Moliya va moliya tizimi - Экономика - Рефераты

Moliya va moliya tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

173.5 KB

Reja: 1. Moliyaning mohiyati va funksiyalari. 2. Moliya tizimi. 3. Moliya tizimini boshqarish. 4. Moliyaviy resurslarning mohiyati va ahamiyati. 5. Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar moliyasi. 6. Korxonalarning asosiy va aylanma kapitali,ularni doiraviy aylanishi, tashkil bo`lish manbalari va foydalanish ko`rsatkichlari . 7. Korxonalarning pul tushumi ,yalpi va sof daromadi.Foyda va rentabilligi. 8. Korxonalarning harajatlari . 1

Moliyaning mohiyati va funksiyalari Moliya iqtisodiy kategoriya sifatida Xalq xujaligida pul resurslarini hosil etish ularni taqsimlash va ishlatish sohasidagi iqtisodiy munosabatlarni o`z ichiga oladi. Jamiyatning ravnaqi, aholini farovonligi,yurtning tinchligini taminlash va boshqalarni amalga oshirish moliyaga borib taqaladi. Moliya lotincha «Finansia» so`zidan olingan bo`lib pul hisob-kitoblarini bildiradi.Moliya so`zi dastlab XIII asrda Italiyada, keyin davlatning daromad va harajatlarini mohiyati sifatida XVI asrda Fransiyada ishlatilgan. Hozirgi vaqtda Moliya –Yalpi ichki maxsulot va milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash natijasida turli markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini tashkil etish va ulardan foydalanishdagi pul munosabatlar hisoblanadi. Shuni takidlash lozimki , hamma pul munosabatlari ham moliyaviy munosabatlarga kirmaydi. Jumladan, fuqarolik va chakana savdo o`rtasidagi (xattoki,chakana narxlar davlat tomonidan tartibga solish sharoitida ham) yuzaga keladigan pul munosabatlari davlat fuqarolik –huquqiy uslub bilan tartibga solishi tufayli moliyaviy munosabatlarga kirmaydi. Moliyaviy munosabatlar-bu iqtisodiyot subyektlarning moliya resurslari xususidagi o`zaro aloqalari. Moliya tarixiy kategoriya sifatida tovar-pul munosabatlari sharoitida paydo bo`lgan va u bilan birgalikda mavjud. Moliyaning zarurligi davlatning mavjudligidan ham kelib chiqadi,chunki davlat o`z vazifasidan kelib chiqib atrof muxitni ximoya qilish, mudofa, ijtimoiy tartibni saqlash nomoddiy soxalarni pul bilan ta`minlash aholini nochar katlamlarini ijtimoiy jixatdan ximoya qilish, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sharoitlarini ta`minlash maqsadida.markazlashgan pul jamg`armalarini tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Shunday qilib moliya – bu iqtisodiy pul munosabatlarining yig`indisi bo`lib, u yordamida yaratilgan jami ijtimoiy maxsulot va milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo`li bilan korxona,tashkilot,birlashma va davlatni pul daromadlari va markazlashgan jamg`armalarini tashkil etish asosida kengaytirilgan takror ishlab 2

chiqarishni amalga oshirish va aholini moddiy va madaniy extiyojlarini qondirishni ta`minlashdir. Yuqoridagilardan kelib chiqib moliyaning obyekti bo`lib korxona, birlashma va Xalq xujaligi tarmoqlarining pul jamg`armalari va moliyaviy rusurslarni tashkil etish, taqsimlash va foydalanish bilan bog`lik bo`lgan iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. Moliyaning subyekti - bu moliya munosabatlarini ishtirokchilari, firmalar, davlat va nodavlat idoralaridan iborat yuridik va jismoniy shaxslar. Moliyaviy siyosat - Davlatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini ta`minlash yuzasidan moliyaviy resurslar bilan ta`minlashga qaratilgan siyosat. Moliyaning turli darajalari: - Mikromoliya - bu firmalar, davlat va jamoat tashkilotlari moliya tizimini boshlang`ich va asosiy bug`ini hisoblanadi. Mikromoliyaning muhimligi ularda moddiy boylik yaratiladi. Ularning faoliyati jamiyatning iqtisodiy axvolini shakllantiradi. Uning asosiy resurslari bo`lib foyda, ish haqi, aksiya va obligatsiyalar, kredit,sug`urta to`lovi, subsidiya va boshqalar hisoblanadi. Korxona qanchalik yaxshi ishlab foydali faoliyat ko`rsatsa,uni moliyaviy faoliyati shunchalik yaxshilanadi, soliqlar va boshqa to`lovlarni to`liq va o`z vaqtida amalga oshirishda har xil fondlarni tashkil etishga, xodimlarni rag`batlantirishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga, xayriya va boshqalarga imkoniyat yaratiladi. - Makromoliya – bu mamlakat doirasidagi va milliy iqtisodiyotga xizmat qiluvchi davlat moliyasidan iborat.U umumdavlat moliyasi bo`lib,unga davlat budjeti, ijtimoiy sug`urta jamg`armasi, boshqa maqsadli jamg`armalar kiradi. - Metomoliya – bu xalqaro doiradagi moliya bo`lib davlatlararo pul munosabatlarini anglatadi. Moliyaning mohiyati uning funksiyalarida namayon bo`ladi va u asosan qo`yidagilarga bo`linadi. 1. Taqsimlash funksiyasi. Bu funksiya ko`yidagilarda o`z aksini topadi. 3

- Yaratilgan yalpi ichki maxsulot dastlab korxonada,uni yaratishda ishtirok etgan xodimlarga, davlat budjetiga (soliq shaklida). -Davlat moliyasi orqali har xil fondlarni shakllantirishga. - Korxona va boshqalar o`z daromadlarining ma`lum qismini nodavlat va jamoa tashkilotlariga, ular tomonidan turli xayriya fondlarini tashkil etishga. - Xayriya fondlaridan kam ta`minlangan oilalarni ijtimoiy ximoya etishga. - Xonadonlar moliyasida –yaratilgan daromadni iste`mol va jamg`arma extiyojlariga taqsimlanishi. 2. Nazorat funksiyasi – Bu funksiya taqsimlash funksiyasi bilan o`zviy bog`lik bo`lib, u moliya munosabatlarining turli tarkibi orasida pul fondlarining shakllanishi va ishlatilishini nazorat qiladi. Ushbu funksiyaning bosh maqsadi ijtimoiy ishlab chiqarishni samaradorligini oshirish ,Xalq xujaligining barcha bug`inlari ishini yakunlash maqsadida markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini to`g`ri tashkil etilishi va ulardan maqsadga muvofiq foydalanishni taminlashdan iborat. Moliyaviy nazorat umudavlat, ichki xo`jalik ,jamoa va mustaqil nazoratlarga bo`linadi. Umumdavlat nazorati Oliy Majlis, Moliya Vazirligi, Soliq ,kredit muassalari davlat qumitalari, vazirliklar, maxalliy boshqaruv organlari tomonidan amalga oshirilib unda pul mablag`larini shakllanishi va sarflanishi nazorati olib boriladi. Ichki xo`jalik nazorati korxona,tashkilot va muassasalarning moliyaviy xizmatlari (hisob,hisobot va rejalashtirish) bo`limlari tomonidan pul mablag`larining shakllanishi va harajatlar ustidan nazoratni ta`minlaydi. Jamoa nazoratini aloxida jismoniy shaxslar, o`z-o`zini boshqarish organlari va boshqalar ixtiyoriy ravishda olib boradi. Mustaqil nazoratni mustaqil auditorlik firmalari amalga oshiradi.Bunda barcha xo`jalik subyeklari faoliyati natijalarining qonuniyligi, amaldagi buxgalteriya hisobini yuritish bo`yicha va boshqalarga tegishli me`yoriy hujjatlarga mosligi, ularga amal qilinganligi nazoratdan o`tkaziladi. 4

