НОГИРОНЛИК ПЕНСИЯЛАРИ, БОҚУВЧИСИНИ ЙЎҚОТГАНЛИК ПЕНСИЯЛАРИ - Экономика - Рефераты

НОГИРОНЛИК ПЕНСИЯЛАРИ, БОҚУВЧИСИНИ ЙЎҚОТГАНЛИК ПЕНСИЯЛАРИ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

НОГИРОНЛИК ПЕНСИЯЛАРИ, БОҚУВЧИСИНИ ЙЎҚОТГАНЛИК ПЕНСИЯЛАРИ Режа: 1. Ногиронлик тушунчаси. Ногиронлик сабаблари ва гуруҳлари ҳамда уларнинг юридик аҳамияти. 2. Ногиронлик пенсиясини олишга бўлган ҳуқуқни белгиловчи шартлар. 3. Боқувчисини йўқотганлик пенсияси тушунчаси ва пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар доираси. 4. Боқувчисини йўқотганлик пенсиясини тайинлаш шартлари. 5. Пенсияларни ҳисоблаш, қайта ҳисоблаш, тайинлаш ва тўлаш тартиби.

АДАБИЁТЛАР: 1. 2008 йил «Ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонун. 2. Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 17 июлдаги «Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя килиш тўғрисида»ги 328- сонли қарори. 3. 1995 йил 11 ноябрдаги «Ўзбекистон Республикасида ногиронларни реабилитация қилишнинг 1996-2000 йилларга мўлжалланган давлат дастури тўғрисида»ги 433-сонли қарори. 4. 1999 йил 7 декабрдаги «2000-2005 йилларда ёлғиз кексаларни, пенсионерлар ва ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилишни кучайтиришга қаратилган чора-тадбирлар дастури тўғрисида» 520-сонли қарор. 5. Вазирлар Маҳкамасининг «Чернобил ҳалокатидан зиён кўрган, Ўзбекистон Республикасида истиқомат қилувчи фуқароларни ижтимоий ҳимоялаш ҳақида» 1992 йил 6 апрелдаги 17-сонли карори. 6. Вазирлар Махкамасининг 2001 йил 24 августдаги 350-сонли қарори билан тасдиқланган Юридик шахс ташкил этмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларнинг меҳнат стажини ҳисобга олиш ва уларнинг Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига бадаллар ажратиш тартиби тугрисидаги низом.

Ногиронларни ижтимоий химоя қилиш тўғрисида»ги қонуннинг 1- моддасига кўра «Жисмоний ёки аклий нуксонлари борлиги туфайли турмуш фаолияти чекланганлиги сабабли ижтимоий ёрдам ва ҳимояга мухтож булган шахслар ногирон хисобланади. Шахснинг турмуш фаолияти чекланганлиги унинг ўз-ўзига хизмат қилиш, йўлини топа билиш, мулокат қилиш, ўз хатти-харакатларини назорат қилиш, шунингдек мехнат фаолияти билан шугулланиш қобилияти ёки имкониятини тўла ёки қисман ёўқотганлигида ифодаланади. Шахсни ногирон деб тан олиш тиббий-мехнат экспертиза коммисияси томонидан белгиланган тартибда амалга оширилади. Ногиронлик келиб чиқиш сабаблари бўйича бир неча турларга бўлинади. Чунки: 1. Уруш қатнашчилари ва уларга тенглаштирилган ногиронлар. 2. Мехнат ногиронлари; 3. Умумий касаллик бўйича ногиронлар; 4. Болаликдан ногиронлар; 5. 16 ёшгача бўлган ногиронлар; Маълумки, ижтимоий таъминот ҳақидаги қонунчиликда ногиронликнинг юз бериш сабаблари, ногиронлик гуруҳлари ва уларни белгилаш тартиби муҳим аҳамиятга эгадир. Ногиронлик сабабалари асосан: а) мехнатда майиб бўлиш; б) касб касаллигига чалиниш; в) умумий касаллик туфайли келиб чиқади. Ногиронликнинг юз бериш сабаблари, ногиронлик гурухлари ва ногиронлик юз бериши билан боғлиқ бошқа ҳолатлар Тиббий мехнат экспертиза коммисияси томонидан ўрнатилган тартибда белгиланади. Маълумки, Тиббий-мехнат эскпертиза хизмати Ўзбекистон Республикаси мехнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг мустақил таркибий бўлими бўлиб у ягона марказлашган тизимга эга. Маслаҳатчи занжир сифатида Ўзбекистон Республикаси ногиронлар меҳнат қобилиятини аниқлаш ва тиклаш илмий текшириш институти (ЎзНМҚАТИ) ишлаб турибди. Тиббий-меҳнат экспертиза комиссияларининг иш фаолияти Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2008 йилдаги қарори билан тасдиқланган Тиббий-мехнат экспертиза комиссиялари тўғрисидаги низомда белгилаб қўйилган. Фуқароларни тиббий-меҳнат экспертиза комиссиясининг кўригидан ўтказиш тегишли даволаш муассасасининг йўлланмаси бўйича яшаш жойида ёки бириктирилган даволаш-профилактика муассасасида амалга оширилади. Кўрикка 16 ёш ва ундан катта бўлган даволаш муассасасининг йўлланмасига (88-у шакли), касаллик тарихидан кўчирмага, меҳнат шароити ва характери тўғрисидаги маълумотномага эга бўлган фуқаролар қабул қилинади. ТЭМКлар тиббий текширишга 16 ва ундан катта ёшдаги фуқароларни, уларда паспорт ёки уларнинг шахсини тасдиқловчи бошқа хужжат, даволаш муассасининг йўлланмаси (88-шакл), касаллик тарихидан кўчирма, меҳнат туси ва шароитлари ҳақидаги маълумотнома берилган тақдирда, қабул

қилинадилар. Баъзи холларда ТЭМКлар ижтимоий таъминот органларининг мақсади, кўрсатилган холдаги йўлланмаси бўйича, 16 ёшдан кичик шахсларни ҳам текширишдан ўтказишлари мумкин. Маълумки, ногиронлик муайян сабаблар туфайли келиб чиқади. Қуйидагилар ногиронлик сабаблари ҳисобланади: Умумий касаллик; Меҳнатда майиб бўлиш; Касб касаллиги; Ҳарбий хизмат вазифаларини бажариш билан боғлиқ бўлган жароҳатланиш, контузия, шикастланиш, касалланиш; Ҳарбий хизматни ўташ даврида дучор блинган касаллик; Харбий хизмат вазифаларини бажариш билан боғлиқ бўлмаган бахтсиз ҳодиса натижасида олинган майиблик, шикастланиш, контузия; Фуқаролик бурчини бажариш билан боғлиқ бўлган холда олинган контузия, шикастланиш; Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги билан ногиронликнинг бошқа сабаблари ҳам белгиланиши мумкин. (Ушбу Низомнинг 41-банди) Маълумки, Ўзбекистон республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигига қарашли ногиронларнинг меҳнат қобилиятини аниқлаш ва тиклаш илмгоҳи. (ЎзНМҚАТИ) 1980 йили лаборатория асосида ташкил топган. Унинг асосий вазифаси фуқароларнинг ёши, касби ва худудий томонларини ҳисобга олган ҳолда ногиронликни келтириб чиқарувчи асосий касалликларда ногиронлик сабабларини ўрганиш ҳамда ногирон, ёлғиз, меҳнатга қобилиятсиз кишиларнинг тиббий ва ижтимоий меҳнат тавсияномаларини ишлаб чиқишдан иборат. Айни вақтда илмгоҳ республика тиббий-меҳнат экспертиза комиссияларига услубий ва маслаҳат ёрдами бериш билан бирга Ўзбекистонда тиббий-меҳнат экспертиза ва ногиронларни ишга жойлаштириш муаммосининг илмий ва ташкиилий- услубий фаолиятига рахбарлик қилади. Ногиронни қайта кўрикдан ўтказиш 6 ойда, 1 ёки 2 йилда бир марта амалга оширилади. Ногиронлик умрбод белгиланиши ҳам мумкин. Ногиронлик гуруҳини муддатсиз белгилаш учун организм функциясининг бузилиши, уларни яхшилашнинг имкони йўқлиги туфайли узлуксиз парваришга ёрдамга мухтожлик сезиш асос бўлади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1992 йил 17 июндаги 328-сонли қарорига мувофиқ «Ногиронликни белгилаш маълумотлари рўйхати »га асосан хаёт фаолиятининг бузилишига қараб, биринчи, иккинчи, учунчи гурух ногиронлик гурухи белгиланади. Ногиронликни белгилаш тўғрисидаги масала диагностика, даволаш ва соғлиқни саклаш тадбирлари ўтказилгандан кейин кўриб чиқилади. Ногиронлик тўғрисидаги қарор клиник, психологик, ижтимоий-маиший ва касб омиллари мажмуини бахолашга асосланади. Ногиронлик хакида қарор чиқарилаётганда илгари ўтказилган тиббий- ижтимоий тадбирларнинг муддатини назарда тутувчи якка тартибдаги

