиш мумкинки AB вектор қаттиқ жисмнинг ҳарқандай илгариланма ҳаракатида ўз йўналиши ва қийматини ўзгартирмас экан (яъни AB = const ). Демак, (35) тенгликка асосан (ва бевосита 132 шаклдан кўриниб турганидек) В нуқтанинг траекторияси А нуқтанинг траекторияси билан бир- хил бўлиб, фақат ундан ўзгармас AB = const векторга силжиган экан холос. Шу сабабли А ва В нуқталарнинг траекториялари (агар устма-уст қўйилса, бир бирини ёпади) мутлоқ бир хил эгри чизиқлардан иборат экан. А ва В нуқталарнинг тезликларини аниқлаш учун (35) тенгликнинг иккала томонидан вақт бўйича ҳосила оламиз, dr dt B = dr dt A + d AB dt ( ) Лекин AB = const ўзгармас вектордан вақт бўйича олинган ҳосила нолга тенг. rB ва rA -радиус векторлардан вақт бўйича олинган биринчи ҳосила, В ва А нуқталарнинг тезлик векторларидан иборат бўлади. Натижада,

vB= v A эканлигини аниқлаймиз, яъни қаттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракатида унинг ихтиёрий олинган иккита нуқтасининг тезликлари, ҳам сон қийматлари, ҳам йўналишлари бўйича бир хил экан. Охирги тенгликдан вақт бўйича яна бир марта ҳосила олсак шу нуқталарнинг тезланишларини аниқлаймиз, яъни d vB / dt = d v A / dt ёки aB = aA Демак, қаттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракатида, унинг ихтиёрий А ва В нуқталарининг тезланишлари ҳам сон қийматлари жиҳатидан, ҳам йўналишлари бўйича бир хил экан. А ва В нуқталарни ихтиёрий равишда танлаб олганлигимиз сабабли, қаттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракатида унинг барча нуқталарининг исталган вақтдаги тезлик ва тезланиш векторлари бир-бирларига тенг экан. Шундай қилиб юқоридаги теорема исбот қилинди . Юқорида исбот қилинган теоремага асосан, илгариланма ҳаракат қилаётган қаттиқ жисмнинг тезлик ва тезланиш векторларининг майдонлари бир жинсли бўлар экан (133 шакл), лекин ностационар, яъни вақт оралиғида ўзгарувчан бўлар экан (§32-га қаранг). Юқорида исбот қилинган теоремага асосланиб, шуни такидлаш мумкинки қаттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракатини унинг ихтиёрий олинган битта нуқтасининг ҳаракати орқали ўрганиш мумкин экан. Демак, қаттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракатини ўрганиш, биз ўтган параграфларда кўриб ўтган нуқта кинематикасини ўрганиш билан бир-хил экан. Каттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракатида унинг барча нуқталари учун бир хил бўлган тезлик v - ни жисмнинг илгариланма ҳаракат тезлиги , унинг тезланиши a - ни жисмнинг илгариланма ҳаракат тезланиши деб аталади. v ва a -векторларни жисмнинг ихтиёрий олинган нуқтасига қўйиш мумкин бўлади. 133 шакл.

Шуни таҳкидлаш лозимки, жисмнинг тезлиги ва тезланиши деган иборани қаттиқ жисмнинг фақат илгариланма ҳаракатидагина ишлатиш мумкин холос. Каттиқ жисмнинг қолган барча ҳаракатларида бундай - « жисмнинг тезлиги » ва « жисмнинг тезланиши » каби сўзлар ўринсиз бўлади, чунки жисмнинг ҳар бир нуқтасининг тезлиги ва тезланишлари турлича бўлади. Каттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракати. Бурчакли тезлик ва бурчакли тезланиш. Каттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракати деб, шундай ҳаракатга айтиладики, жисмнинг камида иккита нуқтасининг тезлиги ҳар доим нолга тенг бўлиши шарт (134 шакл). Шу қўзғалмас нуқталарни А ва В ҳарфлари билан белгиласак, шу нуқталардан ўтган ўқ жисмнинг айланиш ўқи деб аталади. Каттиқ жисмнинг нуқталари орасидаги масофалар ҳаракат давомида ўзгармай қолишлиги сабабли, айланиш ўқида ётувчи барча нуқталар қўзғалмас бўладилар. Айланиш ўқида ётмаган барча нуқталарнинг траекториялари айланиш ўқига перпендикуляр текисликларда жойлашади ва марказлари айланиш ўқида жойлашган тегишли радиусли ёйлардан иборат бўлади. Айланма ҳаракат қилаётган қаттиқ жисмнинг ҳолатини аниқлаш учун, айланиш ўқидан ўтувчи иккита текислик танлаб оламиз: улардан бири қўзғалмас I -ярим текислик, иккинчиси жисмнинг айланиш ўқини кесиб ўтувчи ва жисм билан биргаликда айланма ҳаракат қилувчи II -ярим текисликдан иборат бўлсин (134 шакл). У ҳолда жисмнинг ихтиёрий ҳолати, унинг айланма ҳаракатида II -ярим текисликнинг А z - ўқ атрофида бурилиши натижасида қўзғалмас I -ярим текислик билан ҳосил қиладиган  -бурчак орқали аниқланиши мумкин. Ушбу  - бурчакни жисмнинг бурилиш бурчаги деб аталади. Агар айланиш ўқининг мусбат томонидан қараганимизда, II -ярим134 шакл.

