XIX Асрнинг иккинчи ярми, XX аср бошларидаги жахон иктисодий гоялари (маржинализм) мохияти - Экономика - Рефераты

XIX Асрнинг иккинчи ярми, XX аср бошларидаги жахон иктисодий гоялари (маржинализм) мохияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

XIX Асрнинг иккинчи ярми, хх аср бошларидаги жаҳон иқтисодий ғоялари (маржинализм) моҳияти Режа: 1. XIX асрнинг II-ярмида капитализм тараққиётининг асосий йўналишлари ва уларнинг иқтисодий назарияларга таъсири. 2. Германиядаги янги тарихий мактаб ва унинг асосий ижтимоий - иқтисодий ғоялари. 3. Маржинализм тушинчаси ва унинг вужудга келишининг ғоявий манбалари. 4. Австрия мактаби ва унинг асосий йўналишлари. 5. Кембриж ва Америка мактаблари. Уларнинг асосий ғоялари. 6. Лазона мактаби ва унинг асосий йўналишлари, математик услублар.

1. XIX асрнинг II-ярмида капитализм тараққиётининг асосий йўналишлари ва уларнинг иқтисодий назарияларга таъсири. XIX асрнинг сўнгги чорагида эркин рақобатнинг монополияга айланиши капитализм иқтисодиётидаги энг муҳим ҳодиса бўлди. Бу жараён капитализм зиддиятларининг чуқурлашуви ва кескинлашуви билан айни бир вақтда рўй берди. XIX асрнинг 70-йилларининг бошларида Францияда тарихда биринчи ишчилар инқилоби рўй берди. Париж коммунаси ишчилар синфининг қудрати ўсганлигидан, унинг янги ривожланиш палласига кирганлигидан далолат берди. 1867 йилнинг кузида К.Маркснинг "Капитал" асарининг биринчи томи босилиб чиқди. Ана шу даврда, XIX асрининг 70-йилларидан бошлаб қиймат назарияси ва уни таҳлил қилишда чинаккам инқилобий ўзгаришлар рўй берган эди. Бу янгича илмий таҳлилни майдонга ташлаган ва ривожлантирган олимлар: Уильям Стенли Жевонс (1835-1882), Альфред Маршалл (1842-1924), Карл Менгер (1840-1921), Фридрих фон Мизер (1851-1926), Евгений фон Бём-Бавер (1851-1914), Леон Вальрас (1834-1910), Вильфредо Парето (1848-1923), Кнут Викселль (1851- 1926) эдилар. Қиймат назариясини илмий таҳлил қилишда яратилаётган "энг юқори фойдалилик", яъни маржинализм назариясининг кенг тарқалиши ҳам мана шу олимларнинг номи билан боғлиқдир. Бу борадаги ўзининг илк фикрларини Стенли Жевонс 1862 йилда, яъни "Капитал" асарини биринчи томини нашр қилишдан 4 йил аввал Британия фанларини ривожланиш ассосациясида қилган "Сиёсий иқтисоднинг умумий назарияси ҳақида қисқача билдириш" номли маърузасида баён этган эди. 1871 йилда эса Жевонс янги назариясини илмий асослашга бағишланган фундаментал асар бўлган "Сиёсий иқтисод назарияси" номли китобини нашр қилди. Ана шу йили 1871 йили Австрияда Карл Менгер нинг "Сиёсий иқтисод асослари" номли китоби ҳам эълон қилинди. Бу китобда ҳам "Энг юқори фойдалилик" назарияси таҳлил қилинган эди. 1874 йилда Швейцариянинг Леон Вальрас нинг "Ҳақиқий

иқтисодиёт фанининг элементлари" номли китоби нашр этилди. Бу китобда иқтисодий назария тўлиқ равишда математик жиҳатдан ривожлантирилди. Шундай қилиб янги назария бир вақтнинг ўзида учта олим томонидан турли мамлакатларда инглиз, немис ва француз тилларида илмий жиҳатдан асослаб берилди. Бу даврда улар Карл Маркс назарияси билан таниш эмас эдилар. Кейинчалик, 80-йилларда Бем-Баверк, Парсто ва Мизерлар янги назариядан марксизм иқтисодий таълимотига қарши фойдаландилар. Иқтисодиёт фанидаги янги йўналишнинг ўзига хос хусусиятлари шундан иборат эдики, улар моддий неъматларнинг қийматини унча зарур бўлмаган ижтимоий мехнат чиқимлари ва мехнат билан белгиламасдан, балки товарнинг ноёблиги билан боғлик " энг юқори фойдалилиги " ва " энг юқори наф " билан белгиладилар. Натижада, улар иқтисодий тахлил усулида тўнтариш ясаб кишилар, айниқса фирмалар ўртасидаги ўзига хос иқтисодий қонуниятларни юзага келтирдилар. Ҳозирги даврда фандаги бу илмий тўнтаришни маржинализм инқилоби" деб атайдилар. Биз энг юқори фойдалилик назарияси ҳақида гапирар эканмиз, бунда гап иқтисодий таълимотлар ривожида бурилиш нуқтасини юзага келтирган таълимот ҳақида бораётганлигини англашимиз зарур бўлади. "Энг юқори фойдалилик" танқиди иқтисодий ҳодисаларни ёритишда янги восита бўлиб хизмат қиладики, фандаги илмий муаммоларни ҳал этиш имконияти туғилади. Шунингдек, иқтисодий категорияларнинг янгича кўринишлари шаклланди. "Энг юқори фойдалилик" тушинчаси билан бир қаторда "энг юқори ишлаб чиқариш", "энг юқори лаёқат" каби тушинчаларнинг қўлланилиши, илмий таҳлилни кенгайтириш имконини берди ва ниҳоят иқтисодий фанга математик усулининг кириши иқтисодий таҳлилни замонавийлаштиришда улкан қадам бўлди. Классик иқтисодий мактаб номаёндалари асосан ўртача миқдорий таҳлил (ўртача нарх, ўртача ишлаб чиқариш, ўртача иш ҳақи, ўртача фойда ва бошқалар) асосида иш олиб боришган эдилар. Ўша йиллардаёқ янги йўналишдаги олимлар ўзига йўл танлаб мавжуд қонуниятлар амалиётини ўртачадан эмас, балки энг юқори