соғлиқни тиклаш дастури тузилади. Нобарқарор, қайта тикланадиган морфологик ўзгаришлар ҳамда организм органлари ва тизимларининг функциялари бузилганда даволашнинг, соғлиқни тиклаш тадбирларининг самарадорлигини, саломатликнинг ахволини ва ижтимоий мослашув даражасини кузатиш мақсадида ногиронлик белгиланган вақтдан бошлаб 6 ойдан 2 йилгача бўлган муддатда ногиронлар такрорий текширувдан ўтказилади. Барқарор, қайта тикланмайдиган морфологик ўзгаришларда ва организм органлари ва тизимларининг функциялари бузилган, касалликнинг кечишини яхшилаш ва ижтимоий мослашувни қайта тиклаш мумкин бўлмаган, ўтказилган қайта тиклаш тадбирлари самара бермаган холларда ногиронлик соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан манфаатдор ташкилотлар билан биргаликда тасдиқланган касалликлар ва анатомик нуқсонлар рўйхатига мувофиқ такрорий текширувдан ўтказиш муддати кўрсатилмаган холда белгиланади. Байналмилалчи жангчилар ва Чернобиль АЭСдаги авария вақтида зарар кўрган шахсларнинг ногиронлиги ҳукуматнинг махсус қарорлари билан тартибга солинади. Биринчи гурух ногиронликни белгилаш учун касалликлар, жарохатлар, туғма нуқсонлар окибатида организм хает фаолиятининг яққол кўриниб турган чекланишлари асос бўлади. Биринчи гурух ногиронлик қуйидаги холларда белгиланади: -ўзига-ўзи хизмат қилиш, ҳаракат қилиш ёки ўз хулк-атворини назорат қилиш (ўкиш, муомала қилиш, харакатланиш), шунингдек, мехнат фаолиятида қатнашиш мумкин бўлмаган, бу эса ўз навбатида бошқаларнинг доимий парваришига, ёрдамига ёки назоратига эхтиёж сезишга олиб келадиган, тўла ижтимоий мослашувчанликни йўқотиш ҳолларида. Масалан, тетраплегия, оғир тетрапарез, девоналик даражасидаги олигрофрения, оғир сурункали психозлар, инкурабел хатарли ўсмалар ва бошқалар; -харакат қилиш, ўзига ўзи хизмат қилиш, ўқиш ёки муомала қилиш, ўзини идора қилиш, ўз хулк-атворини назорат қилиш, шунингдек, оддий ишлаб чиқариш шароитида мехнат фаолиятида қатнашиш анча қийинлашгани оқибатида, агар кўрсатилган бузилишлар доимо ўзгаларнинг парвариши, ёрдами ёки назорати зарурлигини тақозо этувчи анча яққол кўриниб турган ижтимоий мослашувчанликни йўқотиш холларида. Иккинчй гурух ногиронликни белгилаш учун касалликлар, жарохатлар, туғма нуқсонлар оқибатида организм хаёт фаолиятининг анча яққол кўриниб турган чекланишлари асос бўлади. Иккинчи гуруҳ ногиронлик саломатлигининг ҳолатига кўра меҳнат фаолиятида қатнаша олмасилик оқибатида анча яққол кўриниб турган ижтимоий мослашувчиликни йўқотишда ёки меҳнат фаолияти таъсирида касаллик кечикишининг ёмонланиши, огир асоратлар пайдо бўлиши хавфи туғилганда, шунингдек, муомала қилиш, ўзини идора қилиш, ўқиш, ўз хулқ- атворини назорат қилишга яққол қийналишда, аммо ўзгаларнинг ёрдамига, парваришига ёки назоратига эхтиёж бўлмаганда.

Учинчи гурух ногиронликни белгилаш учун, одатда, касалликлар, жарохатлар, туғма нуқсонлар оқибатида келиб чиққан, одатда, муомала қилиш, ўқиш, харакат қилиш кийинлиги оқибатида ижтимоий мослашув имкониятларининг яққол кўриниб турган пасайишига олиб келувчи ҳаёт фаолиятининг чекланиши, шунингдек, ўзининг олдинги касби (мутахассилиги) бўйича ишни давом эттириш имкони йўқлиги оқибатида саломатликнинг ҳолатига кўра камроқ малака талаб қиладиган бошқа касбдаги ишга ўтказиш зарур бўлган ҳоллар асос бўлиб хисобланади. ЎзР. Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 11 майдаги 249-сонли қарорига мувофиқ ногиронлик мехнатда майибланиш оқибатига келиб чиққан деб хисобланадиган ногиронлик сабаблари рўйхати тасдиқланган. Ушбу рўйхатда кўрсатилишича, агар ногиронликни ке6лтириб чиқарувчи жарохатланиш, захарланиш, иссиқ уриши, куйиш, совуқ уриши, чўкиши, электр токи ёки яшин уриши, шунингдек табиий офатлар ва авариялар туфайли. Саломатликнинг бошкача шикастланиши куйидаги холларда содир булса (ҳуқуққа Қарши хатти-харакатлардан ташкари), ногиронлик мехнатда майбланиш туфайли содир булган деб хисобланади: а) мехнат вазифаларини бажаришда корхона ёки ташкилот манфаатлари йулида хатто махсус топшириксиз бирон бир иш бажарганда: б) корхона, ташкилот худудида ёки бошка иш жойида иш вакти давомида шунингдек, иш бошланиши ёки тугаши олдидан ишлаб чикариш куролларини, кийим-бош ва бошкаларни тартибга келтириш учун зарур булган вакт давомида: в) иш вакти давомида корхона, ташкилот ёки бошка иш жойи, агар у ерларда булиш ички мехнат тартиби коидаларига зид булмаса: г) корхона транспортида ишга бораётган ёки ишдан кайтаётгандан: д) вахтали шахарча худудида вахта-экспедиция усули билан ва табиий офат вақтида сменали дам олишда булган ходим билан юз берганда: е) давлат ёки жамоат вазифаларини бажаришда, шунингдек Узбекистон Республикаси конун хужжатларига муофик белгиланган тартибда руйхатга олинган жамоа ташкилотларининг топширикларини бажаришда: ж) инсон хаётини сақлаб қолиш, ўзбекистон Республикаси давлат ва жамоат мулкини, фуқаролар мулкини, ҳуқуқий тартиботларни қўриқлаш буйича Ўзбекистон Республикаси фуқароси бурчини бажариш вақтида: з) иш куни давомида маъмурият рахбарларининг ва шу каби ходимлар вазифасига кирмайдиган топшириқларини бажариш вақтида: и) доннорлик вазифасини бажариш муносабати б илан . Касб касалликлари рўйхати Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 1 1 майдаги 249-сонли қарори билан тасдиқлаб қўйилган. Бундан ташқари Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш министрлигининг 2000 йилдаги 300–сонли буйруғи билан тасдиқланган касб касалликлари рўйхати мавжуд. Бугун Ўзбекистон худудида касб касалликлари ходисаси махсус равишда ҳисобга олинади ва текширилади. Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2000 йил 6 июндаги 300– сонли буруғи