текислик А z - ўқ атрофида соат стрелкасига тескари томонга айланса, бундай ҳаракат мусбат айланиш бурчаги деб аталади, агар соат стрелкасига тескари томонга бурилса манфий бурилиш деб ҳисобланиш қабул қилинган. Агар олдиндан таҳкидланмаган ҳоллардан ташқари, ҳар доим бурилиш бурчагини фақат радианларда ўлчаш қабул қилинган. Айланма ҳаракатдаги жисмнинг исталган вақтдаги ҳолатини аниқлаш учун, бурилиш бурчаги  - нинг вақт t -га боғлиқ бўлган тенгламаси берилган бўлиши лозим, яъни  = f ( t ) (36) (36) тенглама, қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатининг қонуни деб аталади. Каттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатининг асосий кинематик характеристикалари бурчакли тезлик -  ва бурчакли тезланиш -  1 лардан иборат бўлади. Агар қаттиқ жисм  t = t 1 - t вақт оралиғида  =  1 -  бурчакка бурилса, ўртача бурчакли тезлик деб,  щрт   / t ва  t  0 интилганда, ўртача бурчакли тезлик ҳақиқий бурчакли тезликка айланади, яъни  = d  / dt ёки     (37) Шундай қилиб, қаттиқ жисмнинг бурилиш бурчагидан вақт бўйича олинган биринчи ҳосила жисмнинг исталган вақтдаги бурчакли тезлигининг сон қийматини аниқлаб берар экан. (37) тенгликдан кўриниб турибдики, жисмнинг бурчакли тезлиги -  , элементар бурилиш бурчаги d  -ни, шу элементар бурилишга сарфланган вақт dt - га нисбатига тенг экан. Бурчакли тезлик  -нинг ишораси айланишнинг йўналишини аниқлаб беради. Масалан, агар жисм соат стрелкасининг йўналишига тескари бўлса  >0 бўлади, акс ҳолда  <0 бўлади. Бурчакли тезликнинг ўлчов бирлиги 1/ T (яъни 1/вақт), амалда кўпроқ рад/ c ёки 1/ c (с-1) шаклда ифодаланади, радиан-ўлчовсиз қийматдан иборат. 1 § 42 да v - символ билан тезликнинг сон ыиймати ва бир ваытни щзида унинг модулини ифодалагани каби , бу ерда ъам  ва  - белгилар ыаттиы жисмнинг бурчакли тезлик ва бурчакли тезланишининг сон ( алгебраик ) ыийматини ва унинг модулини ифодалайди .

Бурчакли тезликни вектор  - шаклида ҳам ифодаланиб, у айланиш ўқи бўйлаб йўналади, унинг модули эса  -белги орқали ифодаланади. Агар бурчакли тезлик мусбат ишорали бўлса унинг йўналиши айланиш ўқи билан бир томонга йўналган бўлади, агар манфий ишорали бўлса ўққа тескари йўналишда бўлади. Бундай вектор бир вақтнинг ўзида қаттиқ жисмнинг айланма ҳаракатининг ҳам йўналиши, ҳам модулини аниқлаб беради. Б у р ч а к л и т е з л а н и ш . Каттиқ жисмнинг бурчакли тезланиши бурчакли тезликнинг вақт бирлиги ичидаги ўзгаришини ифодалаб беради. Агар  t = t 1 - t вақт оралиғида бурчакли тезлик  =  1 -  қийматга ўзгарса, бурчакли тезланишнинг ўртача қиймати  ўрт =  /  t -га тенг бўлади. Агар  t  0 интилганда ўртача бурчакли тезланиш ҳақиқий бурчакли тезланишга айланади ва (37) тенгликни эътиборга олган ҳолда,     d dt d dt 2 2 ёки       (38) аниқланади. Шундай қилиб, бурчакли тезланишнинг сон қиймати бурчакли тезликдан вақт бўйича олинган биринчи ҳосилага тенг ёки бурилиш бурчагидан вақт бўйича олинган иккинчи тартибли ҳосилага тенг экан. Бурчакли тезланишнинг ўлчов бирлиги 1/ T 2 (1/вақт 2 ); бурчакли тезликнинг ўлчов бирлиги сифатида, амалда рад/ c 2 дан фойдаланилади, ёки 1/ c 2 (с -1 ) ишлатилади. Агар бурчакли тезликнинг модули ортиб борса, айланма ҳаракат тезланувчан деб аталади, агар камайиб борса айланма ҳаракат секинланувчан деб аталади. Бурчакли тезлик -  ва бурчакли тезланиш  -нинг ишоралари бир хил бўлса тезланувчан, турли хил бўлса секинланувчан айланма ҳаракат деб аталади. Жисмнинг бурчакли тезланишини (бурчакли тезлик вектори каби) ҳам  -вектор сифатида айланиш ўқи бўйлаб тасвирланади. Ҳамда, 135 шакл. 135 шакл.