миқдорий таҳлилдан изладилар. Бундай бурилиш фанни боши берк кўчага кириб қолишидан сақлаб қолди. Классик иқтисодий мактаб номаёндалари асосан ўртача миқдорий тахлил асосида иқтисодий ўсиш давлатни бойишга қаратилган муаммоларга жамият бойлиги деб, умумий маҳсулот хажмини аҳоли жон бошига тақсимотига ва уларни барчасини капитал жамғариш суръатлари билан боғлаб ўрганишга қаратилган эди. Ўз навбатида янги авлод олимлари мехнат ва капиталнинг ўша маълум миқдорини турлича ишлатиш мумкин деган хулосага келдилар. Янги мавжуд ресурслардан турлича фойдаланиш йўларини очиб бердилар. XIX асрнинг сўнгги чорагида шаклланаётган иқтисодий тадқиқотнинг яна бир янги кўриниши оғирлик марказини ўртача миқдордан энг юқори миқдорий таҳлилга олиб ўтиши билан бирга чегараланган иқтисодий ресурсларлардан оптимал натижаларга эришиш йўларини излашга томон йўл тутди. Бундай холатда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг максимал фойлилигини таъминлайдиган ишлаб чиқариш факторини топиш бош мақсад қилиб олинди. Бу янги йўналиш кейинчалик (ХХ асрда) неоклассик иқтисодий фан деб аталди. Инглиз иқтисодчси А.Маршалл фаннинг янги ютуқлари асосида биринчи системали таълимотни яратди. У "Сиёсий иқтисод" терминидан воз кечиб ўз асарига "Иқтисодиёт принцплари" номини берди. "Экономикс" деган янги иборанинг киритилиши билан бутун ижтимоий ва синфий муаммоларни истисно этишни таъкидлар эди. Шу мақсадда капитализмни илмий таҳлил қилишнинг янги шаклларини ишлаб чиққан Кембриж мактаби вужудга келди. 2. Германиядаги янги тарихий мактаб ва унинг асосий ижтимоий - иқтисодий ғоялари. XIX асрнинг иккинчи ярмида Германияда иқтисодиёт фани тарихий усули асосида ривожланмоқда эди. Немис иқтисодчилари бундан аввалги

даврда иқтисодий адабиётда вужудга келган анъаналарни давом эттириб Германия ижтимоий-иқтисодий тараққиётининг ўзига хослигини, феодализм сарқитларининг узоқ вақтдан бери сақланиб қолаётганини танқид қилиб янги тарихий мактабни шакллантирди ва бу мактаб жаҳонда етакчи ўринлардан бирини эгаллар эди. Ушбу мактабнинг етакчи олимлари Густав Шмоллер (1838-1917), Луи Брентана (1844-1930, Вернер Зомбарт (1863-1941), Макс Вебер (1864-1921) эдилар. Берлин университети профессори Густав Шмоллер ўзининг "Ҳалқ хўжалиги тўғрисидаги умумий маълумот асослари" (1900-1904) номли иқтисодий асарида тарихий мактабнинг асосий вакиллари В.Рошер ва Б.Гильдебранднинг асосий қоидалари ва усулларини янада ривожлантирди. Бу илмий натижаларга асосан иқтисодий амалиётда уч хил фаолият тури - хусусий хўжалик, давлат хўжалиги, диний хўжалик, бундан хусусий манфаат, иккинчиси жамият ижтимоий манфаат ва учинчиси хайр-эҳсон асос қилиб олинди. Г.Шмоллер марксизмга қарши курашиб, ижтимоий ва синфий муаммоларни сиёсий иқтисоддан чиқариб ташлаб уни ҳалқ хўжалиги тарихи фанига айлантиришга уринди. Улар абстракт мехнат усулига қарама-қарши қўйилган эмпиризм (назорат машғулотларидан кўра амалий фаолиятга кўпроқ мойиллик) уларга хос эди. Улар Германияда кучли миллий давлат ташкил этиш тарафдори эдилар. Янги тарихий мактабнинг номаёндалари " синфий иноқлик " ғояларини ишлаб чиқиб тарғиб қилдилар. Г.Шмоллер томонидан тузилган "ижтимоий сиёсат уюшмаси" шу мақсадга ҳизмат қилар эди. Унинг етакчи назариётчилари университет профессорлари бўлиб, уларнинг дастури "кафедрадаги социализм" деб аталар эди. Бу дастурда бошланғич таълимни мажбурий киритиш, болалар, ўсмирлар ва аёллар меҳнатини давлат томонидан тартибга солиш, ишчиларни касалллик ва бахтсизликдан суғурта қилиш, мехнат иштиёқини йўқотганларга нафақа тўлаш каби ислоҳатчилик ғоялари социал - демократлар орасида кенг тарқалди.