билан Ўз.Р. Мехнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ҳамда Ўзбекистон Касаба уюшмалари Федерацияси кенгаши билан келишилган ҳолда қуйидаги ҳужжатлар тасдиқланган: 1. Касб касаллигида гумон қилинган ходимнинг иш шароитларини санитария-гигиена тавсифномасини тузиш учун йўриқнома; 2. Касб касалликлари рўйхати; 3. Касб касалликларига чалинган беморлар диспанцеризациясини ўтказиш тартиби ҳақидаги низом; 4. Касб касалликларини хабар қилиш, текшириш, қайд қилиш ва ҳисобга олиш тартиби ҳақидаги йўриқнома. Вазирлар Махкамасининг 1992 йил 17 июндаги 328-қарори билан тасдиқланган тегишли иловада кўрсатилган касалликларнинг мавжудлиги, шунингдек эркаклар 60 ёшга, аёллар 55 ёшга тўлганлиги муносабати билан муддатсиз ногиронлик белгиланишига сабаб булиши мумкин. Ногиронларни қайта тиббий кўрикдан ўтказиш натижасида ТМЭК хулосаси асосида ногиронлик гурухлари ўзгартирилиши, шахс ногирон эмас деб топилиши хам мумкин. Фуқаро ТМЭК хулосасидан норози бўлса, 1 ой мобайнида марказий ТМЭКга мурожат қилиши мумкин. 2. Ногиронлик пенсиясини олишга бўлган ҳуқуқни белгиловчи шартлар. Пенсия тайинлаш шартлари ногиронликнинг сабабларига қараб фарқ қилади: у меҳнатда майибланиш ёки касб касаллиги оқиботида бошланса, пенсия умумий меҳнат стажининг муддатидан қатъий назар тайинланади; агар ногиронлик умумий касалликнинг оқибати бўлса (иш билан боғлиқ бўлмаган майиблик), у ҳолда пенсия тайинлаш учун, одатда, маълум умумий меҳнат стажи талаб қилинади. Уни белгилаш учун зарур бўлган умумий меҳнат стажининг муддати пенсия учун мурожаат қилган шахснинг ёшига, илгариги ишнинг шароитига боғлиқдир. Ногирон бўлган ходим қанча ёш бўлса, меҳнат стажи шунча кам талаб қилинади. Ногиронлик пенсиялари ногиронлик қачон бошланганидан: иш давридами, ишга киргунча ёки ишни тухтатгандан кейинми, бундан қатъий назар қуйидаги шахсларга тайинланади: 1) мулкчилик шакли, хужалик юритиш усули ва туридан қатъий назар корхоналарда, муассасалар, ташкилотларда мехнат шартномаси асосида ишлаётган ходимларга: 2) жамоа, кооператив, акциядорлик, жамоа корхоналари аъзоси бўлган холда у ерда мехнат қилган шахсларга: 3) харбий хизматчиларга; 4) Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига белгиланган бадалларни мунтазам тўлаб келган юридик шахс ташкил этмасдан фаолият юритаётган тадбиркорларга, дехкон хўжалик аъзоларига;

5) Пенсия жамгармасина тешигли бадаллар тўлангани холда ижтисмоий давлат суғуртаси билан сугурталанган бошқа тоифадаги шахсларга: «Фуқороларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги қонуннинг 17- моддасида ногиронлик пенсиясини олиш хуқуқини берадиган мехнат стажи кўрсатиб ўтилган. Ушбу қонунга биноан 20 ёшга тулгунга қадар умумий касаллик туфайли иш даврида ёки ишлаш тухтатилгандан кейин ногирон бўлиб қолган шахсларга пенсиялар мехнат стажидан қатъий назар тайинланади. Қолган барча холларда умумий касаллик туфайли бериладиган пенсияларни тайинлаш учун ногиронлик бошланган пайтга кадар куйидагича мехнат стажи мавжуд бўлиши керак. _23 ёшга қадар-2 йил _23 ёшдан 26 ёшга кадар-3 йил _26 ёшдан 31 ёшга қадар-5 йил _31 ёшдан 36 ёшга қадар-7 йил _36 ёшдан 41 ёшга кадар-9 йил _41 ёшдан 46 ёшга кадар-11 йил _46 ёшдан 51 ёшга кадар-14 йил _51 ёшдан 56 ёшга кадар-17 йил _56 ёш ва ундан ошганда 20 йил Меҳнатда майибланиш ёки касб касаллиги туфайли ногиронлик пенсияси тайинлангандан кейинги ишлар хам мехнат стажига киради. Меҳнат стажи тўлиқ бўлмаган чоғдаги ногиронлик пенсияси умумий касаллик туфайли 1 ва 2 гурух ногиронлик пенсиялари мавжуд мехнат стажига мутаносиб равишдаги миқдорда тайинлади. Таъкилаш керакки, мехнат стажи тўлиқ бўлмаганда ногиронлик пенсияси 1 ёки 2 гурух ногирони бўлиб қолган ходимга тайинланади. 3-§. Боқувчисини йўқотганлик пенсияси тушунчаси ва пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар доираси Боқувчисини йўқотганлик пенсиялари - бу аҳолини давлат томонидан кафолатланган ижтимоий ҳимоя қилиш чора-тадбирларини маблағ билан таъминлаш мақсадида республика бюджетидан ташқари Пенсия жамғармаси маблағи ҳисобидан ҳар ойда бериладиган тўловлардан иборат бўлиб, унинг миқдори вафот этган боқувчининг иш хақига, унинг қарамоғида бўлиб келган меҳнатга қобилиятсиз оила аъзолари сонига боғлиқдир. Боқувчисини йўқотганлик учун пенсия таъминоти олиш ҳуқуқига эга эканлик олдин оиланинг ҳар бир аъзосига нисбатан алоҳида аниқланади. Шундан сўнггина барча оила аъзолари учун ягона пенсия тайинланади ва уни олиш ҳуқуқи оила аъзоларидан бирига берилади. Шундай қилиб, пенсияларга