Amalga oshirish muddatidan kelib chiqib moliyaviy nazorat birlamchi, joriy va yakuniy nazoratlarga ham bo`linadi. Birlamchi moliyaviy nazorat korxonalar moliyaviy rejalarini budjet tashkilotlarini smetalarini, budjetlar loyihalarini va boshqalarni tuzish , ko`rib chiqish va tavsiflash bosqichlarida amalga oshiriladi. Joriy moliyaviy nazorat rejalarni bajarilishi ,xo`jalik moliyaviy operatsiyalarini borishi jarayonida amalga oshirib, unda daromad va harajatlarni amalga oshirilishini to`g`riligi, o`z muddatidaligi tezkor va moslashuvchanlik asosida olib boriladi. Yakuniy moliyaviy nazorat amalga oshirilgan moliyaviy operatsiyalarning to`g`riligi ,qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini tekshirish, tahlil va audit qilish orqali amalga oshiriladi. Shuning bilan birga ayrim mualliflar (A. O`lmasov,A Vaxobov, «Iqtisodiyot nazariyasi» Toshkent, 2006, 379-380 betlar ) moliyaning funksiyalariga rag`batlantirish, iqtisodiy axborot berish va ijtimoiy ximoya funksiyalarini ham kiritishadi. Bizning fondimizcha rag`batlantirish va ijtimoiy ximoya funksiyalari moliyaning taqsimlash funksiyasi natijasiligini, iqtisodiy axborot berish esa korxona ,tashkilot va muassasalarni funksional vazifalari ekanligini hisobga olib ularni moliyaning aloxida funksiyalariga ajratilishi maqsadga muvofiq emas. Moliya tizimi Moliya tizimi - bu davlatning hamda korxonalarni pul mablag`larini shakllantirish, taqsimlash va ishlatish usullari majmuasidir. Umuman moliya tizimini qo`yidagicha ifodalash mumkin(sxema): Moliya tizimining asosini xo`jalik yurituvchi subyeklar moliyasi tashkil etadi, chunki ular moddiy ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadi va ular ishtirokida yalpi ichki maxsulot va milliy daromad yaratiladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning tashkiliy - huquqiy shaklidan kelib chiqib ular moliyasining shakllanishi va undan foydalanish o`ziga xos xususiyatlarga ega. 5

Jumladan, ijtimoiy tashkilotlar, kasaba uyushmalari, yoshlar va faxriylar tashkilotlari ,ijodiy uyushmalar, sport jamiyatlari va shu kabilardan iborat bo`lib, ularning moliyaviy resurslari asosan tashkilot azolik badallari,tijorat faoliyatidan olingan daromadlar, xomiylar va xayriya mablag`lari hisobiga tashkil topadi va shu tashkilotlar nizomiga asosan foydalaniladi. Ayrim korxona va tashkilotlar moliyasining xususiyatlari mavzuning 5 savolida yoritilgan. Davlat budjeti moliya tizimining bosh bug`ini hisoblanadi. U yordamida davlat boshqaruv organlari funksiyalarini taminlash uchun markazlashgan pul fondlari shakllantiriladi va ishlatiladi. Davlat budjeti mamlakatning asosiy moliya rejasi hisoblanadi va Oliy Majlis tomonidan qonun holida tasdiqlanadi. Davlat budjeti orqali davlat Xalq xujaligi tarakiyotini, ijtimoiy - madaniy tadbirlarni, mudofani,davlat xokimiyati va boshqaruv organlarini saqlash moliyalashtiriladi. Davlat budjetini shakllanishi,tayyorlanishi, ko`rib chiqilishi va uning ijrosining nazorati batafsil keyingi 5 mavzuda berilgan. 6 Davlat korxonalari moliyasi Xususiy korxonalar moliyasi Jamoa korxonalari moliyasi Xissadorlik jamiyatlari moliyasi Ijara korxonalari moliyasi Kushma korxonalar moliyasiXujalik yurituvchi subyektlar moliyasi Узбекистон Республикаsining moliya tizimi

7 Jamoat tashkilotlari moliyasi va boshkalar Pensiya jamgarmasi Ish bilan ta’minlashga kumaklashish davlat jamgarmasi Respublika yul jamgarmasi Mulk kumitasi maxsus fondi va boshkalar Ijtimoiy sug ’ urta Мол – мулк сугуртаси Хаётни сугурталаш ва бошкаларBudjetdan tashkari jamgarmalar Сугурта moliyasi Umumdavlat moliyasi Fond bozori Davlat krediti va bosh q alarDavlat budjeti

Budjetdan tashqari jamg`armalar, soliqlar kabi ma`lum maqsadga yunaltirilgan ajratma va ushlovlardan tashkil topadi. Budjetdan tashqari jamg`armalar so`mmasining asosiy qismi maxsulot (ish xizmat) lar tannarxiga kiritiladi va u asosan ish haqi fondiga nisbatan foizlarda belgilanadi. Budjetdan tashqari maqsadli jamg`armalardan biri Pensiya jamg`armasi hisoblanadi.Ushbu jamg`armaning shakllanishi va undan foydalanish tartibi fanning 6- «Ijtimoiy ta`minot moliyasi» mavzusida berilgan. Budjetdan tashqari jamg`armalarning yana biri bo`lib, ish bilan ta`minlashga kumaklashish jamg`armasi. Ushbu jamg`arma «Axolini ish bilan taminlash to`g`risida » gi (1992 y 13 yanvar) qonuniga muvofiq Vazirlar Maxkamasining 1992 y 13 dekabrdagi 606-sonli «Ish bilan ta`minlashga kumaklashish Respublika jamg`armasining tashkil etish to`g`risida» gi qarori asosida tashkil etilgan.Jamg`arma mablag`lari qo`yidagi mablag`lar hisobiga shakllanadi: - Mulkchilik shaklidan kat`iy nazar barcha korxonalar, tashkilotlar, muassasalar xodimlariga hisoblangan ish xaqiga nisbatan majburiy ajratmalar . Ushbu ajratma 2007 yilga 0,3 foiz miqdorida belgilangan. - Rezedent va norezedent yuridik shaxslar, jamoat tashkilotlari va fuqarolarning ixtiyoriy badallari. - Majburiy ajratmalar belgilangan muddatda tulanmaganligi uchun jarimalar. - Ish bilan ta`minlashga ko`maklashish jamg`armasining tijorat faoliyatidan daromad va boshqalar Ish bilan ta`minlashga ko`maklashish davlat jamg`armasining mablag`lari qo`yidagi maqsadlarga foydalaniladi. -Axolini ish bilan ta`minlashning umumdavlat va mintaqaviy dasturini ishlab chiqishga - Ishdan bo`shab qolgan xodimlarni va ish bilan band bo`lmagan axolini kasbga yo`naltirish, qayta o`qitish va qayta tayyorlashga doir ishlarga. - Ishsizlik bo`yicha nafaqalar tulash. 8