Г.Шмоллернинг шогирди Вернер Зомбарт ўзини К.Марксга яқинлигини кўрсатиш мақсадида "Ҳозирги замон капитализми" китобида "Мени Шмоллердан Карл Маркс ажратиб туради" деб ёзган эди. У Маркснинг олимлигини унинг революционерлигидан ажратишга уринди. Уларнинг бир-бирига зидлиги тўғрисида фикрларини кўтарди. У Карл Марксни қийматни мехнат назарияси ишининг ғояси деб эълон қилди. В.Зомбарт ишлаб чиқаришнинг уч омили хусусидаги назариянинг тарафдори бўлиб (капитал, мехнат, ер) антагонистик зиддиятлар ва иқтисодий инқирозларнинг муқаррар эканлигини инкор этди. К.Маркс назариясига Зомбарт социал плюрализм (лот. хур фикрлилик) деб аталган концепцияни қарама-қарши қўйди. У жамиятнинг тараққиёти социализм сари бораётгани йўқ, балки хўжаликнинг кўпгина эски ва янги шаклларини ўз ичига оладиган мураккаб иқтисодий тизим сари бораяпти деб кўрсатди. Зомбартнинг иқтисодий қарашлари бора-бора реакцион тус олиб кетди. I жахон уруши йилларда у Германиянинг мафкурачисига айланди. Айниқса, "Немис социализми" (1934 й) китобида у гитлеризмни очиқдан-очиқ мақтаб ёзди. Макс Вебер ўзининг дастлабки асарларида фақат баёнчилик етарли эмаслигини таъкидлаб, юксак бенуқсон типлар концепциясини илгари сурди. Юксак ва бенуқсон тип - ўз имкониятига кўра олим шакллантирган конкрет фактлар ва у ёки бу ҳалқларнинг тарихий ривожланиши жараёнларини тушинтириб бериш учун майдон ҳамдир. 3. Маржинализм тушинчаси ва унинг вужудга келишининг ғоявий манбалари. Маржинализм французча marginal сўзидан олинган бўлиб "энг юқори", "чегаравий" деган маънони англатади. Ўша даврларда "Сиёсий иқтисод"да қабул қилинган "Товар" ва "Қиймат" категориялари мазмундан маҳрум бўлган неъмат ва қадрият тушинчалари билан алмаштирилди. К.Менгер, Е.Бем-Баверк ва бошқалар қиймат ижтимоий зарурий мехнатнинг

ифодаси, мехнат эса унинг бирдан-бир манбаи эканлигини тўғрисидаги қоидани нотўғри деб эълон қилдилар. Улар қиймат категориясини субъектив мазмун билан тўлдирдилар. Унинг устун омили сифатида истеъмол қиймат ёки моддий неъматларнинг фойдалилиги қабул қилинди. Улар истеъмол қийматига мурожаат этиб унинг фойдалилигини асос қилиб олдилар. Австрия мактаби қийматни янгича таърифини ишлаб чиқиш йўлидан бордилар. Қийматни истеъмол қиймат билан белгиланиши мумкин эмаслиги тўғрисидаги фикрини сиёсий иқтисод фанида муаммо тариқасида ўртага ташладилар. Фойдалилик деганда Бем-Беварк моддий қийматларнинг умумий хусусиятларини тушинар эди. Бу хусусият моддий неъматларнинг шахслар фаровонлигига, эҳтиёжларнинг қондирилишига муносабат билан белгиланади деб ҳисоблар эди. Қиймат қиммат ва қадрият тушинчаси билан алмаштирилди. Қадриятнинг вужудга келиши мехнатдан ва ишлаб чиқаришдан ажратиб талқин этилар эди. Неъматни фойдалилиги унинг асоси ҳисобланади. Бём-Баверк фойдалиликниннг икки турини, оддий (мавхум) ва малакали (аниқ) турини бир-биридан фарқ қиларди. Мавҳум фойдалилик мўл-кўл бўлган моддий неъматларга хос бўлган умумий фойдалилик деб таърифлар эди. Бу ҳолатда неъмат бирлигининг фойдалилиги 0 дан иборат деб ҳисобланар эди. Захиралари чекланган неъмат малакали фойдалилик деб таърифланган, бу неъматнинг хатто бирлик хажмида камайиши ҳам шахснинг фаровонлигига таъсир қилади. Хатто неъматлар эмас, балки миқдори чекланган неъматларгина қадриятга эга бўлади. Қадриятнинг ҳосил бўлишида икки босқич алоҳида ўрин эгаллайди. Биринчи босқич бу субъектив қадриятларнинг ҳосил бўлишида қандай роль ўйнашига қараб, шу субъект неъматга берадиган шахсий бахо назарда тутилади. Агар фойдалилик мавхум бўлса, у ҳолда неъмат баҳо олмайди ва унинг субъектив хусусияти 0 га тенг бўлади. Масалан, серсув булоқ ёнида бўлган киши учун бир пиёла сув мисол қилиб кўрсатилади. Аммо саҳрога бориб қолган киши учун бир пиёла сувнинг ўзи аниқ фойдалилик касб этади.