оид ҳуқуқий муносабат субъекти сифатида бутун оила ўзининг пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлган барча аъзолари билан иштирок этади. Қуйидагилар оиланинг меҳнатга қобилиятсиз аъзолари ҳисобланадилар: а) болалар, ака-укалар, опа-сингиллар ва набиралар 16 ёшга тўлмаган бўлса ёки 16 ёшдан катта бўлса ҳам 16 ёшга тўлмасдан ногирон бўлиб қолган бўлсалар. Бунда ака-укалар, опа-сингиллар ва набираларнинг меҳнатга қобилиятли ота-онаси бўлмаса; б) ота, она, ўгай ота, ўгай она, хотин, эр, башарти, улар 7-моддада назарда тутилган пенсия ёшига тўлган ёки ногирон бўлсалар; в) ёшидан ва меҳнат қобилиятидан қатъи назар, ота ва онадан бири ёки эр(хотин) ёхуд бува, буви, ака-ука ёки опа-сингил, агар у вафот этган боқувчининг болалари, ака-укалари, опа-сингиллари ёки набираларини, ишловчиларга болага қараш учун иш ҳақи сақланмаган таътилда бўлиш ҳуқуқини берадиган ёшга тўлгунга қадар боқиш билан машғул бўлса ва ишламаса; г) бува ва буви-агар қонунга мувофиқ уларни боқиши шарт бўлган кишилар бўлмаса. Ўқувчилар 18 ёшга тўлгунга қадар боқувчисини йўқотганлик пенсияси олиш ҳуқуқига эгадирлар. Боқувчисини йўқотганлик пенсияси олиш ҳуқуқига эга бўлган вояга етмаган фарзандлар, улар фарзандликка олинганларида ҳам бу ҳуқуқни сақлаб қоладилар. Ўгай ўғил ва ўгай қиз, агар улар ота-оналаридан алимент олмаган бўлсалар, ҳақиқий фарзандлар сингари пенсия олиш ҳуқуқига эгадирлар. Ўгай ота ва ўгай она, агар вафот этган ўгай ўғилни (қизни) 18 ёшга тўлгунга қадар камида 5 йил тарбиялаган ёки боққан бўлсалар, ҳақиқий ота ва она сингари пенсия олиш ҳуқуқига эга бўладилар. Ушбу Қонуннинг вафот этганлар оилаларига тааллуқли ҳамма қоидалари бедарак йўқолганларнинг оилаларига ҳам, агар боқувчининг бедарак йўқолганлиги белгиланган тартибда тасдиқланган бўлса, тегишли равишда жорий қилинади. Мазкур қонуннинг 19-моддаси «в» бандига кўра, ёшидан ва меҳнат қобилиятидан қатьи назар, ота ва онадан бири, ёки эр (хотин) ёхуд бува, буви, ака-ука ёки опа-сингил, агар вафот этган боқувчининг болалари, ака- укалари, опа-сингиллари, ёки набираларини, ишловчиларга болага қараш учун иш ҳақи сақланмаган таътилда бўлиш ҳуқуқини берадиган ёшга тўлгунга қадар боқиш билан машғул бўлса ва ишламаса пенсия олиш ҳуқуқига эга бўладилар. Бунинг мазмуни шундан иборатки, марҳумнинг 3 ёшга етмаган болалари, укаси, синглиси ёки невараси парвариши билан банд бўлган ва ишламаётган эри ёки хотини, отаси ёки ота-онасидан бири меҳнатга қобилияти бор ёки йўқлигидан катъи назар, боқувчини йўқотганлик пенсиясини олиҳш ҳуқуқига эга бўладилар. Мавжуд юридик адабиётларида таъкидланганидек боқувчини йўқотганлик пенсияси билан таъминлаш пайтида «меҳнатга қобилиятсиз» деган тушунча турли ҳолатларни:

биринчидан, тўла меҳнатга қобилиятсизликни (ногиронлик); иккинчидан, болаларнинг тарбияси билан банд бўлганлик туфайли меҳнатга қатнашмаслик заруриятини; учинчидан, шахс ёш хусусиятларига кўра меҳнат қилишга ҳали мажбур эмаслиги (16 ёшгача, ўқувчилар 18 ёшгача) ёки меҳнат қилиш кексалиги туфайли мажбур эмаслигини ўз ичига қамараб олади. Маълумки, меҳнатга қобилиятсиз оила аъзолари вафот этган боқувчи қарамоғида бўлганлиги пенсия тайинлашда эътиборга олинадиган зарур шартлардандир. Мазкур қонун 20-моддаси мазмунига кўра, оила аъзоларининг вафот этган боқувчининг тўлиқ боқувида бўлганлиги ёки ундан моддий ёрдам олиб турганлиги, бундай ёрдам кун кечириш маблағининг доимий ва асосий манбаи бўлганлигини билдиради. Боқувчини йўқотганлик туфайли тайинланадиган пенсияни олиш ҳуқуқи ва пенсия миқдори вафот этган боқувчи ижтимоий фойдали фаолияти тури, меҳнат шароитлари, ўлим сабаблари, иш ҳақи кабиларга боғлиқ бўлади. Булар ўртасида ижтимоий фойдали фаолият тури етакчи ўринда туради. Кўпинча боқувчини йўқотганлик пенсияси билан ота-онаси вафот этган болалар таъминланадилар. Боланинг ота-онаси деб унинг туғилганлик гувоҳномасида кўрсатилган шахс тан олинади. Бола туғулгунга қадар вафот этган фуқаро, агар туғилган боланинг онаси билан қайд этилган никоҳда турган бўлса ва вафот этган вақтдан бола туғилган кунга қадар кўпи билан 10 ой ўтмаган бўлса, боланинг отаси деб кўрсатилиши мумкин. Ота ёки она, ёхуд уларнинг ҳар иккиси оталик ва оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинганда ҳам болалар пенсия олиш ҳуқуқидан маҳрум бўлмайдилар. Никоҳдаги оиладан туғилган болалар, кейинчалик бу никоҳ ҳақиқий эмас деб топилса ҳам, никоҳли оилада туғилган болалар ҳуқуқига тенглаштириладилар ва шунинг учун боқувчини йўқотганлик пенсиясини олиш ҳуқуқига эга бўладилар. Отаси ёки онасининг (ёки ҳар иккаласининг) вафоти туфайли пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлган болалар фарзандликка олинганларидан кейин ҳам бу ҳуқуқни сақлаб қоладилар. Фарзандликка олиш болага бундай пенсия тайинлаш учун монелик қилмайди. Эр (хотин)нинг вафот этганлиги сабабли тайинланган боқувчисини йўқотганлик пенсияси пенсионер бошқа никоҳга кирганда ҳам сақлаб қолинади. Бироқ янги никоҳга киргандан кейин пенсия тайинлаш учун мурожаат қилинса, пенсия тайинланмайди. Вафот этган боқувчининг 3 ёшга тўлмаган болалари, ака-укалари, опа-сингиллари ва набираларини боқиш билан машғул бўлган ота-онадан бири ёки эр (хотин) ёхуд буви, бува, ака-ука, опа-сингилга уларнинг меҳнатга қобилиятлилигидан қатъий назар, у ишламаса, боқувчисини йўқотганлик пенсиясини олиш ҳуқуқи берилган. Агар 3 ёшга тўлмаган болаларни боқиш билан оиланинг икки аъзоси бўлса, пенсия улардан биттасига тайинланади. Меҳнатга қобилиятсиз, яъни 60 ва 55 ёшга кирган ёки ногирон бўлган бува ва бувилар,агар қонунга мувофиқ уларни боқиши шарт бўлган

кишилари бўлмаса, боқувчисини йўқотганлик пенсиясини олиш ҳуқуқига эга бўладилар. 2-§. Боқувчининг йўқотганлик пенсиясини тайинлаш шартлари. Аввал таъкидланганидек, оила аъзолари мазкур қонун бўйича боқувчини йўқотганлик пенсиясини олиши учун вафот этган боқувчининг, қоида тариқасида қарамоғида турган бўлиши ёки ундан ёрдам олиб турган бўлиши, бу ёрдам улар учун доимий ва асосий кун кечириш маблағининг манбаи бўлмоғи лозим. Айни вақтда марҳум пенсионер пенсия олиб келган бўлса, унинг оила аъзолари пенсия олиш ҳуқуқига эга бўладилар. Бунда боқувчи: а) меҳнатда майибланиши туфайли; б) касб касалликлари натижасида: в) умумий касалликлар оқибатида вафот этганда пенсия олиш ҳуқуқи пайдо бўлади. Юқорида баён этилган ҳолатлар пенсия олиш ҳуқуқини, шунингдек пенсия миқдорини белгилашда муҳим аҳамиятга эгадир. Айни вақтда пенсия миқдорига муайян даражада боқувч и олиши мумкин бўлган пенсия тури, ногироглик сабаби, меҳнат шароитлари ҳам таъсир этади. Боқувчини йўқотганлик пенсиясини тайинлаш асоси сифатидаги меҳнат стажи ногиронлик учун пенсия тайинлаш пайтида меҳнат стажини белгилашга оид қоидаларга мувофиқ белгиланади. Меҳнатда майибланганлик ёки касб касаллигига чалинганлиги туфайли вафот этган боқувчисининг оиласига, шунингдек марҳум пенсионерни оиласига пенсия боқувчининг меҳнат стажидан қатъий назар тайинланади (ушбу қонуннинг 217-моддаси). Қонунга биноан, боқувчи вафот этган кунга қадар унга ногиронлик пенсияси тайинланиши учун зарур меҳнат стажига эга бўлган бўлса, умумий касаллик ёки иш билан боғлиқ бўлмаган майибланиш оқибатида вафот этган боқувчисини йўқотганлик пенсияси тайинланади (ушбу қонуннинг 21- моддаси) Бошқа мамлакатлардан кўчиб келган Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг оилаларига, башарти боқувчи Ўзбекистон Республикасида ишламаган бўлса, пенсиялар қуйидаги ҳолларда тайинланади: а) бошқа мамлакатларда боқувчисини йўқотганлик пенсиясини олган оилаларига-боқувчисининг меҳнат стажидан қатъий назар; б) пенсия олмаган оилаларга-башарти боқувчи ишлаш тўхтатилган кунга қадар тегишли стажга эга бўлган бўлса, меҳнатда майибланганлик ёки касб касаллигига чалинганлик оқибатида вафот этган тақдирда эса, боқувчининг меҳнат стажидан қатъий назар. Бироқ бу пенсиянинг миқдори мавжуд меҳнат стажини ҳисобга олиб белгиланади. Амалда қонунга биноан, умумий касаллик оқибатида вафот этган ҳамда ногиронлик пенсиясини тўлиқ тайинлаш учун етарли меҳнат стажига