-Nogironlar va axolining ijtimoiy jixatdan kam ta`minlangan tabaqalari mexnatidan foydalanish uchun ixtisoslashtirilgan ishchi o`rinlarini tashkil etish. - Ish bilan ta`minlash organlarini saqlash, moddiy - texnikaviy ta`minotni amalga oshirish. - Axborot ma`lumotlarini tuplash, reklama-nashr ishlarini amalga oshirish, bo`sh o`rinlar yarmarkalarini o`tkazish va boshqalar. Maqsadli jamg`armalar tarkibida yetakchi o`rinlardan birini O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi xo`zuridagi Respublika yo`l jamg`armasi egallaydi.Ushbu jamg`arma O`zbekiston Respublikasi «Avtomobil yo`llari to`g`risida» gi qonunga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1995 yil 5-yildagi 334-sonli «O`zavtoyo`l davlat xissadorlik konserni» tarkibida tashkil qilingan. Ushbu jamg`armani tashkil qilishdan maqsad mamlakatimizda umumiy foydalanishdagi avtomobil yo`llarini loyixalash,qo`rish,to`zatish va saqlashni mablag` bilan ta`minlash, shuningdek Respublika yo`l tarmoqlaridan samarali foydalashni ta`minlashdir. Respublika yo`l jamg`armasi 2008 yilda qo`yidagi majburiy ajratmalar va yig`imlar hisobiga shakllanishi ko`zda tutilgan: I. Majburiy ajratmalar. 1. Vositachilik shartnomalari bo`yicha vositachilik xizmatlari ko`rsatadigan korxona va tashkilotlar KKS ni chegirgan holda vositachilik haqi so`mmasidan - 1 % 2.Tayyorlov, ta`minot-sotish tashkilotlari-KKS ni chegirgan holda tovar aylanmasi hajmidan - 1 % 3.Ulgurji savdo korxonalari uyushmasi tizimiga kiradigan respublika ixtisoslashtirilgan ulgurji baza – kantoralari va ularning xududiy (viloyat, viloyatlararo va tumanlararo) bazalari yalpi daromadidan – 1,0% 9

4. «Uzdonmaxsulot» AK korxonalari (galla kabul kilish korxonalari va don kabul kilish faoliyatini amalga oshiruvchi), donni kayta ishlish korxonalari – KKS ni chegirgan xolda ta`minot – sotish, ustvmasi va chegirmasidan – 1,0 % 5. Kredit va sugurta tashkilotlari daromadidan – 1,5 % 6. Lizing xizmatini ko`rsatadigan korxonalar daromadidan - 1,5 % 7. Kommunal xujalik tiziminin issiklik, suv va gaz ta`minoti korxonalri (ishlar, xizmatlar) sotilishi xajmi, KKS ni chegirgan xolda issikli energiyasi, suv va tabiiy gazning xarid kiymatini chegirgan xolda – 1,5 % 8. Qurilish, qurilish-montaj, ta`mirlash-qurilish, ishga tushirish, loyixa-qidiruv va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari-KKS ni chegirgan holda o`z kuchlari bilan bajarilgan ishlar qiymatidan - 1,5 % 9. Avtotransport korxonalari - KKS ni chegirgan holda maxsulot (ishlar, xizmatlar) realizatsiyasi xajmidan - 2,5 % 10. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari korxonalari – maxsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishi xajmi, KKS va aksiz solig`ini chegirgan holda - 1,5% II. Respublika yo`l jamg`armasiga yig`imlar va ajratmalar: 1. Sotib olingan va vaqtinchalik olib kiriladigan avtotransport vositalari (shu jumladan, maxsus avtomobillar) narxidan 6% (bundan 2 bandda ko`rsatilganlar mustasno). 2. Sotib olingan va vaqtinchalik olib kiriladigan avtotransport vositalari narxidan: qirktagacha o`tirish joy bulgan avtobuslar; 10 tonnagacha yuk kutaradigan yuk avtotransport vositalari – 20% 3. «O`zavtoyo`l» DAK korxona va tashkilotlari mol – mulkini sotib olishdan tushgan mablag`larning budjetga tushishi lozim bo`lgan umumiy so`mmasidan ajratmalar – 50%; III. O`zbekiston Respublikasi hududiga xorijiy va chegaradosh davlatlardan avtotransport vositalarini olib kirish, olib chiqish va tranzit qilishdan yig`imlar stavkalari, AKSH dollarida: 10

1. O`zbekiston Respublikasi hududiga chet el davlatlaridan avtotransport vositalarini olib kirganlik uchun to`lov (bir avtomashinani olib kirganlik uchun chegaradosh respublikalardan tashqari) – 400 2.O`zbekiston Respublikasi hududi orqali Tojikiston Respublikasining har bir yuk avtotransport vositasi va avtobusni olib kirganlik va tranzit kilganlik uchun yig`im; - bitta avtotransport vositasi va avtobusdan – 130 - yuk avtotransport vositasi va avtobus O`zbekiston Respublikasi hududida bulgan 8 sutkadan oshgan har bir kun uchun – 50 - yuk avtoransport vositalari va avtobuslarni O`zbekiston Respublikasi hududi orqali uchunchi mamlakatlarga (MDX mamlakatlaridan tashqari) tranzit olib utganlik uchun – 90 3.Qozog`iston Respublikasining har bir yuk avtotransport vositalarini O`zbekiston Respublikasi hududiga olib kirganlik yeki olib chiqib ketganlik uchun yig`im (O`zbekiston Respublikasi hududiga tranzit qilish bundan mustasno)-300 4. O`zbekiston Respublikasi hududi orqali Kirgiziston Respublikasining yuk avtotransport vositalari va avtobuslarni olib kirish va tranzit qilish uchun yig`im – 300 5. O`zbekiston respublikasi hududi bo`ylab avtotransport vositalari турлари бўйича Turkmaniston Respublikasi avtotransport vositalarini olib kirish va tranzit qilish uchun yig`im : Qo`yidagi xajmdagi yuklarni kutaradigan yuk avtotransport vositalari: 10 tonnagacha -50 10 tonnadan 20 tonnagacha -100 20 tonnadan kup -150 O`rindiklar soni qo`yidagichabulgan avtobuslar : 12 o`rindikgacha -25 13 o`rindikdan 30 o`rindikgacha-50 30 o`rindikdan kup -100 Tranzit yunalishli yengil avtotransport vositalari -30 Tranzit yunalishli mototsikllar -15 11

Izox: Gumanitar yuklarni olib o`tishda avtotransport vositalarining olib kirilishi va tranzitda undiriladigan yig`imlar stavkalariga nisbatan 0,5 kamayuvchi koeffitsenti qo`llaniladi . Davlat budjetining 2007 yilga muljallangan parametrlariga ko`ra Respublika yo`l jamg`armasining daromadlari va harajatlari qo`yidagi xajmda belgilangan, mln.so`m A. Jami daromadlar , 292996,0 I. 2007 yilni boshiga kutilayetgan koldik 26,0 II. Daromadlar 292970,0 2.1 Majburiy ajratmalar 272700,0 2.2. Sotib olingan va vaqtincha kiritiladigan avtotransport vositalari uchun yig`imlar 9110.0 2.3. Chet el mamlakatlari avtomobil vositalarini O`zbekiston Respublikasi hududiga kirishi bo`yicha to`lov 980.0 2.4 Boshqa tushumlar 1300.0 B. Harajatlar jami 292996.0 1. Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo`llarini loyixalash harajatlari 3400.0 2. Umumiy foydalanishdagi avtomabil yo`llarini qurish va qayta tiklash harajatlari 83097.0 3. Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo`llarini ta`minlash va saqlash harajatlari 154644.8 4. Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo`llaridan foydalanish uchun mashina va mexanizmlar sotib olish harajatlari 11500.0 5.Moliya vazirligi qoshidagi Respublika yo`l jamg`armasi boshqaruvi apparatini saqlash harajatlari 560.0 6. «O`zavtoyo`l» DAK markaziy boshqaruv apparatini saqlash harajati 260.0 7. «O`zavtoyo`l » DAK hududiy shu`ba yo`l - ekspluatatsiya tashkilotlari boshqaruvi apparatini saqlash harajatlari 1840.0 8. Tabiiy ofat natijalarini bartaraf etish bo`yicha zaxira 11100.0 12