Бу ҳолатда бир пиёла сув субъектив қадриятга эга бўлади. Моддий неъматлар туфайли иккинчи келтирадиган фойданинг миқдори ҳам шу неъматлар қадр- қимматнинг ўлчовидир. Қийматни истеъмол қиймати билан айнан бир нарса деб талқин этиш, фойдалилик қийматини аниқлаш аввал ҳам маълум эди. Австрия мактабининг назариётчилари бу тамойилни математикадан олган меъёр тушинчаси билан тўлдирадилар. 4. Австрия мактаби ва унинг асосий йўналишлари. XIX асрнин 70-йилларида иқтисодий таълимотнинг нуфузли мактабларидан бири Австрия мактаби вужудга келди. Австрия мактабини субъектив ва субъектив - психологик мактаб деб атайдилар. Австрия мактабининг асосчиси Ф.Менгер (1840-1921), Евгений Бём-Баверк (1851- 1914), Фридрих Визер ва бошқалар. Австрия мактабининг концепциялари К.Менгернинг "Сиёсий иқтисод асослари" (1871 й), Ф.Визернинг "Хўжалик бойлигининг келиб чиқиши ва асосий қонунлари тўғрисида" (1884-1889 й), "Хўжалик неъматлари бойлиги назариясининг асослари" (1886 й), "К.Маркс назарияси ва унинг танқиди" (1896 й) ва бошқа асарларда талқин этилган. Австрия мактабининг таълимоти Англия, Германия, АҚШ ва Россияда ҳам бошқа мамлакатларга ёйилди. Бу таълимот иқтисодиёт фанининг шундан кейинги ривожига катта таъсир кўрсатди. Австрия мактаби иқтисодчиларининг асарларида аввало сиёсий иқтисод предмети, унинг услубий негизлари ва танқидий усули тўғрисидаги таълимоти янада кенгайтирилди. Менгер ва унинг тарафдорлари ишлаб чиқариш муносабатларини, ишлаб чиқариш ривожини тартибга солувчи иқтисодий қонунларни сиёсий иқтисод предметига киритмас эдилар. Уларнинг концепциясига кўра сиёсий иқтисод хўжалик субъекти тажрибасини ўрганиши лозим деб ҳисоблар эди. Бём-Баверкнинг даъво қилишича сиёсий иқтисод субъект сифатида иқтисодий ҳодисаларнинг илдизларини излаш керак.

Австрия мактаби капиталистик хўжаликни ана шундай оддий элементларнинг механик йиғиндиси деб талқин этилар эди. Учинчидан, иқтисодий қонунларни ўрганиш учун алоҳида олинган бир хўжалик (фермер, корхона) мисолида шу қонунларни кўриб чиқиш етарли деб ҳисобланар эди. Тадқиқотнинг бу усули Робинзон усули деб номланди. Шу усул орқали сиёсий иқтисоддан ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатлари чиқариб ташланди. Иқтисодий категорияларнинг ижтимоий - синфий мазмуни қисқартирилди. Ижтимоий ишлаб чиқариш реал соддалаштирилди. Айрибошлаш концепциясининг тарафдорлари бўлган Австрия мактаби иқтисодчилари иқтисодий мисолларни фақат бозор муносабатларидан, яъни айрибошлаш муносабатларидан иборат қилиб қўйдилар. Робинзон усули мадхиябозлик тусида очиқдан - очиқ субъектив психологик бўлишига қарамасдан иқтисодиёт фанининг бисотига кирди ва кенг ёйилди. Австрия мактабининг назариётчилари капитализмнинг фақат бозор муносабатлари билангина боғланган якка хўжаликнинг механик йиғиндиси деб тасвирлаб мехнатнинг ролини инкор этдилар ва капиталистик эксплуатацияни ниқобладилар. Улар хўжалик турмушида, иқтисодиётнинг ривожланишида хўжалик юритувчи субъектларнинг психологик сабаблар ҳал қилувчи роль ўйнайди деб даъво қилдилар. Иқтисодий жараёнларни ана шундай субъектив - психологик талқин этиш Австрия мактаби методологиясининг асосини ташкил қилди. Улар ишлаб чиқаришни ўрганишда истеъмолни биринчи ўринга қўйдилар. Улар индивидларнинг моддий неъматларни истеъмол қилиш хўжалик фаолиятини ташкил этувчи асосий омил деб даъво қилишди. Субъективизм ва индивидуализм мехнатнинг, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг, ишлаб чиқариш муносабатларининг ролини, ҳамда ижтимоий зидиятлар ва синфий курашларни инкор этишга, сохталаштиришга асосланган. Бу қоидаларнинг тиғи марксизмнинг илмий метадологиясига, унинг иқтисодий таълимотига қаратилган эди. Қадрият (қиммат) назарияси Австрия мактабининг концепцияларида марказий ўрин олди. Бу назария "энг юқори фойдалилик" номини олди. Улар қиймат категориясини, субъектив