эга бўлмаган боқувчисини йўқотган оила аъзоларига пенсия боқувчининг бор стажига мутаносиб равишдаги миқдорда тайинланади. (мазкур қонуннинг 22- моддаси). Қоидага кўра, оиланинг пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлган барча аъзоларига битта умумий пенсия тайинланади. Оила аъзосининг талаби билан унинг пенсиядаги тегишли улуши ажратилиб алоҳида тўланади. Пенсиядан улуш ажратиб бериш пенсияни бўлиш тўғрисидаги ариза тушган ойдан кейинги ойнинг биринчи кунидан бошлаб амалга оширилади. Боқувчисини йўқотганлик пенсиясини тайинлаш ҳам бошқа турдаги пенсияларни тайинлашнинг умумий тартибда амалга оширилади. Маълумки, пенсия миқдори меҳнат стажининг муддатига боғлиқ бўлиб, у қуйидагилардан таркиб топади: пенсиянинг таянч миқдоридан; меҳнат стажи учун пенсиянинг оширилган қисмидан; пенсияга қўшилган устама ҳақлардан. Пенсияни ҳисоблаб чиқариш жараёнида биринчи ҳолда пенсия ҳисоблаб бериладиган ўртача ойлик иш ҳақи миқдори аниқланади. Вафот этган пенсионерларнинг меҳнатга қобилиятсиз оила аъзоларига боқувчисини йўқотганлик пенсиясини тайинлаш пайтида марҳум пенисонерга пенсия тайинлашда эътиборга олинадиган ўртача ойлик иш ҳақи ва иш ҳақининг таянч миқдори асос қилиб олинади. Ишловчиларнинг иш ҳақларига минтақавий коэффицентлар қўлланиладиган жойларда яшовчи оилаларнинг боқувчисини йўқотганлик пенсияларига тегишли коэффицентлар доирасида қўшимчалар қўшиб берилади. Ўзбекистон Республикаси «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги қонуннинг 19-моддасига биноан боқувчисини йўқотганлик пенсияси ўқувчиларга 18 ёшгача тўланади. 5. Пенсияларни ҳисоблаш, қайта ҳисоблаш, тайинлаш ва тўлаш тартиби. 1-§. Пенсияларни ҳисоблаб чиқариш учун ўртача ойлик иш ҳақини белгилаш тартиби. Пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақи энг кам ойлик иш ҳақи миқдоридан оз бўлган ёки иш ҳақи тўғрисидаги маълумотлар умуман бўлмаган ҳолларда, пенсия энг кам ойлик иш ҳақи юзасидан ҳисоблаб чиқарилади. Мазкур Қонунда пенсияларни ҳисоблаб чиқаришда эътиборга олинадиган иш ҳақи турлари санаб кўрсатилган. Суғурта бадаллари қўшилмайдиган ва пенсияни ҳисоблаб чиқаришда ҳисобга олинмайдиган иш ҳақи ва бошқа тўлов турлари Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 11 майдаги қарорида 1 кўрсатилган. 1 Ўша тўплам, 49-50-бетлар.

Пенсия сўраб мурожаат этган кишининг ҳоҳишига биноан ўқув даврида тўланган стипендия иш ҳақига тенглаштирилади. Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига тўланадиган суғурта бадалларининг энг кам миқдори ҳар ойда Ўзбекистон Республикасида белгиланган энг кам ойлик иш ҳақидан кам бўлмаган миқдорни, ёшга доир пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлган, шунингдек, 1 ва 2-гурух ногиронлари бўлган тадбиркорлар учун эса-энг кам ойлик иш ҳақининг камида 50 фоизини ташкил этиши керак. Тадбиркор белгиланган тартибда тадбиркорлик фаолиятини тўхтатиб турган пайтида суғурта бадаллари тўланмайди ва бу давр стажга қўшилмайди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 24 августдаги 351-сонли қарори билан тасдиқланган Деҳқон хўжалиги аъзоларини ижтимоий суғурталаш ва уларнинг ижтимоий таъминоти тўғрисидаги низомда 3 таъкидланишича, деҳқон хўжалиги аъзоси Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига тўланадиган суғурта бадаллари миқдорини мустақил равишда ўзи белгилайди. Бироқ у тўлайдиган бадалларнинг миқдори ушбу низомда белгиланган энг оз миқдордан кам бўлмаслиги лозим. Айни вақтда, тайинланадиган пенсия, шунингдек ижтимоий суғурта бўйича тайинланадиган нафақа миқдори Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига тўланадиган суғурта бадаллари миқдорига ҳамда деҳқон хўжалиги аъзосининг меҳнат стажига боғлиқдир. Ҳар ойда Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига тўланадиган суғурта бадалларининг энг кам миқдори Ўзбекистон Республикасида белгиланган энг кам ойлик иш ҳақидан кам бўлмаган миқдорни ташкил этиши керак (Низомнинг 6-банди). Иш ҳақининг натурал қисми ижтимоий суғуртага ўтказилган бадаллар миқдорига қараб баҳоланади. Ушбу қонунда иш ҳақига район коэффициентлари белгиланган ҳудудларда яшовчи шахслар ва оилаларга пенсия тайинлашда район коэффициенти эътиборга олинган ҳолда ҳисоблаб чиқилган амалдаги иш ҳақи ҳисобга олинади. Пенсионерларнинг оилаларига боқувчисини йўқотганлик пенсиялари пенсионернинг (боқувчининг) ўз пенсияси қайси иш ҳақидан ҳисоблаб чиқарилган бўлса, ўша иш ҳақидан ҳисоблаб чиқарилади. Бошқа давлатлардан кўчиб келган, Ўзбекистон Республикасида ишламаган фуқароларга пенсиялар Ўзбекистондаги тегишли касб ва малакадаги ходимларнинг пенсия тайинланаётган вақтида ўртача ойлик иш ҳақига асосланган ҳолда ҳисоблаб чиқарилади. Башарти бундай касб ва малакалар Республикада бўлмаса, ўртача ойлик иш ҳақини аниқлаш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Чет элга ишлашга юборилган ходимларнинг ўртача ойлик иш ҳақини ҳисоблаб чиқаришда улар чет элга юборилишидан олдин олган иш ҳақи ҳисобга олинади (Қонуннинг 36-моддаси). 3 ҚТ, 2001 йил, 8-сон, 50-модда.