9. Umumiy foydalanishdagi yo`llarni qurish, ta`minlash va saqlash bilan bog`liq bulmagan harajatlar 18832.0 10. Respublika yo`l jamg`armasi bilan GTK va xizmat kursatuvchi banklar urtasidagi yig`im va bojxona postlarida volyuta tushumlari bo`yicha shartnomalarni bajarilishi 390.0 11. Yo`l qurilishi ishlari bo`yicha zaxira 7372.2 Maqsadli jamg`armalarning yana biri bo`lib davlat mulk qumitasining maxsus jamg`armasi hisoblanadi . Ushbu jamg`arma O`zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 1995 yil 11-iyuldagi 279-f-sonli farmoyishi asosidagi «Davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, obyektlarni kim oshdi savdosida, tanlab va birja oldi- sottisida sotishdan mablag`lar tushumini taqsimlanishi, hisobga olinishi va ulardan foydalanishni nazorat qilishning yagona tartibi to`g`risida » gi qarori ga asosan tashkil etilgan . Ushbu jamg`arma qo`yidagi mablag`lar evaziga shakllanadi : -Xissadorlik jamiyatlariga aylantirilgan davlat korxonalari birlamchi emissiya aksiyalarini sotishdan olingan daromadlar : -Davlat mulki obyektlarini kim ochdi savdolari, tanlovlar, birja savdolari , birjadan tashqari savdolarda sotilishidan tushumlar : -Davlat mulkini ijaraga berilishi asosida ijara to`lovlaridan tushumlar : -Yer uchastkalarini fukorolarga meros kilib koldiriladigan umrbod egalik qilish uchun kim oshdi savdolarida sotishdan va qonun xujjatlarida nazarda tutilgan xollarda yer uchastkalarini xususiylashtirishdan tushgan mablag`lar va ayrim boshqa manbalar. Jamg`arma mablag`larini Respublika mulk qumitasi tomonidan qo`yidagi maqsadlarga foydalanish ko`zda tutilgan : -Davlat budjeti va investitsiya loyixalarini mablag` bilan ta`minlashga -Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni kullab-quvvatlashga -Ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish loyixalarini mablag` bilan ta`minlashga 13

-Xususiylashtirish bo`yicha davlat dasto`rini amalga oshirish,in- vestitsiya va bozor infra to`zilmalarini tashkil etish va rivojlantirish yuzasidan O`zbekiston Respublikasi davlat mulk qumitasi harajatlariga va boshqa maqsadlarga Boshqa budjetdan tashqari jamg`armalardan biri bo`lib O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2004 yilni 7 iyunidagi qarori bilan tashkil etilgan budjetdan tashqari maktab ta`limi jamg`armasi xisoblanadi. Ushbu jamg`armaning mablag`lari asosan barcha korxonalar, tashkilotlar, muassasalar (savdo va umumiy ovkatlanish korxonalari, latoreyalar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa uyinlarni tashkil etish bo`yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxslar, tayyorlov, ta`minot-sotish, brokerlik faoliyati , shuningdek komission shartnomalar bo`yicha vositachilik xizmatlari kursatuvchi mikrofirmalar va kichik korxonalardan tashqari ) xodimlariga hisoblangan ish haqiga nisbatan 1% miqdoridagi majburiy ajratmalar hisoblanadi. Ushbu jamg`arma mablag`larini qaysi maqsadlarga sarflanishini qo`yidagi yo`nalishlardan ham bilish mumkin: Budjetdan tashqari maktab ta`limi jamg`armasi parametrlari : т/р Ҳаражатлар 2006 й 2007 й млн. сўм Салмо- ғи, % млн. сўм Салмо- ғи, % 1 Курилиш, қайта тиклаш ишлари 207751 79,3 262490 72,1 Шундан: Янги курилишга 41793 20,2 45070,0 17,1 Капитал реконструкция 109747 52,8 142028 54,1 Капитал таъмирлаш 46625 22,4 68732,0 26,2 Жорий таъмирлаш 9586 4,1 6660,0 2,6 2 Мактабларни моддий – техника базасини мустахкамлаш 54104 20,7 101737 27,9 Шундан: мебеллар билан жихозлаш 23482 43,4 25005,0 24,6 Укув лаборатория ва Махсус ускуналар сотиб олишга 24001 44,4 56786,0 55,8 Компьютер ускуналари сотиб олишга 2345 4,3 3929,0 3,7 14

Спорт инвентари ва ускуналар сотиб олишга 4276 7,9 16017,0 15,7 Жами ҳаражатлар 261855 100 364227 100 Moliya tizimining muhim bug`inlaridan biri sug`urtalashdir. Uning obyektlari bo`lib fuqarolar hayoti, mexnat qobiliyatini , jismoniy va yuridik shaxslarnng mol- mulki, moddiy boyliklari, javobgarligi, mulkiy hamda mulkka oid bulmagan huquqlari yoki manfaatlari hisoblanadi . Sug`urtalash ijtimoiy ishlab chiqarishni samarali taraqqiy ettirish va aholini ijtimoiy ximoyalashga qaratilgan xo`jalik yurituvchi subyektlar iqtisodini mustaxkamlashga , shuningdek mavjud ijtimoiy ta`minotga qo`shimcha ravishda aholining moddiy ta`minotini yanada yuqoriroq ko`tarishni ta`minlaydi. Sug`urtalash oddiy g`oyaga asoslangan : bir shaxs yoki subyekt kurgan zarar ko`pchilik shaxs yoki subyektlar o`rtasida taqsimlanadi va bunda tabiiy ofat, favqulodda xodisa hamda boshqa voqealar natijasida bitta shaxsga (subyektga) yetkazilgan zarar kupchilik uchun sezilarli bo`lmaydi. Ayni paytda zarar ko`rgan shaxs (subyekt) qisqa vaqt ichida o`zining iqtisodiy axvolini to`liq tiklab olish imkoniyatiga ega bo`ladi . Demak, sug`urtalashda «Bir kishi hamma uchun , hamma bir kishi uchun» degan qoida to`liq amal qiladi . Sug`urtalash - bu sug`urta jamg`armasini yaratish va undan foydalanish usulidir. U moliyaviy munosabatlarning bir turi bo`lib, sug`urtalovchilarning sug`urta badallari evaziga sug`urta jamg`armasini tashkil etish va ularga sug`urta qoplamasini berish jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Yuqoridagilardan kelib chiqib mamlakatimizda sug`urta munosabatlari: 1. Ijtimoiy sug`urta ; 2. Mol-mulk sug`urtasi; 3. Xayotni sug`urtalash va boshqalarga bo`linadi. Ijtimoiy sug`urta mablag`lari: Ijtimoiy sug`urta xodimlarga korxona , kasaba uyushma va ijtimoiy ximoya organlari tomonidan amalga oshirilib, uning mablag`lari xodimlarning kasaba uyushmalariga 15