мазмуни билан тўлдирдилар. Унинг устун омили сифатида истеъмол қиймат ёки моддий неъматнинг фойдалилиги қабул этилди. Ҳақиқатда эса Австрия мактаби қийматнинг янгича таърифини ишлаб чиқди. Қиймат, истеъмол қиймати билан боғланиши мумкин эмаслиги тўғрисидаги ўртага ташланган фикрни, сиёсий иқтисоднинг асосчилари ўртага ташлаган фикрларни ўзгартириб, янги назария яратдилар. Фойдалилик деганда Бём-Баверк моддий неъматларнинг умумий хусусиятларини тушинар эди. Бу хусусият моддий неъматларнинг шахслар фаровонлигига, эхтиёжларнинг қондирилишига муносабати билан белгиланади деб ҳисоблар эди. Қиймат қиммат ва қадрият тушинчалари билан алмаштирилди. Қадриятнинг вужудга келиши мехнатдан ва ишлаб чиқаришдан ажратиб талқин этилар эди. Неъматнинг фойдалилиги унинг асоси деб ҳисобланади. Бём-Баверк фойдалиликнинг икки турини: оддий ва малакали турини бир-биридан фарқ қилади. Мавхум фойдалилик мўл-кўллик бўлган моддий неъматларга хос бўлган умумий фойдалилик деб таърифланар эди. Бу ҳолатда неъмат бирлигининг фойдалилиги 0 дан иборат бўлиб (дарё ёнида сув, ҳаво ва бошқа) захиралар чекланган неъматлар малакали фойдалилик деб таърифланади. Бу неъматни ҳатто бирлик хажмида камайиши ҳам шахснинг фаровонлигига таъсир қилади деб уқтирилди. Фойдалиликнинг бундай бўлиниши моддий неъматлар қадриятини вужудга келиши билан боғлиқ қилиб қўйган эди. Ҳамма неъматлар эмас, балки миқдори чекланган неъматларгина Австрия мактабининг иқтисодчилари қадриятга эга бўлади деб ҳисоблар эдилар. Агар фойдалилик мавхум бўлса, у ҳолда неъмат баҳо олмайди ва унинг субъектив қадриятини 0 га тенг бўлади. Серсув булоқ ёнида турган киши учун бир пиёла сув бунга мисол қилиб кўрсатилди. Аммо саҳрога бориб қолган киши учун ўши бир пиёла сувнинг ўзи аниқ фойдалилик касб этади. Шахснинг фаровонлиги эмас, балки унинг ҳаёти ҳам шу сув билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бём-Баверкнинг фикрича моддий неъматлар туфайли инсонга келтирилган фойданинг миқдори ҳам шу неъматлар қадр-қийматининг ўлчовидир. Қийматни истеъмол қиймати билан

айнан бир нарса деб талқин этиш, фойдалилик қийматини аниқлаш Австрия мактабидан ҳам аввал маълум эди. Австрия мактабининг назариётчилари бу тамойилларни математикадан олинган меъёр тушинчаси билан тўлдирадилар. "Энг юқори фойдалилик" назарияси Австрия мактаби ва бошқа иқтисодий концепциялари учун асос бўлди. Бу концепциялар эса капитализм шароитида иқтисодиётнинг ижтимоий мазмунини кучсизлантирувчи, унинг характерини инкор этувчи бир ғоядир. Бём-Баверкнинг таъбирича, қадрият тўғрисидаги таълимот даражасини таъминлаш, шу жумладан, ер рентаси, иш ҳақи, капиталдан олинадиган фойда ўз доктиринасининг марказий бандидир. Бу ўринда фойда капиталистнинг ҳақиқий неъматларни истеъмол қилишдан "тийилиши" учун ва ўз капитали билан бўлажак неъматларни ҳозирги неъматларга айлантиришни таъминлаганлиги учун "мукофот" деб кўрсатилади. Шу билан бир қаторда шуни айтиш керакки, бу мактаб ўзининг назариялари билан капиталистик бозор муаммоларини англашда ва айниқса иқтисодиёт фанига эътиборни истеъмол ва талабни тўлароқ қондиришга қаратилишига бу мактабнинг хизмати каттадир. Бу мактабнинг концепциялари капиталистик хўжалик тизимининг энг муқаддас нарсаси хусусий соҳибкорлик, эркин бозор, рақобат ва шу кабилар посбонлигида турган сиёсий иқтисоднинг бундан кейинги ривожланишига катта таъсир ўтказди. Австрия мактабининг услубияти, айниқса математик мактаб ва умуман ҳозирги замон иқтисодий мактабларининг шаклланишида катта роль ўйнади. "Энг юқори нафлилик" назариясининг неоклассик (янги классик) варианти инглиз иқтисодчиси А.Маршалл бошчилигида "энг юқори фойдалилик" назариясини ишлаб чиқариш чиқимлари назарияси билан қўшиб янги илмий назария вужудга келтирилганида ўз аксини топди. 5. Кембриж ва Америка мактаблари. Улардаги асосий ғоялар. Монополистик капитализмдан империализмга ўтиш даврида Англиядаги сиёсий иқтисодда аввало Кембридж университетида вужудга келган иқтисодчилар мактаби катта мавқени эгаллади. Унга Қироллик

иқтисодий жамиятининг асосчиси Альфред Маршалл (1842-1924) бошчилик қилди. Унинг асосий асари "Иқтисод принцплари" (1890) деб аталади. Услубият ва иқтисодий назария соҳасида Маршалл типик эхлетикдир (қаршилик назариясининг вакили). У иқтисодий жараёнларда функционал тадқиқот усулини қўллайди. Маршалл иқтисодий ҳодисаларнинг миқдор жиҳатига бутун эътиборини қаратиб иқтисодий ҳодисаларнинг сифат жиҳатини, ижтимоий мазмунни инкор этди ва хиралаштириб кўрсатди. У математикани иқтисодиётга кенг қўллаб ундан ўзининг янги классик концепциясига илмий тус бериш учун фойдаланди. Нарх назарияси Маршаллниннг назарий мулоҳазалари марказида туради. У қиймат ва нарх категорияларини айнан бир нарса деб кўрсатиб аслида қийматни четлаштириб қўйди ва нархни бозор иқтисодиётининг энг муҳим элементи деб ҳисоблади. Объектив қиймат категорияси ўрнига А.Маршалл ўртага нархнинг субъектив назариясидан фойдаланди. Бир нарса унинг назариясида мувозанат нархи ролини бажарди. Маршаллнинг назарияси синтетик назария номини олди, чунки муаллиф ўз назариясида ўзидан аввалги мавжуд нарх назариялари: "Энг юқори фойдалилик", "ишлаб чиқариш чиқимлари", "талаб ва таклиф назариялари"ни бирлаштириб, уларнинг ҳаммасини тўғри деб кўрсатди. Бу назария эксплуатацияни инкор этади, мехнат қийматнинг бирдан - бир манбаи эмас деб кўрсатиши лозим эди. Маршаллнинг фикрича, нарх белгиланиши жараёни биринчидан, фойдалилик билан белгиланувчи талаб нархининг; иккинчидан, ишлаб чиқариш чиқимларига боғлиқ бўлган таклиф нархининг вужудга келишини ўз ичига олар эди. Ўртача нарх бозорда талаб ва таклиф нархининг тўқнашуви вақтида ҳосил бўладиган нарх белгиланишининг якуни деб ҳисоблади. Шундай қилиб Маршалл илгари мавжуд бўлган қиймат талқинини қориштириш йўли билан қийматсиз нарх назариясининг яна бир нусхасини яратди. Бу нусха монополияларнинг нархларини оқлаш учун ишлатилди.