Мазкур қонуннинг 25-моддасида пенсия миқдори кўрсатилган. Пенсия миқдори меҳнат стажи муддатига боғлиқ бўлиб, у қуйидагилардан таркиб топади: -пенсиянинг таянч миқдори; - меҳнат стажи учун пенсиянинг оширилган қисми; - пенсияга қўшиладиган устама ҳақларида ташкил топган. Қонуннинг 26-моддасида пенсияларнинг таянч миқдорлари кўрсатилган. Қонун бўйича пенсияларнинг қуйидаги таянч миқдорлари белгиланади: а). ёшга доир пенсия учун-пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун (31-33- моддалар) олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 55 фоизи, лекин расмий белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг камида 100 фоизи миқдорида; б). 1 ва 2 гурух ногиронларига ногиронлик пенсияси учун-пенсия ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 55 фоизи лекин энг кам ойлик иш ҳақининг камида 100 фоизи миқдорида; в). 3-гурух ногиронларига ногиронлик пенсияси учун-пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 30 фоизи лекин энг кам ойлик иш ҳақининг камида 50 фоизи миқдорида; г). оиланинг меҳнатга қобилиятсиз ҳар бир аъзосига боқувчисини йўқотганлик пенсия учун-пенсияси ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 30 фоизи лекин энг кам ойлик иш ҳақининг камида 50 фоизи миқдорида; д). ота-онасидан жудо бўлган (чин етим) болаларнинг ёки вафот этган ёлғиз онанинг болаларига, ҳар бир болага боқувчини йўқотганлик пенсияси учун-пенсияни ҳисоблаб-чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 30 фоизи, лекин энг кам ойлик иш ҳақининг камида 100 фоизи миқдорида. Мазкур Қонуннинг 27-моддасига мувофиқ, меҳнат стажи учун пенсияларнинг оширилган қисми қўшиб шундай белгиланади. Тўлиқ пенсия тайинлашда талаб этиладиган ортиқча меҳнат стажининг ҳар бир тўлиқ йили учун (37-40-моддалар) пенсияларнинг таянч миқдорлари (26-модда) қуйидагича миқдорда оширилади: а). ёшга доир пенсиялар-пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун (31-33- моддалар) олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 1 фоизи миқдорида; б). 1 ва 2-гурух ногиронларига ногиронлик пенсиялари-пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 1 фоизи миқдорида; в). 3-гурух ногиронларига ногиронлик пенсиялари-пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 0,5 фоизи миқдорида; г). боқувчисини йўқотганлик пенсиялари – оиланинг меҳнатга қобилиятсиз ҳар бир аъзоси учун боқувчининг ўртача ойлик иш ҳақининг 0,5 фоизи миқдорида оширилади. Ҳам отасидан, ҳам онасидан жудо бўлган (чин етим) болаларга тайинланадиган боқувчисини йўқотганлик пенсияларини ошириш, ота ва она

иш ҳақларининг умумий миқдоридан келиб чиқиб, энг кам ойлик иш ҳақининг 8 хисса миқдори доирасида амалга оширилади. Республика Президентининг «Аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини аниқ йўналтирилган тарзда қўллаб-қувватлашни кучайтириш тўғрисида» 2002 йил 25 январдаги ПФ-3017 Фармонига биноан меҳнат стажининг тўлиқ пенсия тайинлаш учун талаб этиладиган миқдоридан ортиқ қисмини ҳисоблаб чиқишдаги мавжуд чеклашлар 2002 йилниг 1 январидан бошлаб бекор қилинган. Мазкур Қонунда пенсияларга қуйидагича устама ҳақлар белгилаш кўзда тутилган: а) I гуруҳ уруш ногиронларига-энг кам ойлик иш ҳақининг 150 фоизи; б) II гуруҳ уруш ногиронларига-энг кам ойлик иш ҳақининг 125 фоизи; в) Ш гуруҳ уруш ногиронларига-энг кам ойлик иш ҳақининг 75 фоизи; г) кўзи ожизлик бўйича I гуруҳ ногиронларига-энг кам ойлик иш ҳақининг 100 фоизи; д) I гуруҳ ногиронларига-энг кам ойлик иш ҳақининг 75 фоизи; е) II гуруҳ ёлғиз ногиронларига-энг кам ойлик иш ҳақининг 50 фоизи; ж) уруш қатнашчилари ва уларга тенглаштирилган шахсларга-энг кам ойлик иш ҳақининг 50 фоизи; з) Улуғ Ватан уруши йилларида мамлакат ичкарисида ишлаган ва ҳарбий мажбуриятни бажарган шахсларга-энг кам ойлик иш ҳақининг-30 фоизи; и) вафоти ҳарбий хизмат бурчларини бажариш билан боғлиқ ҳарбий хизматчиларнинг ота-оналари ва хотинларига (янги никоҳдан ўтмаганларга)- энг кам ойлик иш ҳақининг 30 фоизи; к) Ўзбекистон Республикаси олдида алоҳида хизматлари бўлган шахсларга-хизматларига қараб-энг кам ойлик иш ҳақининг 100 фоизидан 150 фоизигача; л) ёшидан қатъи назар имтиёзли пенсияга чиқиш ҳуқуқига эга бўлган артистларга-энг кам ойлик иш ҳақининг 75 фоизи; м) театр-концерт ташкилотлари артистлари ва бадиий ходимларига, театр ва мусиқа санъати ижодий ходимлари тайёрловчи ўқув муассасаларининг профессор-ўқитувчилари ва концертмейстерларига, Вазирлар Маҳкамаси белгилайдиган рўйхатга кўра-энг кам ойлик иш ҳақининг-50 фоизи. Мазкур Қонуннинг 28-модаси «ж» бандига биноан устамалар уруш қатнашчиларига тайинланади. Бу тоифа шахсларнинг доираси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 11 майдаги 249-сонли қарорида (3-илова) кўрсатилган рўйхатда баён этилган бўлиб, улар қаторига 1941-1945 йиллардаги уруш даврида ва бошқа урушларда ҳаракатдаги армия таркибига кирувчи ҳарбий қисмлар, штаблар ва муассасаларда хизматни

ўтаган, шунингдек Ўзбекистон Республикасини ҳимоя қилишда иштирок этган ҳарбий хизматчилар киради. Мазкур Қонуннинг 28-моддаси «и» бандига мувофиқ, ҳарбий хизматчининг вафоти муносабати билан бериладиган бир йўла икки ёки ундан ортиқ устамалар пенсияга қўшиб берилиши мумкин. Қонуннинг ушбу 28-моддасида кўзда тутилган устамалардан ташқари қонунда белгиланган фахрий номга эга бўлган фуқаролар пенсиясига қонун ҳужжатларида кўрсатилган қўшимча ҳақ пенсияларга тайинланган устамалардан қатъий назар берилади. Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Қалам ҳақи ва фахрий унвонлар учун қўшимчалар миқдорини ошириш тўғрисида» 1993 йил 7-июндаги 274-сонли қарорида фахрий унвонлар номи ва қўшимча ҳақ миқдорлари кўрсатилган. Шунингдек «Ўзбекистон Республикасининг унвонларини таъсис этиш тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги қонуни ва бошқа норматив ҳужжатлар билан фахрий унвонлар номи тасдиқланган. Вазирлар Маҳкамасининг юқорида зикр этилган қарорини қўлланиш бўйича Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги томонидан 2000 йил 29 августда махсус Йўриқнома қабул қилинган. Юқорида эслатилган ҳужжатларга мувофиқ Ўзбекистонда фахрий унвонлар учун ҳар ойлик қўшимча ҳақ миқдори энг кам ойлик иш ҳақининг 100 фоизи ва 60 фоизи миқдорида белгиланган. Бундай устама битта фахрий унвон учун берилади. Шуни ҳам эслатиб ўтиш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1993 йил 7 майдаги ПФ-604-сонли Фармонига биноан, собиқ ССР Иттифоқининг давлат мукофотларига сазовор бўлган Улуғ Ватан уруши қатнашчиларида, Ўзбекистон Республикаси халқ хўжалигининг ходимлари ва бошқа фуқароларида аввалги мукофотлар қонунида кўзда тутилган ҳуқуқ ва бурчлар сақлаб қолинади. Мазкур Қонун 28-моддасининг «Л» бандида кўзда тутилган устама Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистонда театр ва мусиқа санъатини янада ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» 1995 йил 20 октябрдаги 128-сонли Фармони асосида жорий этилган бўлиб, уни амалга ошириш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 28 октябрдаги 415-сонли қарори қабул қилинган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг зикр этилган 1995 йил 20 октябрдаги 1280-сонли Фармони билан жорий қилинган республика театр- концерт ташкилотлари ва ўқув юртларининг рўйҳати ҳамда мазкур Фармон билан жорий қилинган театр-концерт ташкилотлари артистлари ва бадиий ходимлари, театр санъати ижодий кадрларини тайёрловчи ўқув юртларининг профессор-ўқитувчилари ва конценртмейстрларининг лавозимлари рўйхати тасдиқланган. Устама ҳақлар тайинланаётган пенсиянинг туридан қатъий назар қўшиб ҳисобланади.