a`zolik badallaridan ,mulkchilik shaklidan qat`iy nazar barcha korxonalar, tashkilotlar , muassasalar xodimlariga hisoblangan ish xaqiga nisbatan majburiy ajratmalar (2007 yilda 0.2%), xayriya badallari va boshqalardan tashkil topadi . Ushbu mablag`lar Kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi tomonidan dam olish maskanlarini qurish , saqlash harajatlariga , xodimlarga dam olish maskanlariga yo`llanmalar berishga , moddiy yerdam kursatish va boshka maqsadlarga foydalaniladi. Mol-mulk sug`urtasi va sug`urtalash xodimlar va xo`jalik subyektlarini tegishli sug`urta tashkilotlari bilan to`zilgan shartnomalariga asosan tulanadigan sug`urta badallari va tegishli xollarda ulardan olinadigan sug`urta koplamasi shaklida amalga oshiriladi. Respublikamizda sug`urta ishini shakllantirish 2 yunalishda ,ya`ni Gosstrax tizimini takomillashuvi va bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib yangi sug`urta kompaniyalarini tashkil etish yo`lidan bordi. Mamlakatimizda 1993 yilda «Sug`urta to`g`risida»gi qonun kabul kilindi. 1994 yilda «O`zbekinvest» milliy sug`urta kompaniyasi, keyinrok xususiylashtirish va xususiy tadbirkorlikni kullab – kuvvatlash bo`yicha «Madad» sug`urta agentligi, chet el investitsiyalarini siyosiy va tijorat xatarlaridan ximoyalash bo`yicha o`zbek – amerika «UZ-AIG» kompaniyasi to`zildi. 1997 yilni fevralidan «O`zbekinvest» eksport – import milliy kompaniyasiga aylantirildi. Hozir mamlakatimizda 21 sug`urta tashkiloti mavjud bo`lib ularning 9 tasi aksioner jamiyatlari hisoblanadi, 4 tasida davlat mulki mavjud. Xozirgi vaqtda respublikamizda sug`urta faoliyati davlat nazoratini O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qoshida 1999 yil fevralidan tashkil etilgan sug`urta nazorati davlat inspeksiyasi olib boradi. Fond bozori moliya bozorining muxim elementi bo`lib moliya tizimida muhim o`rinni egallaydi. Qimmatli qog`ozlarni (aksiya, obligatsiya, sertifikat va boshqalar) dastlabki sotilishi birlamchi fond bozorida yuz beradi. Ularni o`z egalari tomonidan qaytadan sotilishi ikkilamchi fond bozorida sodir bo`ladi. 16

Fond bozori – bu jismoniy va yuridik shaxslarning qimmatli qog`ozlarni chiqarish, ularni muomalada bulishi va sundirilishi bilan bog`liq munosabatlar tizimidir. Qimmatli qog`ozlar bozorining ishtirokchilari bo`lib, ularni sotish va sotib olishda moliyaviy vositachi vazifasini bajaruvchi emitentlar, investorlar, investitsiya institutlari, banklari va boshqalar hisoblanadi. Moliya tizimida davlat kreditining ham munosib o`rni bor. Davlat kreditining asosiy xususiyati kredit munosabatlarida davlatning qatnashivudir. Davlat kreditida davlatning bir tomondan qarz beruvchi va ikkinchi tomondan qarz oluvchi sifatida ishtirok etishi, qarz beruvchi vazifasini bajara turib davlat kredit institutlari, jumladan Markaziy bank orqali iqtisodiyotning turli soxalarini kreditlashni o`z zimmasiga oladi. Davlat krediti birinchi marta kapitalning dastlabki jamg`arilishi davrida, ya`ni XVI – XVIII asrlarda paydo bo`lgan. Bunda Yevropada yirik mamlakatlarning harbiy yurishlari orqali davlat harajatlari, xazinaga tushadigan soliqlardan anchagina oshib ketganligi tufayli harajatlarni daromadlar bilan tenglashtirishda davlat kreditidan foydalanilgan. Hozirgi vaqtda rivojlangan davlatlarda davlat krediti o`zining eng yuqori darajasiga ko`tarilgan, chunki davlatlarning harajatlari o`sib bormoqda, uni qoplash uchun esa davlat soliq bilan birgalikda davlat kreditiga murojaat qilishga majbur. Davlatning qarzdorligi u tomondan chiqariladigan zayomlar va davlat xazina majburiyatlarida ifodalanadi. Davlat zayomlari qancha kup chiqarilsa, davlatning qarzdorligi shuncha o`sib boradi. Rivojlangan mamlakatlarda maxalliy hukumat organlari ham o`z zayomlarini chiqaradi va bu o`z navbatida davlat qarzlarini yanada oshirib yuboradi. Davlat qarzlarini bu holdagi doimiy o`sib borishi muomaladagi pul va qimmatli qog`ozlarning ko`payishiga olib keldi, bu mamlakat moliyasiga bevosita ta`sir ko`rsatadi. Davlat qarzlarining, soliqlarni, pul emissiyasini o`sib borishi birinchi navbatda ijtimoiy soxaga ta`sir etadi. 17

Shunga qaramasdan davlat krediti budjet takchilligini koplashda, ssuda kapitali bozorini rivojlantirishda, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta`minlashda ma`lum ahamiyatga ega. Moliya tizimini boshqarish O`zbekiston Respublikasida moliyaviy munosabatlar O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi, O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, Viloyatlar va tuman (shahar) xokimliklari qoshidagi moliya organlari va boshqa organlar tomonidan boshqariladi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining mutlok vakolatlari jumlasiga boj, valyuta va kredit ishlarini qonun yo`li bilan tartibga solish; Vazirlar Maxkamasining takdimiga binoan O`zbekiston Respublikasining budjetini kabul qilish va uning ijrosini nazorat etish, soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni joriy qilish… kiradi. Moliya tizimini boshqarishda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining moliya bo`yicha me`yoriy xujjatlar doirasida moliyaviy masalalarni Respublika mikiyosida muvofiqlashtirishda, moliyani markazlashgan tartibda boshqarilishini ta`minlashda ahamiyati katta. Moliya tizimini boshqarishda O`zbekiston Respublikasi VazirlarMaxkamasi qoshidagi Moliya Vazirligi aloxida vakolatga ega. O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 1992 yil 23 noyabrdagi 553 – sonli karor bilan tasdiklangan «O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi haqidagi nizom»ga asosan faoliyat ko`rsatadi. Nizomda Moliya Vazirligining asosiy vazifalari,funksiyalari va hukuklari hamda uni faoliyatini tashkil qilish tartibi belgilab berilgan. Nizomga ko`ra Moliya Vazirligining bosh vazifasi bo`lib, davlat budjetini tayyorlash va uni moliyalashtirish hisoblanadi. Bu asosan qo`yidagilarni o`z ichiga oladi: 18