= d  / dt (38’) Агар  ва  -лар бир томонга йўналган бўлсалар, айланма ҳаракат тезланувчан (135, а шакл), агар қарама-қарши томонга йўналган бўлсалар секинланувчан бўлар экан (135, б шакл). Текис ва текис ўзгарувчан айланма ҳаракат. Агар бурчакли тезлик вақт давомида ўзгармаса (  = c о nst ), бундай ҳаракатни текис айланма ҳаракат деб аталади. Текис айланма ҳаракатнинг қонунини аниқлайлик. (37) формуладан d  =  dt - ни аниқлаймиз. Ҳаракатни кузатиш бошланганда, яъни t =0 c да бурилиш бурчаги  =  0 бўлган бўлса, охирги тенгликнинг иккала томонидан, ўнг томонидан 0 дан t -гача, чап томонидан  0 дан  -гача чегараларда интеграл олиб, қуйидаги натижани оламиз,  =  0 +  t (39) (39) тенгламадан кўриниб турибдики  0 =0 бўлса, текис айланма ҳаракатнинг қонуни,  =  t ёки  =  / t (40) тенгламалар орқали ифодаланади. Техникада айланма ҳаракатнинг бурчакли тезлигини 1 минут ичидаги айланишлар сони орқали ифодаланади ва уни n айл/мин(об/мин) 2 билан ифодаланади, энди, n айл/мин билан 1/ c орасидаги боғланишни аниқлайлик. Жисм айланиш ўқи атрофида бир марта тўлиқ айланса, у 2  бурчакка бурилган бўлади, ва n - марта айланган бўлса демак, жисм жаҳми бўлиб 2  n бурчакка бурилган бўлади; ушбу бурилиш t =1минут=60 секунд вақт мобайнида содир бўлган. Бу қийматларни (40) формулага қўйсак,  =  n /30  0,1 n (41) тенглама орқали боғланган бўлар экан. Агар бурчакли тезланиш, вақт давомида ўзгармаса (  = c о nst ), бундай ҳаракат текис ўзгарувчан айланма ҳаракат деб аталади. Ҳаракатни кузатиш бошланганда, яъни t =0 c да бурчакли тезлик  =  0 (  0 -ҳаракатни кузатиш 2 Алоъида шуни та ъ кидлаш лозимки , n - нинг щлчов бирлиги бурчак эмас , балки бурчакли тезлик .

бошлангандаги бурчакли тезлик) бўлгандаги жисмнинг айланма ҳаракат қонунини келтириб чиқарамиз. (38) формуладан d  =  dt эканлигини аниқлаймиз. Бу тенгламанинг ўнг тарафини 0 дан t -гача, чап томонини  0 дан  -гача чегарада интеграллаб, қуйидаги натижани оламиз,  =  0 +  t (42) бу тенгликни (37) формула ёрдамида қуйидагича ифодалаймиз, d  /dt=  0 +  t ёки d  =  0 dt+  t 2 dt охирги тенгликни яна бир марта интеграллаб,        0 0 2 2 t t (43) текис ўзгарувчан айланма ҳаракатнинг қонунини аниқладик. Бундай ҳаракатдаги бурчакли тезлик  -ни (42) формула орқали аниқланади. Агар  ва  -лар бир хил ишорали бўлсалар, ҳаракат текис тезланувчан, акс ҳолда текис секинланувчан бўлади.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати

Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати

Ернинг тортилиш майдонидаги жисмнинг ҳаракати

Узаро кесишувчи ўқлар атрофидаги айланишларни қўшиш

Эйлернинг кинематик тенгламалари