Пенсия сўраб мурожаат этган кишига 28-модда кўра 1,2,3-гурух уруш ногиронларига тайинланган устамаларга, улар Ўзбекистон Республикаси олдидаги алоҳида хизматлари учун тайинланадиган устамалар қўшиб ҳисобланиши мумкин. Ушбу Қонунда меҳнат стажи тўлиқ бўлмаган чоғдаги пенсияни ҳисоблаб чиқариш ҳам аниқ кўрсатиб қўйилган. Қоидага кўра, меҳнат стажи тўлиқ бўлмаган чоғдаги пенсиялар (8, 18, ва 22-моддалар) бор стажга мутаносиб миқдорда тайинланади (Мазкур Қонуннинг 29-моддаси). Меҳнат стажи тўлиқ бўлмаган чоғдаги пенсиялар: – ёшга доир пенсиялар учун энг кам ойлик иш ҳақининг 50 фоизидан; – 1-гурух ногиронларига ногиронлик пенсиялари учун – энг кам ойлик иш ҳақининг 100 фоизидан; – 2-гурух ногиронларига ногиронлик пенсиялари учун – энг кам ойлик иш ҳақининг 50 фоизидан; – 3-гурух ногиронларига ногиронлик пенсиялари учун – энг кам ойлик иш ҳақининг30 фоизидан; – оиланинг меҳнатга қобилиятсиз ҳар бир аъзосига боқувчисини йўқотганлик пенсияси учун – энг кам ойлик иш ҳақининг 50 фоизидан; – ҳам отаси, ҳам онасидан жудо бўлган (чин етим) ҳар бир болага боқувчисини йўқотганлик пенсияси учун – энг кам ойлик иш ҳақининг 100 фоизидан кам бўлмаслиги лозим. Пенсияларни тайинлаш тартиби. Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 11 майдаги 249-сон қарорига 13- илова тарзида Пенсиялар тайинлаш учун зарур бўлган хужжатларни тақдим этиш ва расмийлаштириш тўғрисида Низом тасдиқланган. Пенсия тайинланадиган шахс вояга етмаган ёки ҳуқуқий муомалага лаёқатсиз бўлган тақдирда, ариза унинг ота онаси ёки васийси томонидан яшаш жойлари орқали берилади. Пенсия тайинлаш ёки тўхтатиб қўйилган пенсияни тиклаш масаласи бўйича пенсия олиш ҳуқуқи пайдо бўлган кундан бошлаб исталган вақтда ҳеч қандай муддат билан чекланмаган ҳолда мурожаат этиш мумкин. Ёшга доир пенсия тайинлашни сўраб пенсия ёшига тўлмасдан аввал ҳам мурожаат этиш мумкин, лекин бу пенсияни олиш ҳуқуқи пайдо бўлишидан бир ой олдин бўлмаслиги керак. Ижтимоий таъминот бўлими томонидан барча керакли хужжатлар билан ариза қабул қилинган кун пенсия учун мурожаат этилган кун ҳисобланади. Пенсия тайинлаш учун зарур бўлган хужжатлар аниқ кўрсатиб қўйилган. Қонунчиликка биноан ёшга доир пенсия тайинлаш тўғрисидаги аризага қуйидагилар илова қилиниши керак: а). меҳнат стажини (умумий ва махсус) тасдиқлайдиган ҳужжатлар; б). иш ҳақи тўғрисидаги маълумотнома; Бундан ташқари, зарур холларда қуйидагилар тақдим этилади:

в). бола туғилганлиги ва у саккиз ёшгача тарбия қилинганлиги ҳақидаги хужжат; г). аризачининг фарзанди болаликдан ногирон ёки ногирон бола эканлигини тасдиқловчи ҳужжатлар; д). аризачи уруш иштирокчиси эканлигини тасдиқловчи хужжатлар; е). даволаш муассасасининг аризачи гипофизар миттилик касаллигига чалинган (лиллипут)лиги ва гавда тузилишида мутаносиблик бузилган, пакана эканлиги тўғрисидаги хужжати. Уруш ногиронларига «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Қонуни 12-моддасининг «а» бандига мувофиқ пенсия тайинланганда ва уларнинг пенсияларига Қонуннинг 28- моддаси «а», «б», «в» бандларига мувофиқ устамалар ҳисобланганда ижтимоий таъминот бўлими томонидан аризага ТМЭКдан олинган текширув далолатномасидан кўчирма илова қилинади. Меҳнатда майиб бўлганлик ёки касб касаллиги оқибатида 1 ва 2-гурух ногирони бўлган вақт меҳнат стажига қўшиладиган холларда аризага ТМЭКнинг тешириш далолатномаларидан кўчирмалар илова қилинади. (Низомнинг 5-6-бандлари). Ногиронлик пенсиясини тайинлаш тўғрисидаги аризага қуйидагилар илова қилиниши керак: а). меҳнат стажини (умумий ва махсус) тасдиқловчи хужжатлар. б). иш ҳақи тўғрисидаги маълумотнома. Агар ногиронлик меҳнатда майбланиш оқибатида келиб чиққан бўлса, бахтсиз ходиса ҳақидаги далолатнома (ёки бошқа расмий хужжат) тақдим этилади. 1 Бундан ташқари, зарур холларда қуйидагилар тақдим этилиши лозим: в). аризачининг ёлғиз, ўзгалар ёрдамига муҳтож деб тан олинганлиги тўғрисидаги ҳужжат: г). аризачининг уруш иштирокчиси эканлигини тасдиқловчи ҳужжат; Ижтимоий таъминот бўлими томонидан аризага ТМЭКдан олинган текширув далолатномасидан кўчирма илова қилинади. Мазкур Низомда кўрсатилишича, боқувчисини йўқотганлик пенсиясини тайинлаш тўғрисидаги аризага қуйидагилар илова қилиниши керак: а). пенсия тайинланаётган шахснинг ёшини тасдиқловчи туғилганлик ҳақидаги гувоҳнома ёки паспорт; б). оила аъзоларининг вафот этган боқувчига қариндошлиги муносабатларини тасдиқловчи ҳужжатлар; в). фуқаролик ҳолати актларини қайт қилиш бўлимларининг боқувчи вафот этганлиги тўғрисидаги гувоҳнома ёки унинг бедарак йўқолганлигини тасдиқловчи хужжат; 1 Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисаларни ва ходимлар саломатлигининг бошқа хил зарарланишини текшириш ва ҳисобга олиш тўғрисидаги Низом. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 6 июндаги 286-сонли қарори билан тасдиқланган (Ўша тўплам, 103 бет.)