 Davlat budjeti loyixasini tayyorlash  Davlat budjeti loyixasi va uni bajarilishi to`grisidagi hisobotni Vazirlar Maxkamasi orqali Respublika Oliy Majlisi tasdigiga kiritish.  Davlat budjeti bajarilishini moliyalashtirish.  Davlat budjeti daromadlari va harajatlari yuzasidan nazorat va boshqalar. O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligiga Vazir raxbarlik qiladi va u O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi va Oliy Majlis tasdigidan o`tadi. Moliya Vazirining o`rinbosarlari vazirning tavsiyasi asosida Vazirlar Maxkamasi tomonidan tayinlanadi. O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi mamlakatda moliyaviy faoliyat huquqiy asoslari mustaxkamlanishini ta`minlaydi, qonun loyixalari bo`yicha moliyaviy xulosa beradi, o`z hukuki doirasidagi masalalar bo`yicha qonunchilikning amalda ko`llanilishini umumlashtiradi va uni takomillashtirishga qaratilgan vazifalarni Vazirlar Maxkamasiga takdim etadi, hamda o`zining vakolati doirasida me`yoriy xujjatlarni ishlab chiqadi va ularni bajarilishini nazorat qiladi. Joylardagi moliya organlari o`z ishlarini hududning xajmi va unga tegishli moliyaviy rusurslar chegarasida tashkil etadi. Mamlakatimizda soliq to`lovlarini to`gri hisoblanishi, ularni davlat budjetiga to`liq va belgilangan muddatlarda kelib tushishini ta`minlash O`zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Ko`mitasi va uning joylardagi boshqarmalari hamda inspeksiyalari zimmasiga yuklatilgan. Boj to`lovlarining to`g`ri hisoblanishi va budjetga to`liq va o`z vaqtida kelib tushishiga O`zbekiston Respublikasi Davlat Bojxona Ko`mitasi va uning joylardagi bo`linmalari mas`uldir. Davlat budjetning gazna ijrosi qonun xujjatlarida belgilab kuyiladigan maxsus vakolatli moliya organi hamda uning Korakalpogiston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlardagi hududiy bulinmalari tomonidan amalga oshiriladi. 19

Moliyaviy resurslarning mohiyati va ahamiyati Moliya o`z vazifalarini ma`lum moliyaviy vositalar orqali bajaradi. Bu vositalarning asosini moliyaviy resurslar tashkil etadi. Korxonaning modiyaviy resurslari bu pul daromadlari va mablag`larining tushumi bo`lib, xujalik subyektining har xil moliyaviy majbutriyatlarni bajarish, xarajatlarni moliyalash, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni amalga oshirish, korxona xodimlarini moddiy rag`batlantirishni ta`minlash uchun manba`dir. Moliyaviy resurslar mikro va makro resurslarga bo`linadi. Makroresurslar umumdavlat miqyosida tashkil topadi. Ular budjet tarkibida yoki budjetdan tashqari jamg`armalar tarkibida tashkil topadi. Mikroresurslar markazlashmagan resurslar hisoblanib, ular korxona, firma, kompaniya, tashkilot, jamoa uyushmalari doirasida bo`lib, xo`jalik yuritish subyektlariga tegishli bo`lgan yoki ular tomonidan qarzga olingan pul mablag`laridan iborat. Moliyaviy resurslar shakllanishiga ko`ra guruxlanadi :  O`z mablag`lari va ularga tenglashtirilgan mablag`lar hisobiga ;  Qarzga olingan mablag`lar hisobiga ;  Boshqa manbalar hisobiga (Davlat budjeti, moliya bozoridan jalb etish va boshqalar).  Korxonaning o`z mablag`lari va ularga tenglashtirilgan mablag`lariga qo`yidagilar kiradi:  Asosiy faoliyatdan foyda  moliyaviy faoliyatdan foyda  boshqa operatsiyalardan foyda  maqsadli tushumlar va boshqalar. Korxonaning qarzga olingan mablag`lari jumlasiga bank kreditlari va boshqa ayrim qarzlar kiradi. 20

Korxonaning moliya bozoridagi ishtiroki asosida aksiya va boshqa qimmatli qog`ozlarni sotish orqali mablag`lar kelib tushadi. Bundan tashqari moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash natijasida, sug`urta kompaniyasi va boshqalardan pul resurslari, budjet subsidiyalari va boshqa resurslar ko`rinishida ham kelib tushadi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar mavjud moliyaviy resurslardan qanchalik samarali foydalanishni ta`minlasa shunchalik yuqori natijalarga erishish imkoniyati yaratiladi. Resurslarni iqtisod qilish muammolari to`g`risida gapirganda, moliyaviy resurslarni tejash, berilgan kreditlarni o`z vaqtida qaytarilishi masalasiga ham aloxida e`tibor qaratish xarur – degan edi Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 14 fevraldagi yig`ilishidagi ma`ruzasida. Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar moliyasi Moliya tizimining dastlabki va muhim bo`g`ini bo`lib korxonalar,tashkilotlar va muassasalar moliyasi hisoblanadi. Ular tarikibida xo`jalik hisobi asosida faoliyat kursatayotgan korxonalar yetakchi o`rinni egallaydi. Bu shu bilan bog`liqki, aynan shu korxonalarda milliy daromad yaratiladi. Shuning uchun ham mamlakatning umumiy moliyaviy holati ham aynan korxonalar moliyasining holati bilan bog`liq. Iqtisodiyotning turli mulkchilikka asoslanganligidan kelib chiqib ularni qo`yidagilarga bulish mumkin:  Davlat korxonalari moliyasi  Hissadorlik jamiyatlari moliyasi  Qo`shma korxonalar moliyasi  Xususiy korxonalar moliyasi va boshqalar Ushbu korxonalarda ular faoliyatining xususiyatlaridan kelib chiqib moliyaviy resurslarni tashkil etilishi va ulardan foydalanishda ma`lum xususiyatlar ham mavjud. Moliyaning bu bug`inida xususiy korxonalar moliyasi yetakchi o`rinni egallaydi. Xozirgi vaqtda moddiy ishlab chiqarishning barcha soxalarida xususiy mulk xukmronlikka ega. 21

Respublikamiz Prezidentining mustaqilligimizning 16 yilligiga bagishlangan ma`ro`zasida ta`kidlanganidek, yurtimizda korxonalarning 90 foizi xususiy va koorporativ mulk shakliga utgan, ulardan jami ish bilan band axolining 77 foizi mexnat kilmokda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulk shaklidan kat`iy nazar barcha korxonalar xo`jalik hisobi asosida faoliyat ko`rsatadi. Xo`jalik hisobining asosiy maqsadi korxonalarning moddiy, moliyaviy va mexnat resurslaridan samarali foydalanish asosida yuqori foyda bilan faoliyat yuritishdir. Foyda korxonalarning o`zini o`zi moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi. Korxonalarning xo`jalik aylanmasida o`z mablag`lari bilan bir qatorda qarzga olingan mablag`lar, kreditorlik qarzlari ham katnashadi. Korxonalar o`z faoliyatlari jarayonida turli moliyaviy yo`kotishlarga ham uchraydi va ularni yumshokrok kechishi uchun korxonalarda olingan foyda va ayrim boshqa manbalar hisobiga zaxira kapitali tashkil etiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar o`z faoliyatlarini yuritishda mustaqil bulganliklari (pul tushumlarini taqsimlash, sof foydadan o`zxoxishlariga ko`ra foydalanish, ishlab chiqarishni tashkil etish va uni kengaytirishda turli manbalardan, shu jumladan moliyaviy bozor resurslaridan foydalanishda va boshqalar) va hukuklarining kengayib borishlari bilan birga moliyaviy ishlarning kup kirrali va murakkablashishi ularning moliyaviy resurslardan yanada samarali foydalanishini takozo etadi. Umuman korxonalarda moliyaviy ishlar O`zbekiston Respublikasi qonunlari, O`zbekiston Respublikasi prezidentining farmon va karorlari, Vazirlar Maxkamasining karorlari, Moliya Vazirligi, Markaziy bank, Davlat Soliq Ko`mitasi, Davlat Bojxona Ko`mitasi, Davlat budjetining gazna ijrosi bo`yicha maxsus vakolatli organ yo`riknomalari hamda korxona ustavi (Nizom) talablari asosida yuritiladi. Moliya tizimining bo`g`inlaridan biri bo`lib, axoliga xizmat ko`rsatadigan tashkilot va muassasalar moliyasi hisoblanadi. Bunday tashkilot va muassasalarga soglikni saqlash, ta`lim, madaniyat kabi soxalarga oid yuridik shaxslar kiradi. 22