Нарх назарияси билан бир қаторда Маршалл фойда ва иш ҳақи назарияларини илгари сурди. Иш ҳақи ва фойда, субъектив - психологик тарзда талқин этилди, капиталистлар ва ишчилар томонидан берилган "қурбонлик"нинг маҳсулоти деб кўрсатилди, мукофот деб таърифланди. А.Маршалл ва унинг бошқа мактабдошлари ўз иш усулбиятларида Австрия мактабини қўллаб-қувватладилар. Жумладан, улар функционал тадқиқот уйғунлигини тан олиш билан бозор муносабатларининг уч асосий зиддиятини, нарх, талаб ва таклифни ўзаро боғликликда кўрсатиб бердилар. Уларнинг фикрича, аввало ишлаб чиқариш истеъмол ҳаракатини аниқлайди, кейинчалик у "энг юқори фойдалилик" ва талаб доираси кўринишига киради. А.Маршалл ғоялари товарлар бозорини ўрганишни мақсад қилган назарий мактабларга эркин йўл очиб берди ва катта аҳамиятга эга бўлди. Кембридж мактабининг ғоялари ХХ асрнинг 30-йилларига иқтисод фанида асосий мавқени эгаллаб турди. ХХ асрнинг охирида бир қанча давлатлар каби АҚШда ҳам монополистик капитализм ривожланиш босқичига кирди. Монополияларнинг бирлашмалари тез кўпайди. Уларнинг иқтисодиётдаги танҳо хукмронлиги кучайиб борди. АҚШ билан тенглашадиган рақобатчи мамлакат йўқ эди. Зиддиятлар бениҳоя кескинлашганлиги бу мамлакатга хос хусусият бўлиб қолди. Бу даврда иқтисодиёт фанининг кўп соҳаларини қайта кўриб чиқишда бир қатор зиддиятларни келтириб чиқарди. Колумбия дорилфунуни профессори Жон Бейте Кларк (1847-1938) бошчилигида етакчи иқтисодчилар гуруҳи сиёсий иқтисодда хукмронлик мавқеини эгаллади. Мана шу гуруҳ сиёсий иқтисоднинг Америка мактабини вужудга келтирди. Ж.Б.Кларкнинг "Бойлик фалсафаси" (1886), "Бойликнинг тақсимланиши" (1899), "Иқтисодий назариянинг муҳим белгилари" (1907) асарлари янги концепцияларни ишлаб чиқишга катта таъсир қилди. Кларк иқтисодиётда психология ва маънавий омилларни ҳал қилувчи омиллар деб ҳисоблаб Австрия мактабининг асосий метадологик усулларига қўшилди. У тақсимотни сиёсий иқтисоднинг асосий мақсади деб атади. Ж.Б.Кларк сиёсий

иқтисоднинг методологик ва назарий бисотини янгилашга интилиб, уни табиий фанларга тенглаштирди. У сиёсий иқтисодни уч бўлимга, яъни 1. Универсал, 2. Иқтисодий статистика, 3. Иқтисодий динамикаларга бўлди. Биринчисида умумий универсал қонунлар, иккинчисида шу қонунларнинг ҳаракатсиз статик қонунлари ва учинчисида ҳаракат, ривожланиш ҳолатида амал қилишни ўрганади деган янги бир йўналиш яратди. Бу нарса сиёсий иқтисодни ижтимоий синфий муаммолардан озод қилди. Ж.Б.Кларк иш ҳақининг миқдорини "энг юқори мехнат маҳсулоти"га боғлиқ қилиб қўйди. Унинг фикрича, "Иш ҳақи энг юқори мехнат маҳсулотига интилади". Бу билан у ишчилар иш ҳақисининг пастлиги учун ўзлари айбдор, чунки ишчилар ҳаддан ташқари кўп деб даъво қилар эди. "Энг юқори унумдорлик" назарияси аслида ишлаб чиқариш омиллари тўғрисидаги Ж.Б.Сэй бошлаб берган назариянинг давомидир. Шу омиллардан ҳар бирини Кларк "Камайиб борувчи унумдорлик қонуни" билан боғлаб ўрганди. Кларкнинг назарияси кўра ишлаб чиқаришнинг ҳар бир омили пировард натижада муайян меъёрий маҳсулотга мувофиқ келади. Мана шунга асосланиб тақсимот назарияси таърифлаб берилди (ортирма). Маҳсулот унумининг ишлаб чиқариш омиллари камайиб борувчи унумдорлигига боғликлигини шу назария ўз ичига олган эди. Ж.Б.Кларкнинг илмий назариялари Австрия ва Кембридж мактаблари билан бир қаторда сиёсий иқтисоднинг ривожланишига анча таъсир кўрсатди. Субъектив - психиологик методология "энг юқори фойдалилик" ва "энг юқори унумдорлик" назариялари асосида XIX асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошларида маржинализм деб аталган оқим шаклланди ва жаҳон иқтисодиётида нуфузли ўринни эгаллади. 6. Лазона мактаби ва унинг асосий йўналишлари, математик услублар.