г). оила боқувчисининг ёши тўғрисидаги ҳужжат (агар вафот этганлик ҳақидаги гувоҳномада ёши кўрсатилмаган бўлса); д). боқувчининг меҳнат стажини тасдиқловчи ҳужжатлар; е). боқувчининг иш ҳақи тўғрисида маълумотнома. Бундан ташқари, зарур ҳолларда қуйидагилар тақдим қилиниши лозим, яъни: ж). боқувчининг қарамоғида бўлган унинг оила аъзолари таркиби тўғрисида маҳалла, қишлоқ (шаҳар), овул, (уй-жой органлари) фуқаролар йиғинининг маълумотномаси ёки хужжатлар; з). умумтаълим мактаблари, ҳунар-техника билим юртлари, ўрта махсус ва олий ўқув юртларининг 16 ёшдан 18 ёшгача бўлган оила аъзолари ўқувчилар эканлигини тасдиқловчи маълумотномалари; и). маҳалла, қишлоқ, (шаҳар), овул, (уй-жой органлари) фуқаролар йиғинининг вафот этган боқувчининг ота-онаси, турмуш ўртоғи, буваси, бувиси, акаси, (укаси) ёки опаси (сингилиси) вафот этган боқувчининг 3 ёшга тўлмаган болалари, ака-укалари, опа-сингиллари ва набиралари парвариши билан бандлиги ва ишламаётганлигини тасдиқловчи маълумотномаси. Агар боқувчининг ўлими меҳнатда майибланиш оқибатида келиб чиққан бўлса, бахтсиз ҳодиса ҳақидаги маълумотнома (ёки бошқа расмий ҳужжат) ҳам тақдим этилади. Ижтимоий таъминот бўлими аризага оиланинг боқувчисини йўқотганлик пенсиясини олиш ҳуқуқи вояга етиш ёшидаги оила аъзоларига уларнинг ногиронликлари оқибатида берилаётганлиги тўғрисида ТМЭКдан олинган текширув далолатномаларидан кўчирмалар илова қилинади. Илгари тайинланган пенсияни қайта ҳисоблаш ва тўлашни тиклаш, шунингдек, бир пенсия туридан бошқасига ўтказиш пенсия йиғма жилдидаги хужжатлар асосида амалга оширилади. Бундай пайтда аризачи илгари пенсия тайинлашда ҳисобга олинмаган меҳнат стажи ва иш ҳақи тўғрисидаги ҳужжатларни тақдим этиши мумкин. Бундан ташқари, зарур ҳолларда қуйидагилар тақдим этилади: а). боқувчисини йўқотганлик пенсиясини олувчиларнинг оила аъзолари сонининг ўзгарганлиги ҳақидаги ҳужжат; б). пенсия миқдорининг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар пайдо бўлганлиги ҳақидаги (аризачининг ёлғиз пенсионерлар жумласига киритилиши, аризачининг уруш ногирони ёки иштирокчиси деб тан олиниши, Ўзбекистон Республикаси олдидаги алоҳида хизматлар, учун устама ҳақ белгиланиши) ҳужжатлар. Ногиронлик пенсияси қайта ҳисоб-китоб қилинганда ва бошқа пенсия туридан ногиронлик пенсиясига ўтказилганда ижтимоий таъминот бўлими томонидан ТМЭКдан берилган ногиронликни белгилаш, олиб ташлаш ёки гуруҳини ўзгартириш ҳақидаги текширув далолатномасидан кўчирма қўшиб қўйилади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда пенсияни ҳисоблаш учун:

а). Ўзбекистон Республикасида ишламаган бошқа мамлакатлардан кўчиб келган фуқароларнинг пенсияларини ҳисоблашда Ўзбекистон Республикасида тегишли касб ва малакага мувофиқ келувчи ходимнинг ўртача иш ҳақи тўғрисидаги маълумотномалар; Республикада бундай касб ва малакалар бўлмаган тақдирда, ўртача ойликни белгилаш масаласи Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги томонидан ҳал этилади. б). Ижодий уюшмаларнинг аъзолари ва ижодий уюшмалар аъзолари бўлмаган бошқа ижодий ходимлар пенсияларини ҳисоблашда муаллифлик қалам ҳақлари тўғрисидаги маълумотнома; в). 1991 йилнинг 1 январигача ишлаган айрим фуқароларга (уй хизматкорлари, энагалар, котибалар, машинкада ёзувчи, стенографисткалар, қоровуллар, боғбонлар, ҳайдовчилар ва бошқаларга) ҳамда иш вақтини ҳисоблаб бўлмайдиган бошқа шахсларга пенсияларни ҳисоблашда иш тўғрисида шартнома тузишда иштирок этган касаба уюшмаси органи ёки ишга ёллаш ҳақида шартномалар тузилган бошқа ташкилотлар томонидан берилган ҳисоб-китоб дафтарчалари ёки маълумотномалар қабул қилинади. 1991 йил 1 январидан сўнг кўрсатиб ўтилган шахслар, шунингдек деҳқон, фермер хўжаликлари аъзолари Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармалари органлари томонидан берилган тўланган суғурта бадалларининг миқдорлари тўғрисидаги маълумотномани тақдим этадилар. Иш ҳақи тўғрисидаги маълумотномалар бутунлай ёки қисман йўқ бўлса, пенсияни ҳисоб-китоб қилиш учун пенсияни тайинлаш кунида расман белгиланган энг кам иш ҳақи миқдори олинади. Қарамоғида меҳнатга қобилиятсиз оила аъзолари борлигини тасдиқловчи ҳужжат сифатида маҳалла, қишлоқ (шаҳарча), овул (уй-жой органлари), фуқаролар йиғинининг маълумотномаси қабул қилинади. Мазкур маълумотномада ҳар бир оила аъзосининг фамилияси, исми, отасининг исми, марҳум боқувчига қариндошлик алоқаси, улар унинг қарамоғида бўлганлиги кўрсатилади. Хужжатлар ва тақдимнома хоимнинг аризаси билан бирга ижтимоий таъминот бўлимига юборилади. Пенсия тайинлаш учун зарур барча хужжатлар келиб тушгач, ижтимоий таъминот бўлими 10 кундан кечикртирмай пенсия ҳисоб-китобини (ўртача иш ҳақи ва меҳнат стажи ҳисобини қўшиб) расмийлаштириш керак. Пенсияни қайта ҳисоблаб чиқиш, бир турдаги пенсияни иккинчи турдаги пенсияга ўтказиш, тайинланган пенсия тўловини қайта тиклаш ҳақидаги аризалар 5 кун муддатда кўриб чиқилиши керак. Бу масалалар ҳал этилмаган холларда, ижтимоий таъминот бўлими томонидан тегишли қарор чиқарилгандан сўнг 5 кундан кечиктирмай корхонага ёки аризачига рад жавоби берилганлигининг сабаби, шикоят қилиш тартиби кўрсатилган билдириш хати топширилиши ёки жўнатилиши, айни вақтда барча хужжатлар қайтарилиши керак. Боқувчисини йўқотганлик пенсиясини олиш ҳуқуқига эга бўлган оила аъзоларининг барчаси учун битта умумий пенсия тайинланади. Оила

аъзоларининг талабига кўра унинг пенсиядаги улуши ажратилади ва унга алоҳида тўланади. Агар туғилган вақтни кўрсатувчи хужжатда аниқ кун кўрсатилмай, ой кўрсатилган бўлса, тегишли ойнинг 15-куни туғилган кун ҳисобланади. Агар хужжатларда фақат йили кўрсатилиб, туғилган ойи кўрсаталмаган бўлса, шу йилнинг 1 июли туғилган кун ҳисобланади. Пенсионерларга расмий ҳужжат ҳисобланадиган пенсия гувоҳномаси берилади.

Похожие

Давлат пенсия таъминоти тизимидаги пенсияларнинг турлари

Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЖТИМОИЙ ТАЪМИНОТ ҲУҚУҚИНИНГ ТУШУНЧАСИ

Ижтимоий таъминот молияси

ЁШГА ДОИР ПЕНСИЯЛАР ВА УЛАРНИНГ ТУРЛАРИ