Ularning moliyaviy resurslari davlat budjeti, xomiylar, axolini mablag`lari, hamda o`zlarining tijorat faoliyatidan tushgan tushumlaridan tashkil topadi. Ushbu mablag`lar smetada ko`zda tutilgan maqsadlarga sarflanadi. Moliya tizimida kasaba uyushmalari, yoshlar va faxriylar tashkilotlari va ijodiy uyushmalar, sport jamiyatlari va shu kabilar ham ma`lum salmokga ega. Ushbu ijtimoiy tashkilotlarning moliyaviy resurslari asosan tashkilot a`zolaridan tushadigan a`zolik badallaridan, tijorat faoliyatidan olinadigan daromadlardan, ayrim jismoniy va yuridik shaxslarning xayriya mablag`lari hisobiga tashkil etiladi va ular ushbu tashkilotlar nizomiga binoan foydalaniladi. Korxonalarning asosiy va aylanma kapitali, ularni doiraviy aylanishi,tashkil bo`lish manbalari va foydalanish ko`rsatkichlari Ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish ma`lum mikdor va tarkibdagi ishlab chiqarish vositalarini bulishligini takozo etadi.Ishlab chiqarish vositalari mexnat vositalari va mexnat predmetlariga bo`linadi. Mexnat vositalari bir necha ishlab chiqarish jarayonida katnashib o`z qiymatini amortizatsiya shaklida har yili yetishtirilayotgan maxsulot (bajarilgan ish va xizmat) tannarxiga o`tkazadi. Ular jumlasiga bino, inshoot, kuch mashinalari va boshqalar kiradi. Mexnat predmetlari o`z qiymatini bir ishlab chiqarish jarayonida maxsulot (ish, xizmat) tannarxiga tulaligicha va bir yula utkazadi. Ular jumlasiga yokilgi, xom- ashyo,extiyot kism, pul mablag`lari va boshqalar kiradi. Xo`jaliklar amaliyotida mexnat vositalarini asosiy kapital (mexnat vositasi), mexnat predmetlarini aylanma kapital (aylanma mablag`lar) deb yuritiladi. O`zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi 5-son «Asosiy vositalar» milliy andozasiga binoan «Asosiy vositalar – bu korxona o`zok vaqt davomida xo`jalik faoliyatini olib borishda maxsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar kursatish jarayonida yoki ma`muriy va ijtimoiy – madaniy funksiyalarni amalga oshirish maqsadida foydalaniladigan moddiy aktivlardir». Hisob va hisobotda asosiy vositalar qo`yidagi belgilari bo`yicha guruxlanadi: 23

1. Tayinlanishiga ko`ra. 2. Foydalanishiga ko`ra. 3. Natural - buyum shakliga ko`ra. 4. Tegishliligiga ko`ra. Asosiy va aylanma vositalar asosan xo`jaliklarni o`z mablag`lari, qarzga olingan mablag`lar, ta`sischilar hisobiga va ayrim xollarda budjet mablag`lari hisobiga shakllanadi. Asosiy vositalardan foydalanishning samaradorligining asosiy ko`rsatkichlariga asosan qo`yidagilar kiradi: 1. АИФ ЯМ ФК кайтими Фонд ) ( Bunda: YAM – yalpi maxsulot. AIF – asosiy ishlab chiqarish vositalarining o`rtacha yillik qiymati. Bu ko`rsatkich bir so`mlik asosiy ishlab chiqarish vositalari hisobiga yetishtiriladigan yalpi maxsulot xajmini bildiradi va u nisbatan oshib borsa asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini oshganligini bildiradi. 2. ЯМ АИФ ФС сигими Фонд ) ( Bu ko`rsatkich bir so`mlik yalpi maxsulot xajmiga tugri keladigan asosiy ishlab chiqarish vositalari so`mmasini bildiradi va uni pasayib borishi ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish samaradorligini oshganligini ko`rsatadi. 3. АИФ фойда соф СФ ФР ги рентабелли Фонд ) ( ) (  Bu ko`rsatkich bir so`mlik asosiy ishlab chiqarish vositalari hisobiga tugri keladigan sof foyda so`mmasini bildiradi. Bu ko`rsatkich taxlil etilayotgan davrlarda 24

oshib borsa asosiy ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish samaradorligining oshganligini bildiradi. Aylanma mablag`lar (kapital) bu korxonaning xom-ashyo, yokilgi, butlovchi kismlar, pul mablag`lari, ishchi kuchi va shu kabilarga sarflangan mablag`lari hisoblanadi. 1. Aylanma mablag`lar ishlab chiqarish aylanma mablag`lari va muomala aylanma mablag`lariga bo`linadi. Ishlab chiqarish aylanma mablag`lari ishlab chiqarish zaxiralari (vaqtincha foydalanishda bo`lmagan yem-xashak, urug`lik va boshqalar) va ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan (ishlab chiqarishga berilgan moddiy ashyolar va boshqalar) mablag`larga bo`linadi. Muomala aylanma mablag`lari tayyor maxsulot, pul mablag`lari va hisoblashuvdagi mablag`larga bo`linadi. Bunga sotishga muljallangan tayyor maxsulot, xo`jalikni kassasi va banklardagi hisob varaklaridagi pul mablag`lari, sotilgan maxsulot (bajarilgan ish va xizmatlar) lar uchun haridorlardan kelib tushmagan mablag`lar bo`yicha hisoblashuvlar kiradi. 2. Aylanma mablag`lardan foydalanishning samaradorlik ko`rsatkichlariga asosan qo`yidagilar kiradi: 3. Aylanma mablag`larning aylanish koeffitsiyenti АМУК С АК ти коэффициен Айланиш ) ( Bunda: S – maxsulot sotish xajmi AMUK – aylanma mablag`larni o`rtacha koldigi. Ushbu ko`rsatkichni oshib borishi xo`jalikda aylanma mablag`lardan foydalanish samaradorligi oshayotganligini bildiradi. 4. Aylanma mablag`larni aylanish davri (kun) )) ( ( С сони кунлар даврдаги шу К АМУК АйлК куни Айланиш   Ushbu ko`rsatkich qanchalik kamayib borsa, shunchalik aylanma mablag`lardan foydalanish samaradorligi yuqori hisoblanadi. 25

Korxonalarning pul tushumi, yalpi va sof daromadi, foyda va rentabelligi Ma`lumki, ishlab chiqarish har kanday jamiyat faoliyatining uta muhim jixatidir. Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslardan ( ishchi kuchi , ishlab chiqarish vositalari ) foydalanish natijasida maxsulot , ish va xizmatlardan iborat xayotiy ne ` matlar yaratiladi . Ma ` lum davr mobaynida mamlakat ichida pirovard natijada yaratilgan tovar va xizmatlarning bozor qiymati yalpi ichki maxsulotni tashkil etadi . Xo ` jalik mikiyosida u yalpi maxsulotni tashkil etadi . Yalpi maxsulot qiymatidan moddiy harajatlar so`mmasi chiqarilgandan qolgan qismi yalpi daromad hisoblanadi. Yalpi daromaddan mexnat haqi (ajratmalar bilan) harajati chiqarilgandan qolgan qismi sof daromadni tashkil etadi. Qishloq xo`jalik korxonalarining pul tushumi o`simlikchilik, chorvachilik, sanoat ishlab chiqarish maxsulotlari, ish va xizmatlar sotishdan tashkil topadi. Qishloq xo`jalik korxonalarida maxsulot (ish va xizmatlar) sotishdan tushgan pul tushumidan ularni tannarxi chegirilgach maxsulot (ish va xizmatlar) sotishdan yalpi foydani tashkil etadi. Xo`jalik yurituvchi sub`ktlarnig barcha faoliyati moliyaviy va boshqa natijalarini hisobga olgan holda «Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish harajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarini shakllanish tartibi to`g`risida Nizom»ga binoan foyda qo`yidagi turlari bo`yicha aniklanadi: 1. Maxsulot sotishdan yalpi foyda YAM = SST – IT Bunda: SST – sotishdan olingan sof tushum IT – sotilgan maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi Asosiy faoliyatdan foyda AFF = YAF – DX + BD – BZ Bunda: DX – davr harajatlari BD – asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar 26