1874 йилда Леон Вальраснинг "соф иқтисодий фан элементлари" номли асари босилиб чиқди. Бу асар иқтисодиёт фанига, иқтисодий билимлар оламига математикани шахдам қадамлар билан кириб келишига сабабчи бўлди ва Леон Вальрас (1834-1910) маржинализмнинг лозанна (Швейцария) деб аталувчи мактабига асос солди. Бу мактабга кейинчалик Парето, Италиядан Барон, Швециялик Кассель, Америкалик Леонтьев ва бошқалар қўшилдилар. Бу мактаб асосчилари ҳар қандай иқтисодий таҳлиларни математик изоҳлашга интилиш, шу мактаб олимларининг характерли хусусияти ҳисобланади. Вальраснинг фикрича ҳар қандай иқтисодий назарияни фақат математика асосида қисқа, аниқ ва очиқ ҳисоблаш ва исботлаш мумкин. Унинг ўзи яхши математик бўлган. Кейинчалик энг юқори фойдалилик (наф) деб аталган тушинчасни А.Вальрас "ноёблик" деб изоҳлайди. Буни у миқдор истеъмолининг камаювчи функциясидир деб ифодалайди (яъни бирор ноз-неъматнинг истеъмол сони ошиши билан унинг ноёблик миқдорининг кўрсаткичи тобора пасаяди). Л.Вальрас шуни аниқладики, энг юқори фойдалилик-бу истеъмолчи томонидан (мазкур даромад доирасида) сарфланаётган маблағнинг сўнгги порциялари (улуши) унинг учун истеъмол қилинаётган барча ноз - неъматлардан бир хил қониқиш ҳосил қилишдир. Шу билан бирга истеъмолчи А неъмат Б неъматдан қимматлироқ эканлигини ўзи белгилайди. Истеъмолчи ўзининг белгиланган даромадини зарурийроқ нарсага кўпроқ сарфлайди. Масалан, галстукга нисбатан пайпоққа тезроқ, пайпоқга нисбатан гўштга тезроқ сарфлайди. Мана шундай турли - туман эхтиёжлар бўлганлиги туфайли истеъмолчи ҳар бир неъматдан шундай миқдорда харид қиладики, сўнгги жуфт пайпоқ, охирги галстук ва сўнгги нимта гўштдан бир хил қониқиш ҳосил бўлади. Фақат шундагина барча сотиб олинган нарсалар анча максимал умумий қониқиш пайдо қилади. Л.Вальрас ҳамма истеъмолчилар ўз эҳтиёжларини қониқтиришда максимумга эга бўлсалар, иқтисодий мувозанат юзага келади деб ҳисоблайди. У бундай умумий бозорда мувозанат нима эканлиги тўғрисидаги масалани ҳал этишга муҳим қадам қўйди. Бу ерда гап шундаки,

ҳар бир истеъмолчи ва ҳар бир ишлаб чиқарувчи (ҳар бир харидор ёки сотувчи) ўз шерикларидан ва иқтисодиётда рўй бераётган барча жараёнлардан ажратилган ҳолда ҳаракат қила олмайди. Бошқача қилиб айтганда, иқтисодиётда ҳамма нарсалар, барча жараёнлар ўзаро боғлиқ. Ҳар бир баҳолаш бошқа баҳоларга боғлиқ, аммо у ҳам бошқаларга таъсир этади. Иқтисодиётда икки хил ўзаро боғлиқликни ажратадилар: ўзаро алмашув ва ўзаро бўлдириш. Ўзаро алмашув аниқ мисоллар истеъмол товарларида кўп учрайди: плашч ва зонт, пиво ва кока кола, қўй гўшти ва товуқ гўшти, қанд ва шакар. Бир-бирини тўлдирувчи ноз-неъматларни одатда одамлар бирликда истеъмол этишни истайдилар ёки шунга мажбур бўладилар. Кўйлак ва галстук, видеомагнитафон ва видеокассета, нина ва ип, автомобиль ва бензин. Классик мактаб вакиллари уч ресурс, яъни мехнат, ер ва капитални фақат ўзаро тўлдирувчилар деб ҳисоблаганлар. Неоклассик (янги) мактаб эса уларни маълум даражада ўзаро алмашувчи деб қарай бошлаганлар. Иқтисодчилар ана шу икки йўл-типдаги боғлиқликни аниқлашнинг аниқ йўлларини ишлаб чиққанлар. Истеъмолчининг даромади ўзгармас деб ҳисобланганда товарлар у ёки бу типдаги боғлиқлик бошқа товарнинг нархи ўзгарганда бу товарга бўлган талабнинг ўзгаришига мослиги билан аниқликдир. Агар бир товарнинг нархи пасайса ва иккинчи товарга талаб камайса, демак уларнинг ҳар иккаласи ўзаро алмашувга қодир деб ҳисобланади. Масалан, гўштнинг нархи пасайса макаронга талаб камаяди. Агар бир товарга бўлган нарх пасайиши иккинчи товарга бўлган талабни яратишга сабаб бўлса, демак бу товарлар ўзаро бир-бирини тўлдирувчилар ҳисобланади. Амалда товарларнинг ўзаро алмашиши юқорида келтирилган мисоллардагидан анча кенгдир. Ҳар доим истеъмолчи сотиб олиш фондини унинг даромади чекланганлигидан келиб чиқади, чунки у ўз даромадини имкони борича максимал умумий фойдалиликка эга бўлиш учун сарфлаши керак. Шулардан хулоса қилиб айтиш мумкинки, агар Х товар учун ҳақиқий ишончли функциясини олишни истасак, бу функцияга фақат шу товарнинг