BZ – asosiy faoliyatdan kurilgan boshqa zararlar Umumxo`jalik faoliyatidan foyda UF = AFF + MD – MX Bunda: MD – moliyaviy faoliyatdan olingan daromad MX – moliyaviy faoliyat harajatlari 2. Soliq tulangungacha foyda STF = UF + FP – FZ Bunda: FP – favkulotda vaziyatlardan foyda FZ – favkulotda vaziyatlardan zarar 3. Sof foyda SF = STF – DS – BS Bunda: DS – daromad (foyda)dan tulanadigan soliq BS – boshqa soliqlar va to`lovlar Xo`jaliklarda yuqoridagi va boshqa ayrim ma`lumotlar asosida rentabellik ko`rsatkichlari aniklanadi. Rentabellik samaradorlik ko`rsatkichlaridan biri bo`lib, foydalilik darajasini ifodalab ishlab chiqarishga kilingan sarflar qanchalik foyda keltirilayotganligini bildiradi. Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish harajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risidagi nizomga asosan rentabellikni qo`yidagi ko`rsatkichlari aniklanadi: 1. ИТ ЯФ ги рентабелли сотиш Махсулот 100  Bunda: YAF – maxsulot sotishdan yalpi foyda IT – sotilgan maxsulotni ishlab chiqarish tannarxi 2. УА СФ ги рентабелли воситалар Асосий 100  Bunda: SF – hisobot davridagi sof foyda UA – o`zok muddatli aktivlarni hisobot davridagi o`rtacha қиймати 3. БА СТФ ги рентабелли Активлар 100  27

Bunda: STF – soliq tulangungacha foyda BA – balans aktivining jami 4. ХК СФ ги рентабелли капитал Хусусий 100  Bunda: XK – xususiy kapitalni o`rtacha yillik qiymati. 5. МЧАМ СФ ги рентабелли акция Бир  Bunda: MCHAM – muomalaga chiqarilgan aksiyalar mikdori va rentabullikning boshqa ko`rsatkichlari Korxonalarning harajatlari Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda harajatlar aloxida o`rin tutadi. Korxonalarda harajatlarning hisobi «Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish harajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risidagi Nizom» hamda buxgalteriya hisobining 4-son «Tovar moddiy zaxiralar» milliy andozasi asosida tashkil etiladi. Harajatlar tarkibi to`g`risidagi Nizomga ko`ra harajatlar dastlab qo`yidagicha guruxlarga bo`linadi: 1. Maxsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan harajatlar; 5. 2. Davr harajatlari; 6. Moliyaviy faoliyat harajatlari; 7. Favkulotda zararlar; Harajatlarning yuqoridagi guruxlari ichida maxsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan harajatlar yuqori salmokka ega va ular qo`yidagi elementlarga bo`linadi. 1. Ishlab chiqarishga oid moddiy harajatlar 2. Ishlab chiqarishga oid mexnat haqi harajatlari 3. Ishlab chiqarishga oid ijtimoiy sug`urta harajatlari 4. Ishlab chiqarishga oid asosiy vosita va nomaterial aktivlar amortizatsiyasi. 28

5. Ishlab chiqarishga oid boshqa harajatlar. Korxonalarda ishlab chiqarish harajatlari harajatlarni aloxida moddalari bo`yicha ham hisobga olinadi. Jumladan, fermer xujaligi faoliyati to`g`risidagi hisobotning (1-fermer shakli) «Donchilik maxsulotlari ishlab chiqarish harajati (17- bulim)» qo`yidagi moddalar bo`yicha berilgan: 1.Urug`lik. 2.Ug`it 3.Yokilg`i-moylash materiallari 4.Ishlar – xizmatlar 5.Amortizatsiya 6.Ish haqi 7.Sug`urta to`lovlari 8.Umumiy ishlab chiqarish harajatlari 9.Boshqa harajatlar 2008 yilni 1 yanvaridan joriy kilingan yangi Solik Kodeksiga binoan solik tulovchilarining xisobot davri xarajatlari solik solinadigan bazadan chikariladigan va chegirilmaydigan xarajatlarga bulinadi Chegirib tashlanadigan xarajatlarga Solik Kodeksining 142, 143, 144, 145 va 146 moddalirida berilgan moddiy xarajatlar, mexnat xaki xarajatlari, amortizatsiya xarajatlari va boshkalar kiradi. Chegirilmaydigan xarajatlarga Solik Kodeksining 147 – moddasida kayd etilgan moddiy kiymatlarni tabiiy kamayishi normalaridan ortikcha yukotishlar va buzilishllar, yillik moliyaviy xisobotni bir xisobot davrida bir martadan ortik auditdan utkazish xarajatlari va boshka xarajatlar kiradi. 29D avr xarajati (m a’m u- riy- boshqa- ruv xarajatlar i)

30X arajatlarni turkum lanishi Ishlab chikarishdagi ishtirokiga ko‘ra M axsulot tannarxiga kiritilish usuliga kura M axsulot xajm iga kura Ishlab chikarish xarajat- lari (urug, ugit va boshka- lar) N oishlab chikarish xarajat- lari (um um iy ishlab chikarish xarajatlari ) Bevosita xarajatlar (ugit, ish xaki va boshkalar) Bilvosita xarajatlar (um um iy ishlab chikarish va boshka xarajatlar) U zgaruvchi xarajatlar (uruglik, yokilgi – m oylash m aterial-lari va boshkalar) D oim iy, shartli – doim iy (am ortiza- siya, um um iy ishlab chika- rish xarajat- lari va boshkalar) M axsulotning ishlab chi- karish tan-narxi (m axsulot tannarxi-ga tugridan tugri kiritiladigan xarajatlar) M axsulot sotishdan tushum ga kura H arajatlar N izom ga ko‘ra qo‘yidagi belgilar bo‘yicha turkum lanadi:

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Toshkent, 2001y. 2. Banklar va bank faoliyati to`g`risidagi qonun , Toshkent,1996y. 3. Markaziy bank to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2002y. 4. Fuqarolarning davlat pensiya ta`minoti to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2007y. 5. Bank siri to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2003y. 6. Valyutani tartibga solish to`g`risidagi qonun, Toshkent, 2003y. 7. Davlat budjetining g`azna ijrosi to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2007y. 8. Fuqarolarni jamg`arib boriladigan pensiya ta`minoti to`g`risidagi qonun, Toshkent, 2004y. 9. Kredit uyushmalari to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2006y. 10. Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2003-y. 11. Budjet tizimi to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2007y. 12. O`zbekiston Respublikasining Mexnat Kodeksi, Toshkent, 1995y. 13. Fermer xo`jaligi to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2004y. 14. www.ziyonet.uz 31

Похожие

Moliya va moliya tizimi.

Moliya va bank tizimi

Germaniya moliya tizimi.

Yaponiyaning moliya tizimi.

Davlatning moliya tizimi.