баҳосигина эмас, балки ҳамма товарларнинг баҳосини киритишимиз зарур, чунки биз Х товарнинг бошқа исталган товар билан ўзаро боғланишининг қайси типда эканлигини олдиндан билмаймиз. Шу асосида Вальраснинг умумий бозор мувозанати назарияси вужудга келди. Ҳақиқий иқтисодиёт ҳақида гап борганда ер баҳоси рента, мехнат баҳоси, иш ҳақи билан изоҳланади. Охир-оқибатда Вальраснинг қонуни юзага келади. Унингча, бозор мувозанати шароитида умумий талаб умумий таклифга тенгдир, бошқача айтганда умумий даромадлар умумий харажатларга тенгдир. Шундай қилиб Л.Вальраснинг таълимотига асосан ишлаб чиқариш чиқимлари (омиллар сарфи ва уларнинг боғланиши), даромадлар (омилларни тақсимлаш), товарларни бозорда баҳолаш (чегаравий фойдалилик), талаб, таклиф, ишлаб чиқариш хажмлари.... барчаси бозорда биргаликда ва бир вақтда аниқланади (оғир масала). Вальраснинг ғояларини унинг издоши Вильфредо Парето (1848-1933) томонидан давом эттирилди. У 1896-97 йилларда икки томлик "Сиёсий иқтисод курси" китобларини чоп этди. Унинг биринчи китобида мувозанатнинг умумий назарияси қараб чиқилди. Вальрас ўз тенгламаларининг олимлар томонидан қачонлардир ечилишига ишонган эди. Бу ерда миллиондан ортиқ тенгламалар системасини тузиш ва ечиш зарур эди. Шунга қарамай бозор мувозанати тенгламалари фақат ечимга эга бўлибгина қолмай, балки доимо ечилиб ҳам келмоқда. В.Парето кейинги асарларида ўзининг янги қарашларини ҳам илгари сурди. Фойдалилик деб аталадиган тушинчани ўлчай олишига шубҳа билдирди. Унинг ўрнига тарифли фойдалилик ғоясини илгари сурди. Парето ғояси Вальрас назарияси асосида ривожланади. Масалан, А ва Б индивидлар, Х ва Y истеъмол товарлари фонди бор деб фараз қилади. У аслида ҳамманинг мақсади битта - у ҳам бўлса ҳар бир истеъмолчи мазкур баҳолар ва даромадлар даражасида максимум фойдалиликка, ҳар бир ишлаб чиқарувчи эса мазкур технологик коэффициентлар ва эркин рақобат шароитида максимум даромад олишга

интилади. Юқорида айтилган маълум катталикка (хажмга) эга. Иккала шахс Х ва Y тўпламдан танлайдилар. А ва Б ўзаро рақобатчи эканлигини ҳисобга олсак, уларнинг ҳар бири максимум қониқиш олишни хоҳлайди, бу эса даромадлар миқдорига боғлик. Агар Х ва Y фонди чекланмаганида эди иккала индивид ҳам ўз хоҳишларини тўла қондирган бўлар эди. Бунда рақобат бўлмас эди ва масала ҳам, муаммо ҳам йўқолар эди. Аммо бу фондлар чекланган, индивидларнинг манфаати эса қарама - қаршидир. Масала ана шу иккисига ҳам мос келадиган ечимни топишдадир. В.Парето ана шу масалани график - математик йўл билан ҳал этди. У Парето оптимуми деб аталади. Бозорнинг бирор одам ўз аҳволини бошқа одамнинг аҳволини ёмонлаштирмасдан яхшилай олмаслик ҳолати Паретонинг оптимал ҳолати деб аталади. Бу товар ва ресурсларнинг энг яхши тақсимотини характерлайди. Кейинчалик умумий бозор мувозанати бозорнинг Парето оптимал холати эканлиги исботлаб берилди. Бу дегани бозор иштирокчиларининг ҳаммаси ўз фойдаси учун интилиб ўзаро манфаат ва фойдалар мувозанатига эришадилар. Бунда умумий қониқиш функцияси ўз максимумига етади. Бошқача қилиб айтганда А.Смит томонидан илгари сурилган машҳур "кўринмас қўл" тўғрисидаги ғоялар амалиётда исботлаб берилди. Маржинализм ғоялари иқтисодиёт фанида муҳим ва жиддий ўзгаришларга сабаб бўлди. Бу йўналишнинг Швеция мактаби ҳам пайдо бўлди. Унинг асосий ғояси шуки, нормал алмашув шароитида иккала томон ҳам ютуққа эга бўлади. У шунингдек фойдалиликнинг математик функциясини яратди ва чегаравий фойдалилик шу функциянинг биринчи ҳосиласи эканлигини кўрсатиб берди.

Похожие

Сугуртанинг иктисодий мохияти ва шакллари

Иктисодиёт назарияси фанининг предмети ва услуби

Жахон иктисодиёти тараккиётида умум башарий ижтимоий-иктисодий муаммолар

Жахон иктисодиёти тараккиётида умум башарий ижтимоий-иктисодий муаммолар

Молиянинг иктисодий мохияти ва унинг объектив зарурлиги